De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 462]

Hoofdstuk 40
Zoetermeer (Zegwaard)

Rond 1850 staan er te Zegwaard¹ 167 huizen, bewoond door 314 huisgezinnen en 1400 inwoners. Verbouw van graan is het belangrijkste bestaansmiddel. Er zijn 770 Hervormden, 600 Rooms-Katholieken en 20 Remonstranten.²

In de naburige burgerlijke gemeente Zoetermeer vinden we in dezelfde tijd 122 huizen, 174 huisgezinnen en een bevolking van 1010 personen. Ook hier wordt graan verbouwd, maar daarnaast is er veeteelt. Wat het godsdienstige betreft: Hervormden vindt men er 480, Rooms-Katholieken 500, Remonstranten 10.³

De Hervormden van beide plaatsen behoren tot één kerkelijke gemeente, die te ‘Soetermeer-en-Zegwaard’; het kerkgebouw Staat in laatstgenoemd dorp. Haar archief bevat geen gegevens over de Afscheiding; in de eerste jaren na 1834 is de aanhang van deze beweging in het tweeling-dorp zeer gering geweest. Het enige wat we weten is dat zich kort voor 25 mei 1836 te Zoetermeer vier personen hebben afgescheiden.⁴

1 We vinden ook de schrijfwijze ‘Zegwaart’.

2 Van der Aa XIII, 130-133.

3 Ibidem X, 552-556, onder ‘Soetermeer’.

4 ARA, Archief (Hervormde) classis 's-Gravenhage, inv. no. 13 ‘Handelingen van het Klassikaal bestuur der Klassis van 's-Gravenhage 1816-1843’, vergad. 25 mei 1836, art. 5.

1. De Kruisgemeente⁵

Het enige dat we in gedrukte stukken van deze gemeente ‘te Zegwaart’ vinden betreft het tijdvak 1850-1852. Zeer waarschijnlijk heeft zij niet langer bestaan dan gedurende deze drie jaren. In 1850 is een ‘lastbrief’ geschreven voor de Algemene vergadering van de Kruisgezinden; voor 1851 en 1852 geldt hetzelfde; in 1851 wordt de gemeente ingedeeld bij de classis Haarlem.⁶ We zouden gaarne de samenstelling van de kerkeraad hebben leren kennen, maar de lastbrieven van vóór 1855 zijn niet bewaard.

De gegevens, door A. van der Spek⁷ genoemd, wijken enigszins af van het hier boven vermelde. Opgemerkt zij dat laatstgenoemde in 1878 werd geboren en

5 Literatuur over Zoetermeer-Zegwaard: A. van der Spek, Herinneringen uit ons kerkelijk leven van 1854 tot 1932, Zegwaart 1933; G.L. Peels en J. van der Spek, De Gereformeerde Kerk van Zoetermeer 1862-1962, s.l.e.a. [1962]; A. Sonneveld, Vijftig jaar Gereformeerde Kerk te Berkel en Rodenrijs, Berkel en Rodenrijs 1974.

6 NAVGK, (1850), 115; (1851), 135, 144; (1852), 169.

7 A. van der Spek, Herinneringen, a.w. 5-6.

[p. 463]

zich beroept op mededelingen van Pieter Koster (1852-1931) die van 1887 tot 1899 te Zoetermeer oefenaar is geweest.⁸ Van der Spek dan, schrijft dat er in 1854 (dit jaartal lijkt ons onjuist) te Zoetermeer-Zegwaard een ‘zeer klein hoopje’ was dat zich van de Hervormde kerk had afgescheiden. Ongeveer gedurende tachtig jaar stonden er predikanten van de Groninger richting.⁹ Pieter van Dijke zou meer dan eens zijn ‘opgetreden’ in een huis in de Vlamingstraat (Zoetermeer).¹⁰ Enkelen ‘zochten voedsel onder de prediking van Ds. Ledeboer te Benthuizen’. Toen een kind dat bijna een jaar oud was, door de vele werkzaamheden van Ledeboer - Van Dijke werd pas in 1851 predikant - nog niet gedoopt was, werd contact gezocht met ds. C. van den Oever te Rotterdam. ‘Deze kwam enkele malen, totdat van hem... minder goede dingen ter oore kwamen. Nu besloot men aan Ds. van den Oever te schrijven, dat hij niet meer behoefde te komen, en dat men zich als leden bij de afgescheiden gemeente te Leiden had laten inschrijven’. De afstand naar deze plaats was echter twee en een half uur gaans. ‘Dientengevolge begon men zelf geregeld godsdienstoefeningen te houden.’

Naar wij menen is wellicht de volgorde van het door Van der Spek beschrevene anders geweest. In de jaren 1850-1852 was men verbonden met de Kruisgemeenten (C. van den Oever). Mogelijk is daarna ds. P. van Dijke voorgegaan. Een feit is dat, als Zoetermeer wordt geïnstitueerd, de Afgescheidenen aldaar lid zijn van de gemeente Hooigracht te Leiden.

8 Koster werd te Middelburg geboren in 1852; hij kon dus door eigen waarneming geen weet hebben van de jaren rond 1852. Men zie voor hem De Haas II, 188-189.

9 J.J. van Sittert (1808-1840) en zijn zoon (eveneens) J.J. van Sittert (1840-1886).

10 A. van der Spek schrijft (6): ‘...op het erf waar thans broeder J. van den Berg woont’. Dit was in 1933. Op blz. 7 Staat een afbeelding van het huis.

2. De Afgescheiden gemeente (vanaf 1862)

Hoewel het archief van deze gemeente over de eerste tijd klein van omvang is - het belangrijkste ervan is door A. van der Spek in zijn Herinneringen verwerkt, kunnen we zeggen dat we met 1862 grond onder de voeten krijgen. In de classicale notulen (Leiden) van dit jaar lezen we

‘Er zijn leden te Leiden (Hooigracht) die te Zegwaard en Zoetermeer wonen. Op verzoek van deze leden zal er een gemeente te Zoetermeer worden gesticht.’¹¹

De gemeente werd in opdracht van de classis geïnstitueerd 29 mei 1862 door de predikanten C. Roobol (Leiden) en W.J. Weijenberg (Alphen aan den Rijn); eerstgenoemde hield een predicatie.¹² J. van Kempen was de eerste ouderling, J. van Os werd diaken.

Het eerste wat de gemeente doet, is het vragen van erkenning aan de Koning.¹³ In een verzoekschrift, gedateerd 8 mei 1862, wordt onder meer verklaard dat

11 NCVL, 22 april 1862, art. 5.

12 A. van der Spek, a. w. 9.

13 Herv. Ered. 13 juni 1862, no. 15.

[p. 464]

het reglement van Rijnsburg (bijlage III) ‘als het hunne wordt aangenomen’.

Het is door de volgende 21 personen ondertekend.

(Een B voor de naam betekent: woont te Berkel en Rodenrijs)
J. van Kempen, ouderling
J. van Os, diaken

B	Antonie Batenburg
	Cornelis Benschop
	D. Berkel
	J. Berkelaar
	Gijsbert Dieteweg
	Antje van Gent
B	Cornelis van Gent
B	Dirk Groeneveld
	Maria Groenheyde
B	Jacoba Havenaar (weduwe D. van Heyzeldoorn)
	A. Hoendervanger
B	Willem van Heyzeldoorn^14
B	N. Kersbergen
B	P. Korevaar
B	Jan Schouten
	Adriana Sjardijn
	E. van Smeerdijk
B	Krijn Vogelaar
	Aaltje Vos

Hieruit zien we dat van de 21 ondertekenaars - naar we aannemen alle belijdende leden van mei 1862 - er negen te Berkel en Rodenrijs woonden.¹⁵ Krijn Vogelaar had acht kinderen. De gemeente zal in dit jaar, evenals in 1865, circa 50 zielen hebben omvat.

De gemeente wordt erkend bij koninklijk besluit van 16 juni 1862, no. 74.¹⁶ Hierin vinden we vermeld dat zij haar openbare eredienst zal uitoefenen ‘in het gebouw aan de Dorpsstraat te Zegwaart, gequoteerd No. 42’. Aangaande dit eerste kerkje vermeldt A. van der Spek dat het met geleend geld in april 1862 werd gekocht voor ƒ 1800. Het werd tot pastorie ingericht toen in 1867 op een aangrenzend terrein een groter kerkgebouw werd gesticht. In de voorgevel van het tweede kerkje werd een gedenksteen aangebracht, waarop staat:

‘De eerste steen gelegd door Cornelis Veldhuyzen. - Hoe lieflijk zijn uw woningen o Heere der Heirscharen.’¹⁷

In april 1863 wil de kleine gemeente de 34-jarige ongehuwde Jan Stadt te Nijeveen bij Meppel, die ‘te Zegwaard door in het openbaar te spreken, heeft

14 We vinden ook de spelling: van Heyzelendoorn.

15 Sonneveld, Vijftig jaar, a.w. 11-12. We lezen in dit boekje, dat Krijn Vogelaar, bij de doop van zijn dochtertje Maartje (geboren 26 dec. 1845) in januari 1846 op de vragen van het doopsformulier als volgt antwoordde: ‘Ik beloof mijn kind op te voeden naar de eisch van de Heilige Schrift, in dit Formulier vervat, maar niet volgens de leer, die in deze kerk wordt gebracht.’
Volgens Sonneveld ‘was met deze gebeurtenis de teerling geworpen’. Vogelaar kerkte daarna veelal te Rotterdam bij de Afgescheidenen. In 1862 sloten hij en anderen zich, zoals we zagen, te Zoetermeer aan.

16 Herv. Ered. 23 juni 1862, no. 9.

17 A. van der Spek, a.w. 13-19. Op blz. 21 vinden we een afbeelding van het tweede gebouwtje ‘aan het Lage Einde’ - hiermee is bedoeld het zuidoostelijke einde van de Dorpsstraat. De gevelsteen wordt bewaard in het Oudheidkundig museum te Zoetermeer.

[p. 465]

gesticht, in haar midden hebben’. Het tractement zal bestaan uit ‘kost, inwoning en ƒ 50 per jaar’. De bedoeling is dat hij zich verder zal bekwamen tot het leraarsambt. De classicale vergadering aan wie dit begeren wordt voorgelegd, gaat met één en ander accoord.¹⁸ Stadt oefent te Zoetermeer van april tot december 1863; daarna te Hasselt tot eind 1867, waarna hij naar de Verenigde Staten vertrekt.¹⁹ De notulen van de classis Leiden, die van de classis Delft (vanaf 1865) leren ons dat in het tijdvak 1862-1870 (onder anderen) de volgende personen ouderling waren - chronologisch: J. van Kempen, C. van der Spek en K. Vogelaar. Diaken: J. van Os, K. Vogelaar, C. Veldhuyzen. In 1865 ontvangt de gemeente haar eerste predikant: J.P. van der Maas; deze Staat te Zoetermeer van 29 Oktober 1865 tot 5 mei 1867. Hij wordt opgevolgd door G. Lampen (13 Oktober 1867 tot 27 maart 1870).

Krijn Vogelaar (1819-1897)

18 NCVL, 7 april 1863, art. 10.

19 De Haas I, 249. Jan Stadt werd 25 okt. 1828 te Nijeveen geboren en overleed 17 april 1900 te Harrison, South Dakota. Hij werd te Graafschap, Michigan, door ds. D.J. van der Werp opgeleid tot predikant en diende zes gemeenten van de Christian Reformed Church. In 1887 werd hem emeritaat verleend. Men zie voor hem ook Wesseling, De Afscheiding van 1834 in Overijssel I register onder J. Stad[t].