De Afscheiding van 1834. Deel 8. Provincie Noord-Brabant

[p. 26]

Hoofdstuk 1
Voorgeschiedenis

De oogst die een onderzoek naar de voorgeschiedenis van de Afscheiding in de archieven van de Hervormde classes Breda, Heusden en 's-Hertogenbosch over het tijdvak 1800 tot 1834 oplevert, is - zoals we zullen zien - niet groot.¹ De aan de orde komende gebeurtenissen hebben merendeels betrekking op oefeningen en op de Evangelische Gezangen.

1 Wij rekenen het gebeurde met de predikanten Gezelle Meerburg (Almkerk), Van Rhee (Veen) en Scholte (Doeveren c.a.) niet tot de voorgeschiedenis. Wei geven we - als het meest in dit hoofdstuk passend - een enkele bijzonderheid van na 1834.

1. Classis Breda²

In 1824 rapporteert ds. P.J. van der Grient te Moerdijk aan het classicaal bestuur dat er in zijn gemeente oefeningen worden gehouden ‘zonder zijne toestemming en de ongenoegens, die hij daardoor ondervond - verzoekende hierin de goede diensten des Bestuurs’. Besloten wordt, dat ds. H. Wessels te Terheijden, scriba van het bestuur ‘provisioneel, qua particulier Predikant, den persoon, welke die oefening bestuurt, zal spreken, en pogen, hem dezelve te doen staken ...’.³

Aangezien verder aangaande deze zaak niets wordt vermeld, mogen we aannemen, dat men met bedoelde oefeningen is opgehouden.

Ingrijpender zijn de gebeurtenissen te Klundert. In 1824 komt het voor dat bij oefeningen de klok wordt geluid. Het classicaal bestuur maant de kerkeraad te zorgen dat, als er iets gebeurt in strijd met de synodale wetten en reglementen, dit tegen te gaan.⁴ Tot goed begrip van deze zaak diene dat de bejaarde predikant H.S. van Rijsoort Lulius - hij werd in 1754 geboren en stond te Klundert van 1793 tot aan zijn emeritaat 1 juli 1826⁵ - niet meer in staat was elke zondag tweemaal te preken. Dat deze oefeningen een legaal karakter droegen, blijkt uit het verzoek door de kerkvoogden enige maanden later gedaan, namelijk bij de aanvang ‘zoowel van de dag- als de avondgodsdienstoefeningen, welke door den gewonen oefeninghouder gehouden worden, alleenlijk met de kleine klok’ te mögen luiden. In principe wordt dit door het classicaal bestuur toegestaan; maar slechts na de

2 Het archief van de classis Breda wordt bewaard in RA Den Bosch. Er zijn geen acta van het classicaal bestuur over de jaren 1806-1816. De archieven van de ringen ontbreken.

3 Inv. no.201, Notulen classicaal bestuur, 28 juli 1824, art. 4. De notulen van de kerkeraad der Hervormde gemeente te Moerdijk bevatten niets over deze zaak.

4 Idem 24 nov. 1824, art. 12.

5 Vergelijk Bos I, 113.

[p. 27]

middag ‘indien door den gewonen oefeninghouder, bij absentie of indispositie van den Predikant, oefening gehouden wordt.’⁶ Ruim een jaar later, als het emeritaat van ds. Van Rijsoort Lulius aanstaande is, en R. van den Broek te Zevenbergen reeds als consulent optreedt, bericht laatstgenoemde dat in de gemeente Klundert ‘door gansch onbevoegde personen openbaar in de Kerk, en op Klokken-gelui, Godsdienstoefeningen gehouden worden’. Het classicaal bestuur besluit om schijn van voorbarigheid en partijdigheid te ontgaan ‘inlichtingen’ te vragen aan de kerkeraad te Klundert.⁷ In de volgende vergadering van het classicaal bestuur - 27 september 1826 - blijkt dat de gewenste informatie is verstrekt. Besloten wordt, deze zaak ‘onder zekere vermaning en waarschuwing ... te laten in status quo’.⁸ We wagen te veronderstellen dat het classicaal bestuur heeft gemeend de komst van een nieuwe predikant - A. Th. Beausar werd 1 oktober 1826 bevestigd - te moeten afwachten.

Hierna zullen we zien, welke grote omvang de oefeningen te Klundert, onder leiding van onder anderen Dirk van der Made, in deze tijd hadden.⁹

In September 1827 meldt ds. Beausar, dat L.G. James, Waals predikant te Breda¹⁰ in zijn gemeente komt oefenen.¹¹

6 Notulen classicaal bestuur 30 maart 1825, art. 6.

7 Idem 28 juni 1826, art. 6.

8 Idem 27 sept. 1826, art. 6; in status quo = in de toestand, waarin (de zaak tot dusverre is).

9 Men zie ook Bos I, 112-130.

10 Louis Gabriel James ( 1795-1867) huwde 30 oktober 1828 Cornelia van der Made, dochter van de reeds genoemde Dirk van der Made te Klundert. Men zie voor James: ZESDE DEEL 158-174.

11 Notulen class, best. 26 sept. 1827, art. 5. Maar een nader bericht uit Klundert heeft tot inhoud dat het optreden van ds. James aldaar weinig te betekenen had:
‘... dat Ds. James alhier slechts eenmaal, zooverre dit ons bekend en blijkbaar is, in de zoogenoemde godsdienstige oefeningen, welke alhier door bijzondere personen... gehouden worden, en alhier bekend onder de naam van het Gereformeerd Gezelschap, onderlinge gesprekken mede gehouden heeft’.
(notulen Herv. gem. te Klundert 19 okt. 1827)

2. Classis Heusden¹²

Reeds bij de invoering van de Evangelische Gezangen - 1 januari 1807 - ontstaat er verzet in het Land van Altena. Ds. J. van Diepen¹³ te Babyloniënbroek en Hill meldt in 1807 ‘onrustig gedrag van eenigen in zijne gemeente bij het zingen der... Gezangen’.¹⁴

In 1809 constateren kerkvisitatoren van de ring Altena moeilijkheden ten aanzien van de Gezangen, met name te Andel. Enige kerkeraadsleden aldaar hadden de visitatoren ‘onheusche uitdrukkingen’ toegevoegd. Men had verklaard de

12 Het archief van de classis Heusden bevindt zich in StrA Heusden. Wij raadpleegden: inv. no. 10 Acta classis 1788-1816; no. 59 Acta van het classicaal bestuur 1816-1857; no. 139 Acta ring Heusden 1816-1874 (geen bijzonderheden); no. 141 Acta ring Woudrichem 1816-1833; no. 142 Acta ring Woudrichem 1833-1850.

13 Johannes van Diepen kwam in 1770 als candidaat naar Babyloniënbroek c.a. en overleed aldaar in 1817.

14 Acta classis 7 april 1807, art. 12.

[p. 28]

Gezangenboeken niet te zullen aanschaffen. De kerkeraad zal zich op ‘de aanstaande Classis dienen te verantwoorden’.¹⁵ Maar op de volgende vergadering moet de predikant van Andel - Chr. Prillevitz - mededelen ‘dat de leden van zijnen Kerkenraad niet van voornemens waren op het aanschrijven van de Classis te compareren...’. Zij worden opnieuw geciteerd.¹⁶ In mei 1810 kan worden gerapporteerd dat deze zaak is ‘getermineerd’.¹⁷

In 1811 zijn er ook te Almkerk c.a. moeilijkheden de Gezangen betreffende. De predikant L.A. Meyer - hij stond te Almkerk van 1805 tot 1816 - is af en toe nalatig in het laten zingen.¹⁸ Maar ook deze zaak wordt ‘getermineerd’.¹⁹

Tijdens één van de meer huiselijke vergaderingen van de ‘Ringbroeders’ uit Woudrichem en omgeving - wordt in 1826 genotuleerd:

‘Men sprak over het gedrag bij den Openbaren Godsdienst en bijzonder, of, en in hoeverre het raadzaam en betamend is, dat men zich schikke ten opzigte van de ergernis, welke men neemt wegens het zingen van de Evangelische gezangen, bepaaldelijk onder de Bediening des Avondmaals.’²⁰

Teneinde de sfeer van de bijeenkomsten te typeren, noemen we van het jaar 1829:

Met vriendelijke en vroolijke gesprekken werd de tijd doorgebragt, als mede met belangrijke, gaande over Godgeleerdheid, zedekunde, de belangen der gemeente enz., enz. en nadat de Praetor de vergadering gesloten had, namen de broeders hartelijk van elkander afscheid.'²¹

Ook het geval van de latere kruisdominee, de vermaard-geworden Bastiaan Sterkenburg²² heeft zijn plaats ontvangen in de acta van de ring Woudrichem. Zoals bekend werd Sterkenburg in juni 1830 - hij was toen 21 jaar - nadat hij reeds bij herhaling na het opgeven van een lied uit de bundel Evangelische Gezangen zijn hoed had opgezet, uit het kerkgebouw van Almkerk verwijderd. Dit gebeurde door een veldwachter op last van de predikant J. Sjoenis.²³ We lezen hierover in de acta van de ring:

‘Regt nuttig waren de gesprekken. Het gedrag van Ds. J. Sjoenis, gehouden bij gelegenheid dat iemand met gedekten hoofde het gezang in de kerk had bijgewoond, werd door de overige broeders ten volle toegejuicht en navolgenswaardig geacht, niettegenstaande zij hartelijk wenschten, dat voortaan nimmer diergelijke gevallen in de gemeenten plaats mogten hebben.’²⁴

15 Idem 13 juni 1809, art. 7.

16 Idem 5 sept. 1809, art. 7.

17 Idem 1 mei 1810, art. 7. Over de wijze van dit termineren Staat niets genotuleerd.

18 Acta classis 23 april 1811, art. 10.

19 Idem 18 juni 1811, art. 10.

20 Acta ring Woudrichem 25 okt. 1826, art. 2.

21 Idem 22 april 1829, art. 7.

22 Bos, Kruisdominees 81-96.

23 Jan Sjoenis stond te Almkerk van 9 dec. 1827 tot 14 april 1833; G.F. Gezelle Meerburg was zijn opvolger (bevestiging 30 okt. 1833).

24 Acta ring Woudrichem 8 sept. 1830, art. 3.

[p. 29]

In april 1836 krijgen de acta van de eerste synode van de Afgescheidenen de aandacht van de ringbroeders.

‘De Praetor²⁵ had op tafel liggen het werkje: Handelingen van de Opzieners der gemeente Jesu Christi, vergaderd te Amsterdam den 2den Maart en volgende dagen Ao. 1836.²⁶ De broeders hoogst nieuwsgierig zijnde naar den inhoud, verzocht de Praetor vriendelijk Ds. Boeser²⁷ om het den broeders voorttelezen, welke zich daarvan loffelijk gekweten heeft, zijne lezing veraangenamende door de gepaste aanmerkingen, die ZEerw. maakte, wanneer hij iets aantrof dat naar zijne meening of naar die der broeders niet juist gesteld was; na de lezing werd ZEerw. door de broeders hartelijk dank gezegd.’²⁸

25 Gerardus Hermanus Arntzen; deze stond te Woudrichem van 1818 tot aan zijn emeritaat in 1846.

26 Amsterdam/'s-Gravenhage 1836; men zie: Handelingen en Verslagen 13-71.

27 Pieter B.A. Boeser, predikant te Op- en Neer Andel 1821 tot 1850.

28 Acta ring Woudrichem 27 april 1836, art. 5.

3. Classis 's-Hertogenbosch²⁹

Aangezien in deze classis het aantal personen dat zich afscheidde uiterst gering is geweest - alleen in Den Bosch ontstond een gemeente, in 1842 - verwondert het niet dat in het classicaal archief nagenoeg geen ‘voorgeschiedenis’ werd geboekstaafd. We vonden slechts het volgende.

De kerkvisitatie van begin 1836 geeft aanleiding tot het oordeel: ‘De Godsdienstige stemming bleek overal goed gezind en vreemd van Godsdienstwoeling dezer tijd.’³⁰

In 1837 lezen we bij hetzelfde onderwerp:

‘Uit dit verslag mogt de Vergadering de alleszins gunstige Staat der Gemeenten in dit Classikaal ressort opmerken, en de godsdienstige stemming in dezen tijd, vreemd van verkeerde woelingen en overdrevene Godsdienstijver...’.³¹

29 Archief is gedeponeerd in RA Den Bosch. Slechts in inv. no. 124, Acta classicaal bestuur 1816-1845, vinden we enige zaken die min of meer verband houden met de Afscheiding.

30 Acta classic, best. 23 mei 1836, art. 5.

31 Idem 7 juni 1837, art. 5.