De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 324]

Hoofdstuk 29
De Lier

De burgerlijke gemeente De Lier telde begin 1845 circa 100 huizen, bewoond door 158 huisgezinnen en 780 inwoners. Er waren ongeveer 700 Hervormden die tezamen met 200 personen die te Burgersdijk, gemeente Maasland woonden, één gemeente uitmaakten; 50 personen waren Rooms-Katholiek. Middelen van bestaan waren landbouw en vlasteelt.¹ In genoemd jaar scheidde een aantal personen zich af van de Hervormde kerk; van dezen woonde het grootste gedeelte te Burgersdijk - het grondgebied van dit buurtschap werd later door De Lier geannexeerd.²

In 1871 woonden er te De Lier 1045 ingezetenen, er werden 44 kinderen geboren, het aantal sterfgevallen tengevolge van een cholera- en pokken-epidemie bedroeg 94.³

1 Van der Aa VII, 309-311.

2 Men zie voor de Afscheiding te De Lier: J. van Dijk Tzn., De Gereformeerde Kerk van De Lier; grepen uit haar 125-jarig bestaan [1845-1870], s.l.e.a. [De Lier 1977]; B. Heeres, Gedachtenisrede ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan der Gereformeerde Kerk te De Lier 1845-1920, Voorburg [1920]; H. Hille, ‘Klaziena Ley schreef historie’ (Een bladzijde uit de aanvangsjaren van de ‘Kruisgemeente’ van De Lier) in De Hoeksteen, Tijdschrift voor vaderlandse kerkgeschiedenis, 12 jrg. no. 1(1983) 16-22 - het betreft een handschrift van klazina leij; J.C. Rullmann, Een man van singuliere gaven - Ds. W.H. Gispen (1833-1909) in zijn leven en werken geschetst, Delft 1933.

3 Van Dijk, a.w. 24.

1. De voorgeschiedenis

Deze is betrekkelijk lang. Reeds in hoofdstuk 2 - bij het noemen van de Hervormde classis 's-Gravenhage - vonden we dat in 1816 de ouderlingen C. Bregman, D. Lugtigheid en J. van der Vaart, alsmede de diaken D. van der Meer weigeren Evangelische Gezangen te zingen. Lugtigheid geeft na korte tijd zijn verzet op, maar de drie anderen worden van hun bediening ontzet.⁴ Deze zaak vindt uiteraard haar neerslag in de notulen van de raad der Hervormde gemeente.⁵

We lezen in deze papieren ook dat de latere oefenaar J.H. Kardol in 1827 en 1828 diaken is, en dat ds. G.F. Gezelle Meerburg te Almkerk, in 1835 op een

4 Het trekt de aandacht dat we van de hier genoemde familienamen slechts die van Van der Meer aantreffen onder de Afgescheidenen te De Lier, althans in de jaren 1835 tot 1850.

5 Het archief maakt deel uit van GA De Lier.

[p. 325]

drietal wordt geplaatst, maar daarvan wordt afgevoerd aangezien hij nog geen twee jaar predikant is; beroepen wordt proponent E.H. Cats die van 1835 tot 1839 te De Lier zal staan. In 1839 wordt C.P. Kaakebeen, gekomen van Hoornaar, predikant.

Klazina Leij schreef dat over het algemeen het deel van de kerkmensen dat ‘naar de oude waarheid vroeg’ zich wel kon vinden in de prediking van ds. Cats; daarin werden volgens de schrijfster ‘vaste gronden gelegd’. Maar dit veranderde toen ds. Kaakebeen tot de gemeente overkwam. Ofschoon deze predikant algemeen werd hooggeacht vanwege zijn levenswandel, werd in zijn prediking de ‘vrije genade om niet’ gemist. Klazina Leij typeert zijn prediking met de woorden ‘Doe dit, laat dat en gij zult leven’. De predikant drong aan op een deugdzaam leven, maar de bijbelse boodschap van genade voor een in zichzelf verloren zondaar kwam in zijn preken niet tot haar recht.

‘Het gevolg hiervan was, dat sommigen hun plaats in de kerk leeg lieten en elders kerkten. Hele reizen werden er vanuit De Lier ondernomen om... bekende predikanten te beluisteren. Thuisgekomen wist men vaak veel te vertellen, waardoor ook weer anderen werden opgewekt om eens deze of gene spreker te gaan beluisteren.’⁶

Voordat door een aantal ‘bezwaarden’ op 1 december 1844 het besluit wordt genomen stappen te ondernemen die kunnen leiden tot het institueren van een gemeente te De Lier die losstaat van de Hervormde kerk, zijn er - volgens de notulen van de eerste vergaderingen van de kerkeraad der nieuwe gemeente bij herhaling kleine samenkomsten - ‘gezelschappen’ belegd, waar oefenaars van elders een stichtelijk woord spraken, of waar een preek van een oude schrijver werd gelezen.⁷ Al deze gebeurtenissen leiden, zoals we zullen zien, tot de instituering van een Kruisgemeente op 12 januari 1845.

6 Hille, a.w. 16.

7 Van Dijk, a.w. 7. Hieronder zullen we vinden dat dit sedert 1840 gebeurde.

2. Klazina Leij

Voor we verder gaan is het wenselijk te letten op het stuk geschiedenis en gemeentelijk leven, verbonden aan de persoon van Klazina Leij.⁸ Zij werd 30 augustus 1790 te Zwartewaal geboren en overleed 7 november 1855 te De Lier. Zij huwde Abram van Berkel.

Op Hemelvaartsdag van het jaar 1840 besloot Klazina, na lange aarzeling, elders te kerken en wel te Maasland, waar 's middags ds. A. Brummelkamp, dan te Schiedam, zou preken. Haar man was zeer tegen dit voornemen gekant, maar zij voegde deze toe: ‘Al stond de weg ook vol duivelen, zoo zal ik er toch heengaan, want Hij die U roept is getrouw.’ 's Morgens ging zij zoals gewoonlijk naar de dorpskerk, maar 's middags sloeg zij de weg in naar Maasland. Wat

8 We ontlenen de inhoud van deze paragraaf voornamelijk aan Hille, a.w. 16-22. Wij merken op dat het handschrift (noot 2) in het bezit is van de schrijver H. Hille te Staphorst.

[p. 326]

zij hoorde - ook in de gesprekken van het aldaar vergaderde gezelschap - klonk haar echter verschrikkelijk in de oren.

Over de preek schreef zij:

‘Ten laatste begon de leeraar aan zijn werk. Zijn woord was uit Psalm 68 vers 19 Gij zijt opgevaren in de hoogte. Ik dagt dat deze woorden genoegzaam voor dien dag waren, omdat deze de zaak en de volgende de vrugten van deze zaak voorstelden. Dog ik bedroog mij zeer, want de man nam het geheele vers. En toen de man drie uren geredeneerd had... wist ik net zooveel als toen hij begon.’

Na afloop van de preek vroeg iemand haar ‘hoe zij voldaan was’. Haar antwoord luidde:

‘Zeer goed, want één ding weet ik zeker dat al wierd er elken dag zulk een leerrede naast mijn deur gehouden, dat ik er niet om buiten zoude gaan.’

Anderzijds, Klazina - die een groot zelfvertrouwen moet hebben gehad voor wat betreft haar eigen oordeel - kon het op den duur in de Hervormde kerk niet meer vinden. Ds. Kaakebeen werd meer en meer verbitterd toen hij zag dat velen hun plaats in de kerk leeg lieten. Meermalen doorspekte hij zijn preek met scheldwoorden aan het adres van de wegblijvers.

‘Met smart woonde Klazina de godsdienstoefeningen... bij. Zij hield dit vol totdat de predikant in één van zijn preken verklaarde, dat er na de dood nog hoop was voor jonge mensen of kinderen die aan de andere zijde⁹ werden opgevoed. Ofschoon de predikant dit zeer omzichtig en ingewikkeld voorstelde, begreep Klazina hem goed. In het vervolg liet ook zij haar plaats in de kerk leeg.’

Niettegenstaande haar slechte ervaringen te Maasland, ging Klazina al spoedig daarna meer dan eens, met anderen, naar Naaldwijk om aldaar de godsdienstoefeningen van de Afgescheiden gemeente bij te wonen. Verscheidene malen kerkte zij daar tot haar genoegen. De laatste maal hoorde ze J.W. Vijgeboom¹⁰; hij voldeed haar bijzonder ‘want hij haalde onze afkomst uit het paradijs op en ging langs deze weg regelregt op tot Golgotha, alwaar de beloften in de daadzaak verwisseld waren... Deze man legde een diepe ondervinding aan de dag, die van weinigen verstaan wierd.’.

Het was ook in deze tijd - rond 1840 - dat in De Lier op zondagavond een klein gezelschap bijeen kwam, nu eens bij deze dan bij gene. Aangezien het huis van Abram van Berkel en zijn vrouw Klazina enigszins van het dorp verwijderd lag - destijds 't Heitje, thans de Heulstraat - werden daar vrij geregeld de samenkomsten gehouden. En op 12 februari 1845 werden in genoemde woning de eerste ambtsdragers gekozen. De reactie van de bevolking overweldigde de jonge (Kruis)gemeente enigszins. Bij de derde, door ds. C. van den Oever geleide, dienst vlogen - aldus Klazina - de stenen door de ruiten.

Aanvankelijk nam deze merkwaardige vrouw binnen de kleine gemeente een belangrijke plaats in. Hoewel de vrouwen in de gemeentevergadering geen stem

9 Bedoeld zal zijn: geheel buiten het christelijk geloof.

10 Men zie voor hem: VIERDE DEEL register.

[p. 327]

bezaten, was Klazina steeds aanwezig en werd er naar haar mening gevraagd. Dit bleek duidelijk bij de verkiezing van een vaste voorganger (oefenaar). Ofschoon de vergadering maar niet tot een besluit kon komen en één der gen had gewaarschuwd ‘De vrouw spreekt geen woord’, vertelde zij dat zij gedurende enige dagen ‘voor het aangezigt des Heeren met deze zaak werkzaam was geweest’.

‘Op haar aanhoudend gebed had de Heere haar de man aangewezen en beloofd hem te zullen ondersteunen... Opstaande liep zij nu naar de timmerman Jacobus Hendrik Kardol toe en sprak: “Alzoo zegt de Heere: Ik hebbe U ten voorganger over dit volk verkoren”. Alle aanwezigen betuigden hiermee hun instemming want “de meesten hadden deze man in hun hart bestemd”. Zingend bad die avond het... gezelschap des Heeren zegen af voor hun nieuwe voorganger.’

Al spoedig rijzen er bezwaren tegen Kardol - wij komen hierop terug. Sommigen vinden zijn preken te hard en zouden liever een gemoedelijker woord horen. Anderen vrezen dat hij teveel onder invloed staat van Klazina Leij.

Na de kerkvisitatie die in 1845 wordt gehouden en waarbij de voorganger de raad ontvangt ‘zich te oefenen in de wederleggende Godgeleerdheid’ probeert Kardol rekening te houden met de wensen van zijn hoorders. ‘Doch’, zo schrijft Klazina, ‘dit was hem onmogelijk en de Heere kwam hem tegen’.

‘Zijn preken werden steeds meer onsamenhangend. Het werd tenslotte een last die... aan te horen. Dit verdroot Klazina Leij, die zich met voorganger Kardol nauw verbonden wist, zeer. Het werd haar echter duidelijk, dat de verwerping van de voorganger door de gemeente juist zijn roeping door God zou bevestigen. Deze woorden waren Kardol tot troost.’

Het is duidelijk dat het met het genoemde tweetal bergafwaarts gaat. Midden 1849 neemt Kardol ontslag als voorganger en vertrekt met vrouw en kinderen naar Maassluis. Deze gebeurtenissen grijpen Klazina zeer aan; zij wordt ziekelijk. Maar daarnaast komt zij in de greep van antinomiaanse gevoelens.

‘Zij was door het geloof in Christus. Zij was vrij. Aanvankelijk lieten de mensen haar uitspreken. Doch al spoedig poogden zij 'met de letter mij te dooden', aldus Klazina... Nu de Heere haar had vrijgemaakt, liet zij zich door geen mens onder een of ander juk brengen. Ook niet onder het juk van de Formulieren van Enigheid... Met name tegen het doopsformulier had zij bedenkingen. Letterlijk schreef zij: 'En nu ik het in genade, door genade heb mogen leren zien, nu komt het¹¹ mij benevens al de onderscheidene liturgische schriften vreeselijk, ja zelfs geheel tegen de Geest strijdend voor'.’

In januari 1851 wordt Klazina bezocht door een tweetal kerkeraadsleden. Als dezen moeten verklaren dat zij reeds vanaf 30 oktober 1850 onder censuur staat - de bekendmaking aan haar zal zijn vertraagd door haar ernstige ziekte - en dat de ondersteuning van het gezin Van Berkel (sedert 1847) zal worden ingetrokken,¹² reageert zij met te zeggen: ‘Hebt gij ziel genoeg, mijn God heeft schat

11 Bedoeld is: het doopsformulier.

12 De kerkeraad verklaarde hierbij niet langer iemand te willen ondersteunen, die de gemeente meer afbrak dan opbouwde.

[p. 328]

genoeg. Ik ben verzekerd, dat ik aan uw geld geen behoefte zal hebben.’ Hoewel de kerkeraad haar als een vrijdenkster en antinomiaan beschouwde, werd zij nog niet losgelaten, maar keer op keer bezocht. Gevraagd waarom zij zich zo weinig om de gemeente bekommerde, antwoordde zij:

‘Ja vrienden, maar wat zou het tog baten, want daar is geschreven: Vervloekt is hij die op een mensch vertrouwt of vleesch tot zijnen arm stelt. Ik moet niet voor U oh vrienden verschijnen, maar voor de levendigen God. En wat uw kerk betreft zoo hoor ik veel alarm, maar ik zie geen dooden vallen. En dat niet in den dood ingaat, kan het leven niet zien.’

Even daarna vinden we in haar handschrift:

‘Hoe meer tegenstand ik ontmoette, hoe vaster de Heere mij aan Hem deed kleven. Zoo ondervond ik ook Zijne losmaking van al wat schepsel heet. Ik was zeer wel tevreden in mijn eenzaamheid.’

Haar opvattingen en haar houding ten aanzien van de geïnstitueerde kerk waren zo afwijkend dat de kerkeraad wel verdere stappen moest ondernemen. Tijdens wat het laatste huisbezoek zou worden, gaf Klazina te kennen, dat zij haar lidmaatschap van de gemeente begeerde te beëindigen. Eén der ouderlingen reageerde met te zeggen: ‘Dat is een taal die wij verstaan kunnen, want wij weten anders meestal uw meening of bedoeling niet’. In de notulen van de kerkeraad - 7 februari 1852 - werd bij de aantekening inzake het bedanken het commentaar gevoegd: ‘dat ons zeer genoegen deed, dewijl zij zeer schadelijk voor de Vereeniging was.’

De autobiografie van Klazina Leij eindigt met de vermelding dat de Heere haar vanaf die tijd rust schonk en haar veel licht en inzicht in Zijn Woord verleende. Ook werd op wonderlijke wijze voorzien in haar dagelijkse behoefte. Zij schreef dat in 1854 op 64-jarige leeftijd. Een jaar later, op 7 november 1855, overleed Klazina te De Lier. Haar man overleed in hetzelfde jaar; deze was nooit aangesloten geweest bij de Kruisgemeente.

3. Ontstaan der gemeente en afscheiding van de Hervormde kerk

De volgorde van de beide hierboven genoemde gebeurtenissen kan moeilijk worden aangegeven, aangezien de meeste leden van het eerste uur zich afscheidden nadat de instituering zich had voltrokken.

Op 1 december 1844 zijn elf personen, allen nog leden van de Hervormde kerk - men zie voor hun namen hierna - min of meer regelmatige bezoekers van het reeds enige jaren te De Lier bestaande conventikel, bijeen in de woning van het echtpaar Van Berkel-Leij.¹³ De ‘voorzitter’, J.H. Kardol, zet uiteen

‘dat wij hier verstoken zijn van de zuivere prediking van Gods Woord en de zuivere bediening der Sacramenten; zoodat door dit gemis de christelijke gemeenschap verbroken is; en daardoor geen gemeenschap; dat daardoor ook de christelijke liefde en gemeenschap niet kan zijn.’

13 We ontlenen enige bijzonderheden, ook data, aan Van Dijk, a.w. 8-11, 108-111.

[p. 329]

Simon Disselkoen stelt voor - nadat een contactzoeken met de oefenaar F. Urbanus was afgewezen - zich in verbinding te stellen met C. van den Oever, Kruisdominee te Rotterdam, teneinde zo wegen te zoeken, elke week onderwezen te worden in de weg der zaligheid.

Maandagavond 6 januari 1845 is ds. Van den Oever aanwezig in een bijeenkomst die opnieuw ten huize van Abram van Berkel wordt gehouden. Nu zijn tevens aanwezig: Cornelis Boers, Jan de Bruijn, Jacobus van der Eijk, Pieter Smits en enige anderen.¹⁴ Van den Oever bepaalt het gezelschap bij de ernst van een zich afscheiden van de Hervormde kerk - dit is slechts verantwoord als daarmee de ere Gods en de komst van Zijn koninkrijk wordt bedoeld; afscheiding brengt leed, verachting en vervolging met zich. De volgende tien personen¹⁵ geven zich op als leden van een toekomstige kerkgemeenschap: Cornelis de Bruijn,¹⁶ Jan de Bruijn,¹⁷ Simon Disselkoen en zijn vrouw Grietje van Geest,¹⁸ Arie van der Eijk,¹⁹ Dirk Huisman,²⁰ Pieter de Jong Sr.,²¹ Jacobus Hendrik

14 Hun namen worden in de desbetreffende notulen niet genoemd.

15 Van deze tien personen waren Jan de Bruijn en Grietje van Geest niet in de reeds-genoemde vergadering van 1 dec. 1844; daarentegen waren toen wel aanwezig: Abram van Berkel, Willem Stoorvogel - beiden werden geen lid -, alsmede Arie H. Hanekroot die we in Naaldwijk vonden. Eerst nadat de gemeente te De Lier zich bij het kerkverband van de Afgescheidenen had aangesloten zien we hem als lid en daarna als ouderling te De Lier.

16 Cornelis de Bruijn, geb. 1813; van beroep schipper. Omstreeks 1840 gehuwd met Maartje Bregman; deze voegde zich niet bij de gemeente. Verdere genealogische gegevens werden niet gevonden.

17 Jan de Bruijn Czn., geb. 1810. Gehuwd in 1836 met Machteld Kuijper; zij overlijdt in 1847. In 1848 hertrouwt De Bruijn met Alida Disselkoen, dochter van Simon Disselkoen. Landbouwer aan de Burgerdijkseweg. Overlijdt in 1877.

18 Simon Disselkoen, geb. 1800. Hij huwde Grietje van Geest in 1820. Het echtpaar kreeg dertien kinderen, negen dochters en vier zonen. Met acht kinderen sloot het gezin zich bij de gemeente aan. Beroep vlasser/landbouwer (op de boerderij ‘Kraayenest’ gelegen aan het eind van de tegenwoordige Laan van Zeestraten). Het echtpaar vertrok later naar Maassluis, waar de vrouw op 79-jarige leeftijd overleed, de man acht jaar later - hij werd 82. Simon D. had een halfbroer Jacob Disselkoen, die twintig jaar ouder was; deze was van 1821 tot 1825 schout van De Lier en van 1825 tot 1851 burgemeester.

19 Arie van der Eijk, geb. 1799. In 1826 gehuwd met Neeltje van der Ende. Vlasteler. Het echtpaar woonde tegenover het voormalige gemeentehuis aan de Hoofdstraat. Van der Eijk, die in 1889 overleed, is ouderling geweest van 1850 tot 1889! De gemeente heeft veel aan hem te danken; spontaan besloot zij de kosten van zijn begrafenis voor haar rekening te nemen.

20 Dirk Huisman, geb. 1781 te 's-Gravenzande. Gehuwd met Arendje van Geest. Winkelier. Overleden 1858.

21 Pieter de Jong Sr., geb. 1791. Gehuwd in 1812 met Jaapje Koole. Veehouder. Hij woonde op een boerderij aan 't Heitje, thans Nieuwe Tuinen. In 1845 fungeerde hij als assessor (= wethouder) van de burgerlijke gemeente De Lier. De eerste ouderling. In 1849 wordt De Jong gecensureerd ‘wegens dwaalgevoelens en verbondsbreuk’. Een half jaar later onttrekt hij zich aan de gemeente. De notulen vermelden dan: ‘Wij wenschen hem toe, dat de Heere hem van die dwaalgevoelens zal genezen’. Verdere genealogische gegevens werden niet gevonden.

[p. 330]

Kardol,²² Klazina Leij en Adriana Vreugdenhil.²³ Enige dagen later ook: Cornelis Boers²⁴ (alsmede de nader te noemen Jaapje Koole en Magteld Kuijper). Met deze elf belijdende leden kwamen zeventien kinderen mee.²⁵

Op 12 januari worden - zoals ds. Van den Oever had geadviseerd - door de acht mannelijke leden twee ambtsdragers gekozen: P. de Jong Sr. tot ouderling en S. Disselkoen tot diaken. Zondag 12 januari 1845 dient dus te worden beschouwd als datum van instituering van de gemeente.²⁶ Op maandag 3 februari werden de gekozen ambtsdragers door Van den Oever bevestigd.

Aanvankelijk bleef men bijeenkomen in de woning van Abram van Berkel, maar toen dit niet meer mogelijk was - we zagen dat de ‘ijver’ van zijn vrouw als spoedig ging verflauwen - stelde P. de Jong een grote woning die in zijn bezit was, ter beschikking tegen een huurprijs van ƒ 36 per jaar. Maar nadat laatstgenoemde in 1850 is gecensureerd wegens antinomiaanse gevoelens en daarna als lid heeft bedankt, moet de gemeente verhuizen naar de opgeknapte stal achter de woning van Arie van der Eijk.²⁷ Eerst in 1857 zal een kerkgebouw in gebruik worden genomen.

De activiteiten van de sedert kort afgescheidenen van de Hervormde kerk, zijn niet ontgaan aan de burgemeester van De Lier, Jacob Disselkoen, blijkens een schrijven dat hij op 4 februari 1845 richt aan de gouverneur van Zuid-Holland.²⁸ We lezen daarin:

‘Dat alhier zekere C. van den Oever, voorgevende predikant te zijn te Rotterdam... in de laatstvoorgaande week binnen deze gemeente omtrent tien minuten gaans buiten den bebouwden kom van het dorp in zeker huis eene Redevoering heeft gehouwden ten aanhore van een talrijke schaar menschen zo uit deze als uit andere omliggende gemeenten. Dat hij als toen een persoon als ouderling en een als diaken heeft voorgesteld.
Ik ben in het zekere onderrigt, dat gemelde persoon op gistere avond, gekleed in Ambtsgewaad als een predikant in het zelve huys, na het houden van een uitgerekte redevoering (zo genaamde preek) Pieter de Jong, Bouwman alhier en Asses-

22 Jan Hendrik Kardol, geb. Delft 1799. Vestigt zich met zijn echtgenote Jannetje Koole, als timmerman te De Lier. In 1849 vertrekt hij met vrouw en zes kinderen naar Maassluis, alwaar hij in 1891 overlijdt. Abusievelijk wordt hij in NAVGK 620, aangeduid als Kornelis Kardol (geb. 1816 te De Lier, overl. 1851 te Maassluis), gehuwd met Antje Vreugdenhil (geb. 1817 te Maasland).

23 Adriana Vreugdenhil, geb. 1814. Ongehuwd. Naaister. Zij overleed op 45-jarige leeftijd.

24 Cornelis Boers, geb. 1815 te 's-Gravenzande. Gehuwd met Neeltje Boekesteijn. Verdere genealogische gegevens werden niet gevonden.

25 Van Dijk, a.w. 111 tekent aan: deze mensen woonden in het dorp De Lier. Maar zeker 25 van de 28 ressorteerden onder de burgerlijke gemeente Maasland. De grens tussen beide gemeenten was de tegenwoordige Hoofdstraat van De Lier. ‘Bijna alle leden van de Kruisgemeente woonden aan de zuid-oostkant van de Hoofdstraat.’

26 De kerkelijke hand- en jaarboekjes hebben onzes inziens abusievelijk als datum: (maandag) 20 januari 1845. Deze dag lijkt ons in het geheel van de gebeurtenissen bij de stichting der gemeente van weinig gewicht - het was de eerste maal dat Van den Oever preekte. Men zie voor de datum van instituering Van Dijk. a. w. 10.

27 Zoals reeds vermeld, tegenover het oude gemeentehuis gelegen. In 1976 werd deze woning bewoond door mevrouw C.A. van den Dool-Boon (Van Dijk, a. w. 13).

28 GA De Lier, inv. no. 250 ‘Copieboek van uitgaande brieven 1845’ -4 febr. (no. 24).

[p. 331]

sor dezer Gemeente tot ouderling, en zekere Simon Disselkoen, Bouwman in Burgersdijk, gemeente van Maasland, als diacon met zeer veel plegtigheid heeft voorgesteld - tengevolge waarvan reeds 7 manspersonen en vijf vrouwen zich aan den Eerwaarden Kerkenraad van de Hervormde Gemeente aldhier schriftelijk tot afscheiding hebben vervoegt.’²⁹

De burgemeester die met enige reden relletjes vreesde, schrijft - zoals hij verder vermeldt - over het gebeurde ook aan de officier van justitie bij de rechtbank te 's-Gravenhage.

Gedurende de eerste weken van haar bestaan, ondervond de gemeente meer dan eens overlast van het publiek; ook aan de jongelui in het kleine De Lier waren haar samenkomsten niet ontgaan. Behalve op 3 februari 1845, preekte Van den Oever 17 februari en 3 maart.

Op laatstgenoemde dag verscheen iemand ‘in spotgewaad met een steek op in de vergadering, door nog enkelen gevolgd’. Aanstonds gaf de predikant op te zingen Psalm 3 vers 4: ‘Sta op, verlos mij Heer... De helden kregen het onder het zingen zoo benauwd, dat zij het hazenpad kozen, na nog een paar ruiten te hebben ingegooid.’ Wij lezen hierover bij Heeres³⁰

‘Deze man in spotgewaad is geweest Jac. Moerman, boerenknecht... De vrouw, bij wie hij diende, zette hem daartoe aan en wilde haar naaister Maartje van den Dool, dit spotgewaad laten naaien. Deze weigerde; zij durfde zich niet aansluiten bij de afgescheidenen, uit vreeze voor de menschen.³¹ Maar het spotgewaad maken was toch te erg... Jac. Moerman werd... gewaarschuwd door zijn broer P. Moerman, welke hem herinnerde aan de geschiedenis van Elisa, hoe de beren de kinderen verscheurden, die hem bespotten,³² maar kreeg ten antwoord: “Ja, die man was een profeet Gods!” Willende daarmede te kennen geven, dat de afgescheiden menschen niets waren. Later heeft Jac. Moerman zijn daad afgekeurd, is zelfs lid geworden van de Afgescheiden gemeente alhier.’

Teneinde een goed overzicht te verkrijgen van de samenstelling van de Kruisgemeente in haar eerste jaren, geven we hieronder het ‘Register van de namen dergenen, die verzocht hebben, dat dezelve uit het Doop en Lidmatenboek [van de Hervormde gemeente] zouden geroijeerd worden’.³³

We herhalen de naam van de twaalf leden van het begin en van Cornelis Boers niet. De eerste zeven personen scheidden zich af vóór 28 december 1845. De daarna vermelden staan alphabetisch gerangschikt. Op een enkele na werden zij lid van de Kruis/Afgescheiden gemeente.

Jacob de Bruijn en zijn
vrouw Adriaantje van Buuren
Peter de Bruijn en zijn

29 Bedoeld worden de bovengenoemde elf ‘stichters’ der gemeente (met uitzondering van C. Boers - deze zond zijn bericht van afscheiding eerst later) alsmede Magteld Kuijper, vrouw van J. de Bruijn en Jaapje Koole, vrouw van P. de Jong Sr.

30 B. Heeres, a. w. 6.

31 We vinden haar nadien als lid van de Kruisgemeente.

32 2 Koningen 2 vers 23-25.

33 GA De Lier, Arch. Herv. gem., inv. no. Kr. 31 ‘Lidmaten Boek van de Lier sedert 1837’, folio 1.

[p. 332]

vrouw Johanna Klapwijk
Abraham van der Ende
Jannetje Koole
(huisvrouw van J.H. Kardol)
Jopje Uijttenbroek

Doe Aarsen en zijn vrouw Jannetje van Duijn

Neeltje Boekesteijn (vrouw van C. Boers)

Gerrit van den Boom en zijn vrouw Adriana van Dijk

Pieter van den Bos

Jacob Bregman

Trijntje Broos

M. van den Dool

Hendrik van Dorp

Adriana van Duijn

Arij van Duijn

Elisabeth van Duijn

Fulps van Duijn

Grietje van Duijn

Teunis van Duijn Lzn.

Marinus van der Ende

Neeltje van der Ende (huisvrouw van A. van der Eijk)

Pieter van der Ende en zijn vrouw Neeltje Brielsman

Jacobus van der Eijk

Arendje van Geest (huisvrouw van D. Huisman)

C. van Geest

Maria van Geest

Johanna van Gelderen

Neeltje Gille

Arij H. Hanekroot

Mauritz Hanemaayer

N. Hanemaayer Kz. en zijn vrouw G. van der Ende

Willem van der Jagt

Jacob de Jong

Cornelis Koole en zijn vrouw Tijsje de Bruijn

Wilhelmina Koole

Pleun Kuijper

Antonie Lock

Gerrit van der Lugt en zijn vrouw Jannetje van den Dool

A. Luijendijk en zijn vrouw H. Kuiper

A. van der Meer en zijn vrouw M.J. Boekesteijn

Jan van der Meer

Elisabeth Meurs

Maarten Meurs

J. Moerman Pz. en zijn vrouw M. van der Kooij

Jannetje Oosterloo

Aldert Ouwendijk

Piet de Ruiter en zijn vrouw Maria Moerman

Jacob de Ruijter

Neeltje Stokdijk

Willem Stoorvogel

Aart in 't Veld

C. van Vliet (huisvrouw van C. de Bruijn)

Aaltje Vreugdenhil (huisvrouw van J. van der Eijk)

Catharina van Wijk geb. Huisman

Jan van der Zande

H. Zuur en zijn vrouw L. van Dorp

Hendrik Zuur

Maart je Zuur

In totaal tellen we dus 15 +71 =86 Afgescheidenen. Dit aantal stemt redelijk overeen met het door Van Dijk vermelde, namelijk dat zich 82 belijdende leden bij de gemeente aansloten voor de eerste predikant zijn intrede deed - in augustus 1856.³⁴

34 Van Dijk, a.w. 14.

4. De jaren 1845 tot 1856³⁵

Hoewel deze eerste jaren moeilijk waren voor de, nog herderloze, gemeente kan evenwel wat het aantal zielen betreft, een stijgende lijn worden ontdekt. Aanvankelijk was, zoals we zagen, P. de Jong ouderling en S. Disselkoen dia-

35 Vergelijk Van Dijk, a.w. 12-15; Heeres, a.w. 5-8.

[p. 333]

ken. J.H. Kardol is aangewezen 's morgens een stichtelijk woord te spreken, en 's middags een catechismus- of andere preek te lezen. Zowel stichtelijk woord als gebed van Kardol duren naar de mening van de toehoorders te lang. Eens legt Jan de Bruijn zijn horloge op de lessenaar, maar de voorganger noemt dit ‘een beweging des vleesches’.

In augustus 1845 wordt voor het eerst kerkvisitatie gehouden, en wel door de predikanten C. Noorduin te Noordwijk aan Zee en C. van den Oever te Rotterdam. Ouderling De Jong zegt dat in de gemeente alles naar wens gaat, dat Kardol voorganger is en dat hij liever niet ziet dat er af en toe een predikant naar De Lier komt - zulk een optreden leidt tot relletjes en ordeverstoring. Deze opmerking brengt Disselkoen er toe te verklaren dat hij zijn ambt neerlegt. De gehele situatie ontlokt Van den Oever de opmerking dat ‘men zou twijfelen aan de oprechtheid der broederen’. Ook adviseert laatstgenoemde Kardol te benoemen tot ouderling.

Op 1 januari 1846 treedt Disselkoen af als diaken; Kardol die zich aanvankelijk verzet tegen het ouderling-worden, blijkt na enige maanden wel bereid, en wordt 26 mei 1846 door ds. W.H. van Leeuwen, dan te Woerden, in het ambt bevestigd.

In 1848 is de samenstelling van de kerkeraad als volgt. Ouderling zijn: P. de Jong en J.H. Kardol; diaken zijn: Gerrit van der Lugt en Arij van der Eijk.³⁶

Maar de klachten over Kardol houden aan. Niet alleen de lengte van de door hem geleide samenkomsten gaat de gemeente verdrieten, maar velen vinden hem ‘te algemeen in het voorstellen der waarheid - hij komt niet genoeg in de toestanden der ziel van de gelovige’. Deze aangelegenheid wordt door de gemeente gebracht op de Algemene vergadering van de Kruisgemeenten gehouden te Zwartsluis eind april 1849.³⁷ In een lastbrief klaagt ‘De Lier’ aangaande ‘de geesteloosheid van het voorstel van hunnen Voorganger Broeder Kardol, waardoor er deze en gene leden niet meer onder zijn gehoor kunnende verkeeren, zich uit dien hoofde onttrokken’. De vergadering besluit een brief te schrijven aan de gemeente te De Lier, waarin we onder meer lezen:

‘Wij kunnen niet ontveinzen Broeders! dat wij met innig leedwezen des harten, uit uwe geëerde letteren... vernomen hebben, dat de toestand uwer Gemeente, sints dat Broeder Ds. Noorduijn in ul. midden is geweest, niet veranderd en verbeterd is, aangaande de bewuste zaak;...
Wij kunnen alzoo Broeders! in deze zaak betrekkelijk Broeder Kardol uwen Voorganger, voor het tegenswoordige niet beslissen; maar slechts bij wijze van raadgeving en bestier handelen en uitgaan, uithoofde dit eene huishoudelijke zaak is betrekkelijk uwe Gemeente, welke allezins berust aan het oordeel des Kerkenraads uwer Gemeente; - dat wij nogthans in dezen, ingevalle er gegronde en wettelijke bezwaren tegen het voorstel van uwen Voorganger mogten bestaan, waarin wij hopen dat er geene particuliere belangen mogen onderschuilen of eenen heimelijken naijver om langs dien weg zelve op den troon geplaatst te worden, hetwelk nogthans zoude zijn, een' kuil te delven, voor zich zeiven, dat wij, zeggen wij, ul. dan raden, voor het tegenwoordige provisioneel de publieke oefeningen van Broeder Kardol te staken en over te gaan tot het lezen van regtzin-

36 Als ‘kerkmeester’ fungeert Jan de Bruijn.

37 NAVGK 94-95 (art. 5) en 103-105 (Bijlage I).

[p. 334]

nige predikatiën, en terwijl³⁸ de aanmerkingen niet alleen op het voorstel, maar ook op het bidwerk van meergemelden Broeder worden gemaakt, dat dan een uit het ligchaam des Kerkenraads het vóór en een ander het nagebed of de dankzegging moge verrigten, al hetgeen maar het meeste tot stichting der Gemeente strekken kan, hopende nogthans, dat niemand uwer in dien eigen waan en inbeelding des harten mag verkeeren, dat hij het uit en van zich zelven beter zal maken, daar het toch alles eene gave Gods is, 1 Cor. 12 vs. 27-31.’

Kardol heeft blijkbaar niet de grote zelfverloochening kunnen opbrengen, die het zich-conformeren aan dit tweevoudige advies, dat de kerkeraad overnam - niet langer oefenen, niet meer het voor- en nagebed uitspreken - vereiste. Hij treedt midden of eind 1849 af, en vertrekt, zoals reeds werd aangestipt, met zijn vrouw en kinderen naar Maassluis. Ook daar is hij timmerman. Arie van der Eijk wordt in 1850 zijn opvolger.

Kort hierna onttrekt P. de Jong Sr., de eerste ouderling, zich aan de gemeente, nadat hij - naar wij zagen - reeds was gecensureerd wegens het aankleven van antinomiaanse gevoelens. Hij wordt opgevolgd door Cornelis van der Maarel.

Langzamerhand wordt de gemeente rijp voor beroepingswerk. In 1854 valt de keuze op proponent W. Eichhorn, daarna op ds. J. Juch van Oosterend (Tessel). Beiden bedanken. Maar als in 1856 besloten wordt een beroep uit te brengen op de 22-jarige proponent W.H. Gispen, heeft dit het gewenste resultaat.

38 dewijl (omdat)?

5. Het tijdvak Gispen 17 augustus 1856 tot 10 november 1859

Willem Hendrik Gispen werd 27 augustus 1833 te Amsterdam geboren en overleed aldaar 23 september 1909. Hij werd opgeleid tot zilversmid, maar kreeg al jong begeerte predikant te worden. Zijn theologische vorming ontving hij van de Kruisdominee C. Kloppenburg; zijn ouders Willem Gispen en Maria Schouwink waren van Christelijk Afgescheiden, Kruisgezind geworden. Zijn eerste predikantsplaats was De Lier; daarna stond hij te Vlissingen 1859 - alwaar zijn gemeente en hij in 1860 overgingen tot de Afgescheidenen; Giessendam 1862; Kampen 1864; Zwolle 1873; Amsterdam 1881. Op 16 oktober 1857 trad hij in het huwelijk met Jenneke van Delden (overleden 2 januari 1914).
Hoewel van eenvoudige opleiding, nam de begaafde Gispen reeds spoedig in het kerkverband van de Afgescheidenen en vanaf 1869 in dat van de Christelijke Gereformeerde kerk een vooraanstaande plaats in. Vanaf 1866 was hij steeds afgevaardigde naar een generale synode; van vier synoden was hij praeses, namelijk in de jaren 1872, 1882, 1888 en 1892 (vereniging met de Dolerenden of Nederduits Gereformeerden).
In 1897 verleende Hope College, Holland, Michigan, Verenigde Staten, hem de doctorstitel honoris causa. Gispen heeft het christelijk onderwijs en de zending krachtig gesteund.³⁹

Op 17 augustus 1856 wordt Gispen door zijn leermeester ds. C. Kloppenburg (Amsterdam) in het ambt bevestigd. Zijn intreetekst was 2 Corinthe 4 vers 5: ‘Want wij prediken niet onszelven, maar Christus Jezus, den Heere; en onszel-

39 Men zie voor hem Rullmann, Een man van singuliere gaven, a.w.; uitvoerig levensbericht, bibliografie en literatuur in De Haas I, 124-126.

[p. 335]

ven, (dat wij) uwe dienaars (zijn) om Jezus' wil.’ Zijn tractement bedroeg aanvankelijk ƒ 400 per jaar.

Door groei van de gemeente werd de primitieve vergaderruimte al spoedig te klein. Besloten werd nu een kerk en pastorie te bouwen in het gehucht Burgersdijk, dus op het grondgebied van Maasland. De stichtingskosten bedroegen ƒ 7.881,12; deze werden voor ƒ 5.000 gedekt door een lening, gesloten bij Jacob van Woerden, bouwman, wonende onder Delft. Op 26 juli 1857 werd het kerkgebouw in gebruik genomen. Gispen preekte bij die gelegenheid over Genesis 46 vers 1: ‘En Israël verreisde met al wat hij had, en hij kwam te Ber-séba, en hij offerde offeranden aan den God van zijn vader Izak’. In oktober van hetzelfde jaar nam het jonge echtpaar Gispen-van Delden zijn intrek in de pastorie. Gispen heeft in de ruim drie jaren dat hij te De Lier stond met veel zegen gearbeid. In deze periode blijft de gemeente groeien. Van Dijk tekent hem als vroom, eenvoudig, begaafd en humoristisch.⁴⁰ Rullmann vertelt het merkwaardige voorval dat aan Gispen door de gemeente een winterjas werd aangeboden met een gelegenheidsgedicht van 170 regels.⁴¹

In deze jaren treden als ouderling op: Arij van der Eijk, Willem van der Mark en Pieter Smits; als diaken: Jan de Bruijn, Marinus van der Ende, Jacobus van der Eijk, Jan van der Meer en Paulus Moerman.

40 Van Dijk, a.w. 21.

41 Rullmann, a.w. 64-65. Het gedicht begon met de regels:

‘Zoo lang als Adam zich nog niet
Verleiden liet,
Droeg hij geen kleêren.
Geen heete stralen van de zon
Of koude kon
Aan Abram deren.’

6. De Kruisgemeente wordt Christelijke Afgescheiden gemeente

Op 17 november 1859 wordt Gispen te Vlissingen bevestigd. Het is dan een klein jaar geleden dat Van den Oever is geschorst door de Algemene vergadering van de Kruisgezinden.⁴² Volgens Rullmann rijpte in deze tijd ‘in de ziel van Gispen almeer de overtuiging, dat de dingen, over welke men twistte niet wezenlijk waren’ en dat er vereniging diende te komen met de Afgescheidenen.⁴³ Maar in zijn kerkverband vindt hij niet-voldoende steun voor dit gevoelen. Een samenspreking - midden 1860 - tussen de beide kerkengroepen, waarbij de kruisdominees W.H. Gispen, D. Klinkert en J. Plug als commissie ter ener zijde optreden, leidt niet tot het door eerstgenoemde verlangde resultaat. De Algemene vergadering van Zwolle (mei) 1861 verklaart ‘dat vereeniging voor het tegenwoordige ondoenlijk is’.⁴⁴ In november 1860 breekt het grootste gedeelte van de Vlissingse gemeente, onder leiding van haar predikant, met de

42 Men vergelijke hoofdstuk 22.

43 Rullmann, a.w. 70.

44 Uitvoerig: Bos, Kruisdominees 176-179.

[p. 336]

Kruisgezinden en wordt opgenomen in het kerkverband van de Afgescheidenen.

Deze zaken ontgaan niet aan de voormalige gemeente van Gispen en zijn gevoelens vinden daar ingang. Onder ‘1860’ vinden we in de kroniek-matige notulen van de kerkeraad:

‘Op den 2 October kerkelijk vergadert zijnde is dezelve geopend met gebed door J. van der Meer... Toen is er ter tafel gebracht de zaak van de vereeniging met de Broeders afgescheidene. Het voor en tegen geoppert te hebben zijn wij tot besluit gekomen om zulks de gemeente voor te stellen om hun oordeel in te winnen.’

Dit laatste gebeurt zondag 7 oktober 1860:

‘... na het eindige van de godsdienst hebben wij de gemeente de noodzakelijkheid van de vereeniging voorgestelt. Met die bepaalling dat indien er mogte zijn die daar bezwaar in mogte vinden of inligting begeerde, dat wij dan dinsdag avond zijnde den 9de, Vergadering zoude beleggen... Hier op zijn wij op de bepaalde tijd vergadert... Zij hebben hunne bezwaren opgegeven, wij hebben dezelve tragte weg te nemen op grond van regt en waarheid. Eennige gevoelde overbuiging, maar andere konde daar niet toe komen.’

We lezen verder dat het voornemen tot ‘vereeniging’ aan de consulent N. Wedemeijer, te Dordrecht, schriftelijk is medegedeeld. Maar, daar laatstgenoemde niet heeft geantwoord - hij legde in 1861 zijn ambt neer - heeft men vervolgens geschreven aan ‘onze Kommissie leeraars... Do. Klinkert en Do. Plug’. Ds. Klinkert heeft geantwoord - wat vermelden de notulen niet; ds. Plug heeft nog niet gereageerd. ‘Daar wij nog eenige bezwaren hadden omtrent de vrijheid-verleeningen en over de tweeërlei rigting bij de brs. Afgescheidenen’ is er tenslotte een brief gericht aan ds. S. van Velzen te Kampen, teneinde enige inlichtingen te bekomen. ‘Zijn EWD heeft ons [in zijn antwoord] voldaan’.⁴⁵

Daar de zaken enigszins slepende dreigen te worden - Woord en sacramentbediening staan stil; ds. H.B. Geuchies te Rotterdam verwijst naar de provincie - besluit de kerkeraad de beide ouderlingen (Van der Eijk en Van der Mark) te zenden naar de classicale vergadering van de Afgescheiden gemeenten, die 21 januari 1861 te Rotterdam zal worden gehouden.⁴⁶

Beiden worden hartelijk ontvangen, en naar het doel van hun komst gevraagd, antwoorden zij ‘dat de Gemeente verlangt in de gemeenschap der christelijk afgescheidene gereformeerde Kerk opgenomen te worden - waartoe zij afgevaardigd zijn en de volgende verklaring overleggen.’

‘Eerwaarde Broeders!
Dat liefde, vrede en wijsheid UEW. vergadering moge versieren en de Groote Koning Zijner Kerk de eerste plaats in UEW. vergadering moge bekleden, is de wensch van onze harten. Dit zij zoo!
Eerw. Broeders! deze is dienende om UEW. te doen weten, dat de wensch en bede van onze harten is, om met de broeders afgescheidenen te vereenigen. Daartoe geven wij dan ook door deze de noodige volmagt aan onze broeders afgevaar-

45 Not. kerker. onder 1 nov. 1860.

46 Idem.

[p. 337]

digden, niets voorbehoudende dan dat de Eere Gods niet gekrenkt worde zoo als door Uwe Ew. Commissie op onze vergadering te Apeldoorn in 1851 ons is voorgesteld; en in de Provincie Zeeland met betrekking tot de Gemeente van Vlissingen is ten uitvoer gebragt.⁴⁷ Verklarende tevens door dezen dat de Belijdenis des geloofs (vervat in de 37 Art.) der Gereformeerde Kerk in Nederland, de Heidelbergsche Catechismus en de Leerregels onzer Vaderen, vastgesteld op het Synode van Dordrecht 1618 en 19 de eenige uitdrukking van ons geloof behelzen, als gegrond op het eeuwig en onwankelbaar getuigenis van God, verwerpende elke leering, die hiermede strijdende is.
Wenschende dat deze onderhandeling tot vereeniging de goedkeuring des Heeren moge wegdragen tot uitbreiding van het Koningrijk van onzen Heere Jezus Christus, en tot afbreuk van het rijk der duisternis, opdat de bede Joh. 17 vs 11c⁴⁸ onder ons hare vervulling moge erlangen.
... Volgen de namen van de 50 mannen en 39 vrouwen, met inbegrip van de kinderen 214 zielen.’⁴⁹

Hierna wordt door de praeses het verhandelde op de vergadering Apeldoorn 1851 betrekkelijk de vereniging voorgelezen en wordt een en ander besproken ‘tot nadere verklaring’. De afgevaardigden van De Lier verklaren zich aan die bepalingen te willen houden. De gemeente wordt dan aanvaard. ‘Hierop gaat de praeses voor in een hartelijk dankgebed... waarna gezongen wordt Psalm 134 vs 3’. De broeders afgevaardigden ontvangen vervolgens toestemming een predikant te beroepen. Ds. H.R. Koopman wordt consulent.⁵⁰

De notulen van de eerstvolgende Algemene vergadering van de Kruisgezinden - Zwolle mei 1861 - bevat over deze zaak slechts een korte mededeling. Eerst vinden we dat ‘Leeraar en Kerkenraad der Gemeente Dinteloord’ zich zullen aansluiten bij de Afgescheidenen. Dan

‘Ook zijn, volgens berigt der Afgevaardigden, uit de Classis N.- en Z.-Holland en Zeeland, tot de Chrst. Afgesch. overgegaan de Gemeenten de Lier, Medemblik en Vlissingen, met derzelver Leeraar, Ds. W.H. Gispen.’⁵¹

Reeds 22 januari 1861 zendt laatstgenoemde uit Vlissingen een hartelijke brief aan de kerkeraad te De Lier. ‘Ik wensch u den dierbaarsten zegen des Allerhoogsten met de getroffen vereeniging in ruime mate toe.’, aldus de schrijver.⁵²

47 Op de Algemene vergadering (Apeldoorn 1851) was aanwezig een commissie benoemd door de synode Amsterdam 1851 van de Chr. Afgesch. gemeenten. Laatstgenoemde groep vroeg van de Kruisgezinden instemming met de leer en de kerkregering van de Gereformeerde kerken in Nederland; erkende de predikanten van de Kruisgemeenten; eiste dat deze kerken geen bezwaar zouden maken tegen de van de overheid verkregen vrijheid. Op laatstgenoemd punt stuitte de vereniging af. NAVGK 136-138, 140-142, 156-160.

48 ‘... opdat zij één zijn...’.

49 NCVR, 21 jan. 1861, art. 12. De laatste zin is door de scriba van de vergadering ingevoegd. Helaas ontbreekt in het classicale archief het origineel van deze ‘verklaring’. Derhalve kennen we de lijst der namen niet. De statistiek vermeldt voor het jaar 1863: 246 zielen.

50 NCVR, 21 jan. 1861, art. 13-14.

51 NAVGK 358.

52 Voor de gehele brief: Rullmann, a.w. 70-71; Heeres, a.w. 10-11.

[p. 338]

Op 2 februari komt de consulent voor de eerste maal naar De Lier. De volgende dag, zondag, preekt hij en doopt zes kinderen.

Op 29 oktober 1861 wordt een request gericht aan de Koning, teneinde erkenning te verkrijgen.⁵³ Het is door 37 personen ondertekend⁵⁴; dezen wonen te De Lier, te Maasland of te Schipluiden. Het reglement is dat van Rijnsburg; men verklaart dat het kerkgebouw staat in het gehucht Burgersdijk, gemeente Maasland, kadastraal Sectie A, no. 756. Bij koninklijk besluit van 18 november 1861, no. 27 wordt de gevraagde ‘toelating’ verleend.

53 Herv. Eredienst 14 nov. 1861, no. 14.

54 Van de ondertekenaars die we niet eerder vonden, noemen we - te De Lier: Ts. van der Dool, L. van Duyn, G(ozewijn) Hofland, P. Hofland, A. van der Mark, J. Stokdijk; te Burgersdijk: G. Klapwijk, P. van der Wal.

7. Ds. J. de Koning 29 december 1861 tot 1 maart 1874

Nadat op 12 april 1861 twaalf doopleden belijdenis van hun geloof hebben afgelegd, wordt Jacobus de Koning,⁵⁵ predikant te Baarland, beroepen. Op 29 december wordt hij te De Lier bevestigd. Volgens Heeres heeft De Koning te De Lier niet steeds een aangenaam leven gehad. Er waren twee partijen in de gemeente: ‘de objectieven en de subjectieven, de lichten en de zwaren’. De predikant zelf was ‘zeer onderwerpelijk’.⁵⁶ Na enige jaren komen de moeilijkheden die deze verschillende ‘ligging’ in de gemeente oproepen, op de kerkeraad. Dit college spreekt dan uit:

‘... of de Leeraar niet van nu af aan in de prediking meerder werk zou kunnen maken, om de onbekeerden onder de hoorders, het ellendige en gevaarvolle van de toestand waarin zij verkeren niet alleen voor te stellen, maar met uitlokkende zoveel mogelijk bewegelijke redenen, het liefelijke en zalige van de dienst des Heeren Jezus Christus, als eenige Zaligmaker... voor te houden... Hiermee wordt echter niet gezegd, dat zulks tegenwoordig gans niet zou geschieden; maar wordt verlangd dat dit uitgebreider en nadrukkelijker moge gehoord worden.’

Ds. De Koning, een zeer zachtmoedig man, belooft ‘onder inwachting van de leiding des Heeren daartoe te zullen arbeiden, opdat, mocht het zijn, het gewenschte doel wordt bereikt’.⁵⁷

Op 1 maart 1874 neemt hij afscheid en op 15 maart wordt hij verbonden aan de gemeenten Krabbendijke en Rilland-Bath.

55 Jacobus de Koning werd 23 nov. 1826 te Bodegraven geboren; hij overleed te Krabbendijke 3 nov. 1907. Opgeleid door ds. F.A. Kok, eerst te Schoonhoven, daarna te Zuilichem. Hij huwde 25 mei 1854 Elizabeth van Wijk, dochter van de bekende Afgescheiden ouderling Klaas van Wijk te Bodegraven. De Koning stond te Baarland 1853, De Lier 1861, Krabbendijke en Rilland-Bath 1874, Krabbendijke 1879, emeritus 1904. Men zie voor hem De Haas I, 167.

56 Heeres, a.w. 11.

57 Van Dijk. a.w. 23.