De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 489]

Hoofdstuk 44
Oude en Nieuwe Wetering

In het noordelijke deel van Zuid-Holland, vlak tegen de Haarlemmermeer, vinden we op de kaart het wonderlijke gebied van de Westeinderplassen, van talloze meren en meertjes, vaarten en weteringen. Tussen de Kagerplassen en het Braassemermeer ligt de gemeente Alkemade, die onder meer het dorp Oude Wetering en de buurtschap Nieuwe Wetering omvat.

In 1846 telde Oude Wetering 94 huizen, bewoond door 650 personen. De middelen van bestaan waren landbouw, tuinderij en scheepvaart. Er woonden 490 Hervormden, circa 80 Rooms-Katholieken en ongeveer 80 Remonstranten. In het gehucht Nieuwe Wetering vond men 40 huizen en 300 inwoners; dezen leefden voornamelijk van de landbouw. Daar waren 260 Hervormden en 40 Rooms-Katholieken.¹

Van de Afgescheiden gemeente - zij ontstond in 1850 als Kruisgemeente - is uiterst weinig bekend.² We merken allereerst op dat zij in de jaren na de vereniging van 1869, circa 60 zielen omvat.³ Over het tijdvak van haar zelfstandig bestaan - 1850-1892 - zijn geen archiefstukken bewaard. In 1892 verenigde zij zich met de 3 februari te Oude en Nieuwe Wetering geformeerde Doleantiegemeente. Vanwege dit feit geven we eerst het woord aan ds. C.L.F. van Schelven in zijn gedenkboekje.⁴

‘Een kleine honderd lidmaten hadden zich van de Kerk afgescheiden, en zich weer onder 't Synodale juk gekromd.⁵ Maar de Heere gaf ons wéér een groot getal broeders en zusters, met wie wij - één in belijdenis en kerkregeering - voortaan veréénigd den goeden strijd zouden strijden.
In de Wetering was op 13 maart 1850⁶ ‘gesticht’ de Gereformeerde Gemeente onder het kruis. In 1869 werd deze gemeente Christelijk Gereformeerd, tegelijk met de bekende vereeniging van Kruiskerken en de Christelijke Afgescheidene

1 Van der Aa VIII, 713-714, 156-157.

2 In hoofdstuk 4 vonden we dat het adres aan de Koning gezonden door de Afgescheiden gemeente te Bodegraven, mede ondertekend door A. van Heiningen (hij huwde op 27 februari 1824 Kornelia Kooij), zaagmolenaarsknecht, met zes kinderen; en door Anna Lippenhof, naaister.

3 Bijlage II: in 1870-187460 zielen; in 1892: 100.

4 C.L.F. van Schelven, In den kruitdamp- De Vrijmaking van Oude en Nieuwe Weterings Kerk verhaald, en van bijlagen en aanteekeningen voorzien, tweede druk, Wageningen 1911.

5 De schrijver bedoelt: een kleine honderd zielen waren hervormd gebleven.

6 We zullen nog zien: 12 maart 1850.

[p. 490]

Kerk. Zij was maar klein - telde slechts een goede honderd lidmaten.⁷
Wij zochten elkaar echter, daar wij onze innerlijke eenheid gevoelden lang reeds voor dat wij tot openbare inéénsmelting zijn gekomen. Die kostte ons dan ook werkelijk niet veel moeite. De bezwaren, die aan weerszijden bestonden, bleken spoedig, met eenige voorzichtigheid en beleid, overwonnen te kunnen worden.
Toch slaagde, bóven onze stoutste verwachtingen de ‘inéénsmelting’ van de Christelijke Gereformeerde Gemeente met de Gereformeerde (Hervormde) Kerk (doleerende) te Oude en Nieuwe Wetering. Zij was, naar ik meen, de eerste in ons land. Aangenaam hebben wij kerkelijk samen geleefd en gearbeid. Tot het laatste toe!
Ook mij was die ineensmelting, zoowel als de begeerte er toe, een bijzondere gunste Gods, een bron van dankbaarheid.
Het gevaar bestaat toch bij iedere reformatie, omdat zij een scheidingsproces is, dat anti-gemeenschapszin zich ankert in de ziel. Dat de goddelijke genade ons daarvoor bewaard heeft, bewees mij die behoefte bij ons allen, om ons te vereenigen met al wat den Heere in heel het leven naar Zijn Woord wil dienen. Ook later zijn, naar ik vernam, de laatste sporen van een langdurig kerkelijk-gescheiden leven zoo goed als uitgewischt. Er waren onder de Christelijke Gereformeerden op de Wetering oude, goed onderlegde mannen, terwijl bij ons nog velen moesten leeren Gereformeerd te zijn en te handelen.’⁸

Het archief van de Hervormde gemeente te Oude en Nieuwe Wetering geeft weinig houvast voor de reconstructie van een ledenlijst van de in 1850 geïnstitueerde Kruisgemeente. De notulen van de kerkeraad bevatten in het geheel geen gegevens. Op grond van het ‘Ledematen boek vanaf de jare 1842’ kunnen we concluderen dat zich na 1842 de volgende personen hebben afgescheiden.

Cornelis van Delft

Joannis Muyt (‘aangenomen 1844’)

Lijsje Sluis, huisvrouw van Jacobus Verhagen

Heintje Verhagen (‘met attestatie van Rijnsaterwoude 29 Maart 1847’)

Jan Verhagen (‘aangenomen 1844’)

Klaas Verhagen (‘aangenomen 1845’)^9

De meeste gegevens over de kleine gemeente vinden we in de reeds in hoofdstuk 35 genoemde ‘Notulen kerkeraad Noordwijk aan Zee 1835-1856’.¹⁰

De zo bekende Kruisdominee Cors Noorduin schrijft daarin - meer kroniekmatig, dan volgens de regels voor het schrijven van handelingen van een kerkeraad - dat hij in 1850 de gemeente heeft geïnstitueerd.

Op 17 januari kwamen vier mannen van de Oude Wetering, verhalende

7 Wij vonden echter in de Jaarboekjes (vergel. noot 3): circa 60 zielen.

8 Van Schelven, a.w. 84.

9 Het ‘Ledematen boek’ heeft een doorhaling van de namen van Jacob Vogelaar, Dirk Vreken, Krijntje Vreken - wellicht is de juiste spelling Vreeken - en Jakob Vuyck. Deze vier personen zijn ‘aangenomen 25 Maart 1853’. Er is geen evidentie dat zij zich bij de Kruis- (Afgescheiden-) gemeente hebben gevoegd. Hetzelfde geldt voor een zestal personen die we vonden in het ‘Contra-Boek der Lidmaten van de Ned. Herv. Gem. te Oude en Nieuwe Wetering van af het jaar 1867’: Gerrit Braak, Cornelis Willem Hoogeveen, Bartholomeus Kalfshoven, Leentje Kalfshoven, Jacobus van der Linden, Jaapje Rijnsburg.

10 ARA, Archief Gereformeerde kerk te Noordwijk, inv. no. 1.

[p. 491]

‘hoe zij met een partij menschen al bij de 2 Jaar rond gezukkeld hadden’. De vier bezoekers verklaren zich ‘aan de gemeente aan te sluyten’. Noorduin vertelt hun naar Oude Wetering te willen gaan als de groep zich heeft afgescheiden. Veertien dagen later ontvangt hij een brief waarin staat dat negentien personen hun lidmaatschap van de Hervormde kerk schriftelijk hebben opgezegd.
Daarop gaat Noorduin maandag 11 maart naar genoemd dorp. Zijn reis wordt vertraagd, want ‘de plaats was rondom met het hoogen water bezet’. In een vergadering met de Afgescheidenen worden een ouderling, twee diakenen en een kerkmeester gekozen.¹¹ Ouderling wordt Johannes Gabriel Lameris, diaken Jan Bakker, Arie van Heiningen en kerkmeester Cornelis van Dijk. De kerkeraadsleden worden bevestigd dinsdag 12 maart 1850, welke datum geldt als die der instituering. De volgende dag bezoekt Noorduin, zonder twijfel vergezeld van A. van Heiningen, de gemeenteleden aan hun huizen.
Donderdag 14 maart ‘kwam zich een vrijster oud 27 jaar aansluiten, deze was door den hervormde domine van die plaats, van de burgemeester en van de dokter - uyt onkunde van de waarheyd en diepe onkunde van het bevindelijke werk der genade door den Heylige Geest in het harte van Gods volk - voor krankzinnig verklaart, dog de leeraar¹² onderzogt haar en [zij werd] als lid der gemeente aangenomen’.
Tijdens het bezoek van Noorduin werden er zes kinderen gedoopt. Vrijdag 15 maart vertrok hij weer naar Noordwijk.¹³
Noorduin is meerdere malen naar de gemeente gereisd. Niet steeds worden in zijn ‘kroniek’ bijzonderheden genoemd. Bij een bezoek op 25 februari 1852 wordt hij vergezeld door Jan Passchier die hem - zoals we zagen - in 1854 te Noordwijk zal opvolgen. Noorduin doopt dan een kind van de latere diaken Jan Verhagen. Op 27 mei 1852 gaat hij voor het laatst naar Oude Wetering - bij deze gelegenheid wordt een kind van ouderling J.G. Lameris gedoopt.¹⁴
Noorduin overlijdt, naar we vonden, 31 december 1852.

Van 11 december 1851 tot december 1856 heeft Andries Hazevoet (1829-1888)¹⁵ de gemeente als oefenaar gediend; eind 1856 wordt hij predikant van de Kruisgemeente te Haamstede. Daarna wordt zij verzorgd door proponent Pieter Johannes Korbee (1832-1868).¹⁶ Deze was te Noordwijk geboren en opgeleid door Cors Noorduin. Hij ‘staat’ te Oude Wetering van december 1856 tot december 1862. Eerst na de vereniging van 1892 krijgt zij een predikant.

11 Noorduin vergist zich als hij schrijft dat er twee ouderlingen en een diaken worden gekozen. Even daarna verwisselt hij naam en ambt. De juiste gegevens vinden we in nog te noemen ‘Lastbrieven’ van Oude Wetering uit de jaren 1855-1865.

12 Bedoeld is: C. Noorduin.

13 ‘Notulen Noordwijk’ 243-244.

14 ‘Notulen Noordwijk’ 246-247.

15 De Haas I, 135.

16 De Haas I, 169.

[p. 492]

Uit de ‘Lastbrieven’ bestemd voor de Algemene vergadering van de Kruisgemeenten¹⁷ weten we dat in het tijdvak 1855-1865 ouderling zijn geweest: J.G. Lameris, A. Hazevoet, P.J. Korbee en F. Waasdorp; diaken: A. van Heiningen, J. Bakker en J. Verhagen. In 1851 wordt de gemeente ingedeeld bij de classis Haarlem,¹⁸ in 1857 (tot 1869) bij de classis Amsterdam.¹⁹

Tenslotte: op de eerste vergadering van de classis Leiden, na de vereniging van 1869, verschijnen als afgevaardigden: ouderling F. Waasdorp en diaken J. Bakker.²⁰

17 RA Utrecht, Archief Gereformeerde kerken in Nederland, inv. no. 77.

18 NAVGK 144.

19 Ibidem 276.

20 NCVL, 22 sept' 1869, presentie.