De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 493]

Hoofdstuk 45
Woubrugge

Eind 1849 staan er te Woubrugge 171 huizen, bewoond door 281 huisgezinnen, uitmakende een bevolking van 1430 inwoners, die merendeels in de landbouw en veeteelt, alsmede in de handel in boter en kaas hun bestaan vinden. In die tijd wordt de ligging van het dorp als volgt omschreven:

‘palende noordwaarts aan de gemeenten Alkemade en Rijnsaterwoude, oostwaarts aan Ter-Aar en Oudshoorn-en-Gnephoek, zuidwaarts aan Oudshoorn-en-Gnephoek en Koudekerk, westwaarts aan Leyderdorp; terwijl de kleine gemeente Hoogmade daarin van drie zijden geënclaveerd ligt’,¹

een ligging die zich in het ledenregister van de Afgescheiden gemeente enigszins afspiegelt. Er wonen 961 Hervormden, 406 Rooms-Katholieken, 44 Christelijk Afgescheidenen, 7 Remonstrantenen 12 andersgezinden.

De vermaarde Alexander Comrie (1706-1774) heeft te Woubrugge gestaan als hervormd predikant van mei 1735 tot aan zijn emeritaat in april 1773; hij heeft geen andere gemeente gediend.²

De kleine Afgescheiden gemeente te Woubrugge - over de jaren 1858 tot 1861 omvatte zij circa 108 zielen - heeft een merkwaardig bestaan geleid: zij is in 1851 geïnstitueerd; daarvóór, dat wil zeggen sedert 1836, maar in sterkere mate sedert 1848, waren enige personen uit Woubrugge lid te Bodegraven. In 1861 is zij ontbonden, en werden haar leden opgenomen in de sedert 3 maart van dat jaar bestaande gemeente te Alphen aan den Rijn. De gegevens aangaande ‘Woubrugge’ zijn fragmentarisch. Zo zijn er in het geheel geen notulen van de kerkeraad bewaard, wel een ledenregister, een doopboek alsmede enige andere bescheiden.³

1 Van der Aa XII, 627-629. De hierna volgende aantallen (godsdienst) zijn de resultaten van de volkstelling van 19 nov. 1849 (medegedeeld door gemeentesecretarie van Woubrugge).

2 Men zie voor A. Comrie: Chr. Encyclopedie² II, 272.

3 Gelet op de onvolledigheid der gegevens kan worden gezegd dat de geschiedenis van deze gemeente merendeels en op zeer bekwame wijze is beschreven door D. Nauta in de Rijnlandsche Kerkbode van april-juni 1933: ‘De Christelijke Afgescheiden Gemeente van Woubrugge’ I-VIII. We zullen in dit hoofdstuk enige malen naar deze artikelen verwijzen. Verder noemen we: A.C. van Hemessen, Jacobswoude en Woubrugge - grepen uit het verleden, vooral het kerkelijk leven dezer beide dorpen. Alphen aan den Rijn 1932, 144-149. Wij merken hierbij op dat de Hervormde gemeente te Woubrugge vanouds werd aangeduid als die van ‘Heer Jacobswoude, Esselijkerwoude en Woubrugge’.

[p. 494]

1. Vóór 1848

De Afscheiding te Woubrugge dateert van circa 1836, want, zoals we in hoofdstuk 4 hebben gezien, wordt een request aan de Koning gezonden door de Afgescheiden gemeente te Bodegraven, mede ondertekend door Hendrica (Hendrikje) Visch, ‘vrouw van een rietdekkersknecht’. En in het hoofdstuk over genoemde gemeente zullen we vinden dat een adres van 1840 de namen van Hendrica Visch en Jan van Klaveren bevat; beiden wonen te Woubrugge en zullen in het tijdvak 1851-1861 lid zijn van de gemeente aldaar. Hendrica Vis(ch), weduwe Arij van Mijnen, zette na het overlijden van haar man - 18 januari 1848⁴ - de ‘zaken’ ('s zomers het rietdekkersbedrijf, 's winters de slagerij) voort met één van haar kinderen Barend. Haar woning moet worden beschouwd als het middelpunt van het Afscheidingsgebeuren te Woubrugge; in haar ruime huiskamer tezamen met de slachtplaats was plaats voor vijftig personen. Zoon Barend bezat gaven van woord en gebed. Zou het doorbreken van de Afscheiding te Woubrugge verband houden met het overlijden van Arij van Mijnen? Voor zover wij konden nagaan is hij hervormd gebleven.

Na begin 1848 is bij de familie Van Mijnen menige samenkomst van een gezelschap gehouden.⁵ Vóór die tijd zouden enigen - die zich niet konden vinden in de prediking van ds. Johannes Heenck (1797-1840) en diens opvolger Dirk Th. de Haas (1841-1854) - 's zondags naar Aarlanderveen zijn gegaan om Ds. J.J. Knap (1836-1843) te horen. Ook waren, zoals we zagen, vóór 1851 enige inwoners van Woubrugge reeds lid te Bodegraven.⁶

4 Archief gemeente Woubrugge, Overlijden 1848, acte no. 3. Wij merken op dat zowel de schrijfwijze Vis als Visch voorkomt.

5 Van Hemessen, a. w. 144.

6 Ibidem 145.

2. De Afscheiding in de hervormde archiefstukken

Circa 1848 komt de Afscheiding echter tot ontplooiing. We vonden reeds dat te Woubrugge eind 1849 circa 40 personen opgeven ‘Christelijk Afgescheiden’ te zijn. Gaan wij na wat de hervormde archiefstukken ons leren.⁷

Op 5 mei 1848 registreert de kerkeraad de afscheiding van Cornelis Bol; zijn brief is gedateerd 24 april 1848. Tevens van Barend van Mijnen en zijn vrouw Aagje Kroon⁸; hun schrijven bevat geen dagtekening. De kerkeraad besluit:

‘Ofschoon dit stuk kenmerken draagt van diepe onkunde alzoo de schrijver zegt, dat zij zijn overgegaan tot de leer onzer voorvaderen, volgens de Synoden van dortregt en niet minder omdat de datum ontbreekt en de

7 Wij raadpleegden ‘Handelingen kerkeraad 1794-1852’ (inv. no. 1), ‘Handelingen kerkeraad 1853-1882’ (inv. no. 2) en ‘Naamregister der Ledematen beginnende met het Jaar 1841’ (inv. no. 36).

8 Barend van Mijnen, ‘holblokmaker’ (klompenmaker), weduwnaar van Jannetje van Egtelt, huwt Aagje Kroon, te Woubrugge, 3 nov. 1839; de bruidegom werd geboren 22 nov. 1804 (Archief gemeente Woubrugge, Huwelijken 1839).

[p. 495]

beide onderteekeningen van een zelve hand zijn’,

de brief te aanvaarden.⁹

De notulen van 28 juli 1848 vertonen een naschrift, waarin we vinden dat Klaas van Wijk¹⁰ te Bodegraven, namens Dirk Hoogervorst en Marrijtje Verhagen schrijft, dat dezen zich afscheiden. De kerkeraad antwoordt dat de brief niet kan worden aanvaard, maar later vinden we Hoogervorst en zijn vrouw Jannetje van Velzen, alsmede Marrijtje Verhagen, huisvrouw van N.C. Kempenaar, onder de leden van de Afgescheiden gemeente.

Verder lezen we, steeds in een naschrift bij de notulen, dat de volgende personen breken met de Hervormde kerk

Jan van der Lee (26 okt. 1848)

Wilhelmina van Straaten (idem)

Gerrit Kroon, Barend Mijderwijk; van beiden ook de kinderen (19 sept. 1848)^11

Neeltje Visser, weduwe Keizer, met haar kinderen (1 okt. 1849)

Enige andere personen, niet in de notulen genoemd, maar alleen in het ‘Naamregister der Ledematen’ zullen we vermelden in de ledenlijst van de Afgescheiden gemeente, hierna in dit hoofdstuk.

Naast het bovengenoemde maken de hervormde notulen in deze tijd gewag van enige personen die, hoewel zij breken met de Hervormde kerk, niet tot de Afgescheidenen kunnen worden gerekend:

‘In onzen omgang¹² traden wij binnen in de woning van Diet Katsburg en zijne Huisvrouw Christina van der Velden, welke laatste alleen thuis was. Op de vraag waarom het echtpaar reeds eenige tijd niet in de godsdienst kwam, werd geantwoord: “Dat zal ik je zeggen... Wij onderzoeken nu zelv den bijbel en hebben ontdekt, dat in de gemeente zooals zij tegenwoordig in onze kerken bestaat, de Christus niet is; daarom blijven wij van hare gemeenschap terug”.
De predikant antwoordde haar, dat zij bij deze nieuwe ontdekking op den duur vrede mogten hebben en niet bedrogen zouden uitkomen; en alzoo wij hier geene boodschap hebben, groeten wij U.
Deze menschen hebben zich alzoo verklaard van de bestaande kerk te zijn afgescheiden. Deze afscheiding evenwel is niet de gewone, maar de aansluiting aan eene secte, die eene kerk willen oprigten van waar geloovigen, of heiligen zoo als zij dat noemen, in den smaak der Donatisten van de 4e eeuw.’¹³

9 Handel. kerker. 5 mei 1848, art. 3.

10 Men zie voor hem hoofdstuk 49.

11 Uit het ‘Naamregister der Ledematen etc.’ blijkt dat hun vrouwen, resp. Jannetje van den Brink en Neeltje Meijer zich eveneens afscheidden.

12 Huisbezoek in de gemeente.

13 Handel. kerker. 4 mei 1849, art. 3. De Donatisten (genoemd naar Donatus) in de Noord-Afrikaanse kerk van de vierde eeuw, eisten volstrekte reinheid van de zichtbare kerk, uitsluiting van dode leden, gestrenge toepassing der tucht en algehele scheiding van kerk en staat; de werking der sacramenten werd door hen afhankelijk gesteld van de waardigheid van de ambtsdrager die ze toediende. Men zie voor deze secte: Chr. Encyclopedie² II, 454-455. Wij zijn er niet in geslaagd te vinden bij welke groep deze inwoners van Woubrugge zich aansloten.

[p. 496]

In 1849 volgen W. Treur en J. Wiethoff het voorbeeld van het echtpaar Katsburg-van der Velden.¹⁴

14 Handel. kerker. 12 nov. 1849.

3. De ledenlijst van de Afgescheiden gemeente

Alvorens enige lotgevallen van de gemeente te beschrijven, geven we een reconstructie van haar ledenlijst - zonder de kinderen. Wij vermeldden reeds dat zij is opgekomen uit die te Bodegraven en dat zij in 1861 is opgegaan in die te Alphen (aan den Rijn). De lijst zoals die wordt bewaard in het archief van de Gereformeerde kerk te Woubrugge is aanwijsbaar onvolledig; met het in hetzelfde boek geschreven doop- en trouwregister is dit eveneens het geval.¹⁵ In de archiefstukken van ‘Bodegraven’ vinden we geen andere gegevens aangaande Afgescheidenen te Woubrugge c.a. dan we reeds noemden (Hendrica Visch, Jan van Klaveren), in die van ‘Alphen’ wordt een aantal personen vermeld die vóór 1861 lid waren te Woubrugge. Zowel in het register van Woubrugge als (daarna) dat van Alphen lezen we dat er leden wonen in Aarlanderveen, Koudekerk, Oudshoorn, Ter Aar (Korteraar en Langeraar) en uiteraard in Woubrugge zelf. Met andere woorden: ‘Woubrugge’ hoewel klein, heeft een grote actie-radius gekend. Dit verwondert niet, aangezien deze plaats een geestelijk centrum was voor de Afgescheidenen uit een wijde omgeving. Naar het noorden bijvoorbeeld werd alleen de Kruisgemeente te Oude Wetering gevonden.

Vermelding slechts in het hervormd archief behoeft niet te betekenen dat de desbetreffende persoon lid is geworden van de Afgescheiden gemeente. Het genoemd-worden in het doopboek van deze gemeente is daarvoor evenzo geen bewijs (gemengd huwelijk). Indien een doopouder, hoewel niet vermeld in het ledenregister van ‘Woubrugge’, daarna wordt gevonden in dat van ‘Alphen’, mogen we aannemen dat hij/zij zich bij de Afgescheiden gemeente heeft gevoegd.

In het volgende hoofdstuk (Alphen aan den Rijn) zullen we aangeven welke leden aldaar vóór 1861 behoorden tot ‘Woubrugge’.

H = echtgenoten (of één van beiden) genoemd in arch. Herv. gemeente
R = man tekent request aan de Koning 1858¹⁶
L = genoemd in ledenregister Afgescheiden gemeente
D = echtgenoten genoemd in doopboek Afgescheiden gemeente
Een plaatsnaam betekent: wonende te...

Hendrik van den Berg (Koudekerk) - gehuwd met Cornelia Roest		R	L	D
Cornelis Boer (Koudekerk)		R	L
Jan Boer (Korteraar)		R	L
Cornelis Bol (Woubrugge)	H	R	L
Gijsbert van den Boogaard en zijn vrouw Lammertje van Eppen	H

15 Nauta, a.a. I.

16 Hierna te noemen.

[p. 497]

Jacob Borst (Nieuwe Wetering, gem. Alkemade)		R
K. de Bruin		R
Jacob van der Bijl en zijn vrouw Maartje^17 Kroon (Woubrugge)		R	L	D
Teuntje van der Bijl (Waddinxveen)			L
Helena van Diggelen - gehuwd met Jan Batelaan				D
Willem van Donk en zijn vrouw Pietje Kroon (Alphen?)				D
Jacob van Eijk en zijn vrouw Maria Zuidhof (Korteraar)		R	L	D
Dirk Hoogervorst en zijn vrouw Jannetje van Velzen (Woubrugge)	H	R	L	D
Klaas Keizer en zijn vrouw Marrijtje Boer (Korteraar)		R		D
Jan van Klaveren (Woubrugge)		R
Hermanis Koekkoek (Oudshoorn)		R	L
Neeltje Kok			L
Cornelis Kroon - gehuwd met Johanna Elizabeth Oudshoorn	H	R		D
Gerrit Kroon en zijn vrouw Jannetje van den Brink (Woubrugge)	H
Gijsbert van der Lee (Woubrugge) - gehuwd met Margareta Munnik			L	D
Jan van der Lee (Woubrugge)	H
Gerrit Metselaar en zijn vrouw Hendrika Wittebol (Oudshoorn)		R	L
Barend Mijderwijk en zijn vrouw Neeltje Meijer (Woubrugge)	H	R	L
W. Mijderwijk (Oudshoorn)		R	L
Barend van Mijnen en zijn vrouw Aagje Kroon (Woubrugge)	H
Berendina van Mijnen (Woubrugge) - gehuwd met Dirk van der Laan^18				D
Cornelia van Mijnen (Woubrugge) - gehuwd met Abraham Slingerland^19			L	D
Jan van der Neut (Aarlanderveen) - gehuwd met Kaatje van Heiningen		R	L	D
Hendrik Oudshoorn (Woubrugge)	H
Gijsje Roest (Bodegraven?)			L
Ciasina Johanna Roos^20 (Woubrugge)	H
Klaas Singer (Woubrugge)		R	L
Wilhelmina van Straaten (Woubrugge)	H
Mietje van Velzen			L
Marrijtje Verhagen (Woubrugge) - gehuwd met N.C. Kempenaar	H
Hendrica Visch (Woubrugge) - weduwe van Arij van Mijnen			L
Neeltje Visser (Woubrugge) - weduwe Jan Keizer	H		L
Coenraad Jan Zweers^21 (Korteraar)		R

17 Ook bij andere personen in deze lijst wisselen de voornamen Maria, Marrijtje en Maartje elkaar af.

18 Van der Laan was beurtschipper; volgens een nakomeling zou hij circa 1845 's zondags de Afgescheidenen uit Woubrugge naar Bodegraven en terug, hebben gebracht.

19 In het doopboek vindt men zowel de naam Slingerland als Slinger.

20 Het hervormde ‘Register der Ledematen’ vermeldt: ‘heeft zich gevoegd bij de Chr. Afgescheidene gemeente te Oude Wetering’.

21 In Alphen Staat hij geboekt als: Koert Jan Sweert/Zweert. Ook de spelling Swirs komt voor.

[p. 498]

Zien we af van de vijf personen van wie de namen zijn gecursiveerd en over wie geen zekerheid inzake het lidmaatschap bestaat, dan komen we tot 43 belijdende leden, een aantal dat redelijk overeenstemt met de ‘108 zielen’ (ouderen en kinderen) die we in de statistiek vinden.

4. Het ontstaan der gemeente; kerkgebouw; predikant

Dit ontstaan ligt enigszins in het duister, wat tijdstip en omstandigheden betreft. Vaststaat, dat er begin 1848 afzonderlijke diensten of samenkomsten te Woubrugge werden gehouden ten huize van Hendrica van Mijnen-Visch, want 19 januari 1848 wordt daar de bus voor de armen door de ambtsdragers van Bodegraven geledigd.²² Voor het laatst gebeurt dit 30 april 1850.²³ Meer houvast ontlenen we aan de notulen van de classis Leiden. In de vergadering van 4 februari 1851 Spraken de afgevaardigden van Bodegraven over de leden te Woubrugge - besloten werd ‘dat zij onder toezigt van Bodegraven tot eene gemeente gevormd zullen worden’.²⁴ Op de volgende vergadering - 8 april -blijkt dat het besluit is uitgevoerd, want we zien ouderling Jan van Klaveren en diaken Cornelis Boer²⁵ bij de ‘presentie’ vermeld.²⁶ De conclusie kan geen andere zijn, dan dat de gemeente is geïnstitueerd tussen 4 februari en 8 april 1851. Aannemelijk is dat dit is gebeurd onder leiding van de predikant van Bodegraven, J. Alting. Al kort daarna moet Cornelis Boer zijn afgetreden, want in april 1853 heeft de kerkeraad als samenstelling: H.A. Jonkman, predikant; J. van Klaveren, B. van Mijnen, ouderlingen; H. van den Berg, Gt. Kroon, diakenen. Kerkmeester zijn C. Bol en D. Hoogervorst.²⁷

Al spoedig werd overgegaan tot de bouw van een kerk en pastorie. Beide

22 Nauta, a.a. III. De schrijver heeft dit geput uit het archief van de Afgescheiden gemeente te Bodegraven.

23 Nauta, a.a. IV. In het ‘Doopboek’ Staat aangetekend een doop van 27 Oktober 1850 (Ibidem IV), maar het is niet klaarblijkelijk dat deze is verricht te Woubrugge en niet te Bodegraven.

24 Nauta, a.a. VIII, noot 1.

25 Nauta, Ibidem, schrijft G. Boer.

26 NCVL 8 april 1851, presentie.

27 We kennen deze samenstelling - uitgezonderd de functie van D. Hoogervorst - uit een request door de kerkeraad van de Afgescheiden gemeente in 1853 (ongedateerd) gezonden aan de Koning, in het kader van de April-beweging 1853. De kerkeraad moet ‘met smart en bezorgdheid de vestiging der bisschoppelijke hierarchie tegemoet zien’. Helaas hebben slechts de kerkeraad en de kerkmeester C. Bol getekend (ARA, Arch. Kabinet des Konings, sept. 1853, inv. no. 4242). Hetzelfde dossier bevat een adres van ‘Protestantsche Ingezetenen van het Dorp Woubrugge’; dit bevat een groot aantal handtekeningen. De notulen van de kerkeraad der Hervormde gemeente van 6 april 1853 vermelden dat een schrijven is ingekomen van ds. H.A. Jonkman, waarin wordt voorgesteld ‘een request van ons tezamen’ te zenden. Geantwoord wordt onder meer
‘dat wij in de gegevene omstandigheden niet in dadelijke samenwerking kunnen treden met personen die hunne betrekking op onze gemeente hebben verbroken, maar evenwel aan dezen de gelegenheid aanbieden ter mede-onderteekening van dat adres ni. van de “Protestantsche Ingezetenen”, door hetzelve op een te bepalen dag in onze kerkeraadskamer neder te leggen’.

[p. 499]

verrezen aan de ‘Achterweg’ - wat de kerk betreft ‘Wijk C, no. 21’.²⁸ In September 1851 richtte men zich tot burgemeester en assessoren met het verzoek de bouw te autoriseren. In de notulen van de gemeenteraad van 23 September lezen we hierover, dat het request aan de adressanten - namens dezen: de kerkmeesters Cornelis Bol en Dirk Hoogervorst - zal worden terug gezonden, met de aanbeveling zich hierover tot de Koning te wenden.²⁹ Terecht werd deze raad gegeven; in het archief Hervormde Eredienst vinden we:

‘Ingevolge een schrijven van 's Konings Commissaris in Zuid-Holland, naar aanleiding van een bij dien Staatsambtenaar ontvangen adres van twee personen zich noemende leden der Christelijke Afgescheidene Gereformeerde gemeente, om vergunning tot het bouwen eener kerk, is in antwoord op dit schrijven te kennen gegeven, dat 's Konings autorisatie vereischt wordt, niet alleen uit hoofde der bepalingen van het koninklijk besluit van 16 Aug. 1824 (Staatsblad No. 45)³⁰ maar ook vermits aan de uitoefening der Eredienst veel hinder kan worden toegebragt, door de plaatsing van nieuwe kerkgebouwen in te groote nabijheid der bestaande, weshalve de Regering in dit opzigt te zorgen heeft voor het effect van art. 165 der grondwet.’³¹

Maar de gemeente heeft deze zaak op haar beloop gelaten en daardoor ook geen rechtspersoonlijkheid verkregen. Na acht jaar wordt zij, zoals we zullen zien, aangeslagen in de grondbelasting. Bemoeilijkt in het uitoefenen van haar eredienst is zij echter niet, want we schrijven over het Nederland in de jaren na 1850!³²

Van 22 augustus 1852 tot 25 September 1853 werd de gemeente bediend door Harm Albert Jonkman (1825-1898) - haar enige predikant. Van Woubrugge ging hij naar Herwijnen en diende daarna verscheidene andere gemeenten. In

28 Beter is: het kerkje stond aan de Vierambachtsweg, waar nu het huis Staat met nummer 25a. Vroeger werd ‘als Achterweg aangeduid de huidige Boddeus Hosangwegen de Vierambachtsweg tot aan de scheepswerf ‘De Dageraad’ (M.J. Aalders, ‘De Christelijke Afgescheiden gemeente te Woubrugge’ 6, in De Jacobsladder, uitgave van de historische vereniging O.C. van Hemessen te Woubrugge, 4e jrg., no. 3). Een deel van de grond was eigendom van Neeltje Visser, weduwe van Jan Keizer.

29 Van Hemessen, a.w. 145-146; Nauta, a.a. IV. Van Hemessen meent in deze gang van zaken tegenwerking te moeten zien van de zijde van de gemeenteraad. Dat is niet juist, zoals we in het vervolg zullen toelichten.

30 Koninklijk besluit van 16 aug. 1824, art. 2: “Zonder daartoe alvorens onze toestemming te hebben verkregen zal het niet geoorloofd zijn om nieuwe kerken of gebouwen tot de oefening van den openbaren eeredienst bestemd, te stichten of op te bouwen...”. Men zie hiervoor ook: VIERDE DEEL 225. In 1839 had de minister van justitie reeds opgemerkt dat bij deze wet “geene straffen zijn bedreigd”. (Bos, Archiefstukken IV, 342).

31 Art. 165 van de in 1851 van kracht zijnde grondwet: ‘Aan alle kerkgenootschappen in het Rijk wordt gelijke bescherming verleend’. Men zie voor dit artikel van de grondwet 1848: W.J.C. van Hasselt, Verzameling van Nederlandse Staatsregelingen en grondwetten, 16e druk, Alphen aan den Rijn 1979, 317.

32 Het kerkgebouwtje werd - na ontbinding der gemeente - in 1861 verkocht aan K.A. Verploegh. Later ging het over in handen van Otto van der Hout, koopman, die het bestemde tot korenpakhuis. In 1885 werd het afgebroken.

[p. 500]

1892 ging hij te Noordeloos, met het grootste gedeelte van zijn gemeente, niet mee met de ‘Vereniging’ van Afgescheidenen en Dolerenden; hij bleef Christelijk Gereformeerd.³³

Na 1855 zien we in de classicale vergaderingen (Leiden), behalve de reeds genoemde ambtsdragers, verschijnen: de ouderlingen C. Boer, J. Borst en K. Keizer.

33 Men zie voor hem: De Haas I, 148.

5. Erkenning door de overheid

In augustus 1858 acht men het wenselijk erkenning door de overheid te vragen. Daartoe wenden de kerkmeesters: Hendrik van den Berg, landbouwer te Koudekerk; Jacob Borst, winkelier te Nieuwe Wetering onder Alkemade, Dirk Hoogervorst, schipper te Woubrugge, zich met een request tot de Koning, mede teneinde ‘vrijdom van grondbelasting’ te behouden.³⁴ Dit verzoek leidt tot een uitgebreide correspondentie, waarbij de gemeente te Woubrugge tenslotte duidelijk wordt gemaakt, dat de aanvraag tot erkenning aan bepaalde eisen -individueel-getekend adres, verklaring inzake de plaats van het gebouw, reglement - moet voldoen.³⁵

Inmiddels is dan door ‘Woubrugge’ een tweede, zij het eveneens onvolledig, request ingediend: november 1858.³⁶ Dit is door de negentien mannelijke leden, die we in paragraaf 3 noemden, ondertekend; zij zijn inwoners van de burgerlijke gemeenten: Alkemade, Koudekerk, Ter Aar en Woubrugge. Het reglement is dat van Rijnsburg (bijlage III).

Bij koninklijk besluit van 7 juli 1859, no. 75 wordt de gemeente erkend. Het is in zekere zin op de valreep: circa twee jaar later wordt zij ontbonden.

34 Herv. Ered. 2 sept. 1858, no. 5. Het request is afgedrukt bij Nauta, a.a. V.

35 Herv. Ered. 20 sept. 1858, no. 10; 14 juni 1859, no. 16.

36 Herv. Ered. 4 juli 1859, no. 14.

6. Opgenomen in de Afgescheiden gemeente te Alphen

Als de gemeente wordt erkend, is zij reeds over haar hoogtepunt heen. In 1856 emigreert Barend van Mijnen, ouderling, met vrouw en kinderen naar de Verenigde Staten.³⁷ In 1858 moeten de kerkvisitatoren rapporteren, naar aanleiding van hun bezoek: ‘In vijftien maanden geen avondmaal gehouden. Verslapping

37 Van Hemessen, a.w. 147. De schrijver vermeldt terecht dat Van Mijnen zich vestigde te Roseland (Chicago), Illinois, en dat hij aldaar lid werd van de Reformed Church. Hij overleed 4 dec. 1893, oud 89 jaar. Volgens mededelingen ons verstrekt door Ross K. Ettema ‘Specializing in Early Dutch History’, geboren te Roseland, thans wonende te South Holland, Illinois, overleed Aagje Kroon 10 maart 1866. Barend van Mijnen huwde in 1871 voor de derde maal, en wel met de weduwe Geesje Tuinsma; deze overleefde hem. Hij was langer dan dertig jaar ouderling van de Reformed Church. Van Mijnen begon in Roseland als landbouwer, maar daarvoor bleek hij ongeschikt. Daarop werd hij timmerman en nam zijn oude beroep van slager weer ter hand; 's winters maakte hij klompen.

[p. 501]

in de tucht en huisbezoeking’.³⁸

Op 3 maart 1861 wordt de Afgescheiden gemeente te Alphen geïnstitueerd. Dit feit op zich zelf moet reeds een kleine ‘bedreiging’ voor het verzwakte Woubrugge hebben betekend; immers, bijvoorbeeld inwoners van Oudshoorn woonden dichter bij Alphen dan bij Woubrugge. Maar reeds vóór deze instituering - vermoedelijk Oktober 1860 - hadden enige Afgescheidenen te Alphen zich tot ds. J. Ph. Sluijter (Boskoop) gewend, met de mededeling dat zij probeerden een kerkgebouw te stichten ‘ten einde vereenigd met Woubrugge ook te Alphen eene eigen Gemeente onder den zegen des Heeren te verkrijgen’. Toen dit begeren aan de classicale vergadering te Leiden werd bekendgemaakt, gaf zij daartoe haar toestemming ‘de zaken ter regeling opdragende aan Zijn Eerw. [ds. Sluijter] met den kerkeraad van Woubrugge’. Bij een bespreking over deze zaken te Alphen op 22 november 1860 - waarbij ook enige leden van Woubrugge aanwezig waren - werd door die van Alphen voorgesteld ‘een kerkgebouw te plaatsen tusschen Woubrugge en Alphen, het kerkgebouw te Woubrugge te verkoopen en het meublement te Alphen over te plaatsen ten einde één Gemeente te hebben’. Echter

38 Arch, classis Leiden - ‘Aanteekeningen van Kerkvisitatoren van 9 Sept. 1850 tot 5 Aug. 1873’, Woubrugge 29 juli 1858.

[p. 502]

‘De Leeraar wees dat voorstel af en toonde aan dat door Gods Voorzienigheid te Woubrugge reeds voor elf jaar³⁹ eene gemeente gekomen was, dat onder alle moeijelijke omstandigheden heen, die Gemeente was staande gebleven, dat wij, naardien er geen nood-zakelijkheid voor bestond, die Gemeente niet willekeurig mogten opheffen.’

De predikant Stelde voor dat de beide plaatsen zouden worden gecombineerd voor de dienst des Woords, dat wil zeggen gezamenlijk een predikant zouden beroepen. Dit voorstel werd door alle aanwezigen goedgekeurd. Bepaald werd dat, indien er een predikant zou worden beroepen Alphen voor twee-derden in de lusten en lasten zou delen, Woubrugge voor één-derde.⁴⁰ De classicale vergadering - die overigens eerder had uitgesproken dat de gemeente te Alphen diende te worden geïnstitueerd, alvorens toestemming tot beroepingswerk kon worden gegeven - keurde in haar vergadering van 23 april 1861 goed dat Woubrugge en Alphen tot een gezamenlijk beroepen zouden overgaan.⁴¹

Maar bij de eerste poging een predikant te verkiezen, trok Woubrugge zich terug. Dit leidde er toe, dat ds. Sluijter, op de eerstvolgende classicale vergadering - 16 juli 1861 - verklaarde zijn consulentschap neer te leggen; diaken H. van den Berg diende zijn ontslag in. Het wordt duidelijk dat er meer was gebeurd dan dat de zaak van het beroepen van een predikant verkeerd was afgelopen. Nauta schrijft, puttend uit de classicale notulen:

‘Al in Januari 1858... had de vergadering besloten Ds. Sluijter met enkele ouderlingen uit Boskoop naar Woubrugge te zenden met de opdracht kerkeraadsleden te helpen kiezen⁴² en orde op zaken te stellen... de kerkeraad had [toen] geklaagd over trage opkomst der gemeente; de gemeente was vervuld geweest van aanmerkingen op den kerkeraad...
Op de classisvergadering van Januari 1859 had men alweer een commissie naar Woubrugge moeten afvaardigen tot het instellen van een nauwkeurig onderzoek. Reeds toen had men de mogelijkheid overwogen dat de gemeente moest ontbonden worden... Tot zulk een krassen maatregel had men toen per slot van rekening toch nog niet durven overgaan.’⁴³

Het verwondert niet, dat de reeds genoemde classicale vergadering van 16 juli 1861 het besluit neemt, thans zonder verder uitstel de gemeente te Woubrugge te ontbinden ‘dewijl alle aangewende middelen tot opbeuring door haar⁴⁴ vruchteloos zijn bevonden’. Verder lezen we: ‘de leden zullen bij Alphen en Bodegraven worden ingedeeld’.⁴⁵

We mogen op grond van het vorenstaande zeggen dat ‘Woubrugge’ op 16 juli

39 De instituering was, zoals we zagen, begin 1851.

40 Notulen eerste vergadering van de kerkeraad te Alphen, 22 nov. I860 (dus vóór de instituering!), geciteerd door Nauta, a.a. VI.

41 Nauta, a.a. VI.

42 Uit de presentie van de classicale vergaderingen blijkt, dat kort daarna J. Borst en K. Keizer tot ouderling werden gekozen; H. van den Berg was na 1857 vermoedelijk de enige diaken.

43 Nauta, a.a. VII.

44 Namelijk door de classis Leiden.

45 NCVL, 16 juli 1861, art. 5.

[p. 503]

1861 werd ontbonden. De voormalige ouderling C. Boer en de afgetreden diaken H. van den Berg maken voor zichzelf deze gevolgtrekking: in het ledenregister van Alphen staan zij geboekt onder 18 juli 1861 - de afgetreden ouderling K. Keizer onder 10 September daaraanvolgende. Het ‘inlijven’ bij Alphen gebeurde echter alleen met bewilliging der betrokken personen. Al verwondert deze gang van zaken niet geheel - zoals we schreven - wij die niet alle bijzonderheden kennen, moeten het besluit tot ontbinding wel als een ‘krasse maatregel’⁴⁶ ervaren.

46 Ook Hendrica Visch wordt lid te Alphen aan den Rijn. Zij overlijdt te Woubrugge 29 aug. 1863, oud 80 jaar. Archief gemeente Woubrugge, Overlijden 1863, acte no. 38; in dit stuk vinden we: ‘Hendrikje Vis, dochter van wijlen Hendrik Vis en Trijntje van der Jagt, mede overleden’.