De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 242]

Hoofdstuk 23
Schiedam

Inleiding

In 1847 telde de burgerlijke gemeente Schiedam 2067 huizen, bewoond door 2580 huisgezinnen en ongeveer 12670 inwoners. Circa 1847 was het aantal jenever-branderijen aanzienlijk: er waren er 165 in werking. De produktie van gedistilleerd bracht een omvangrijke handel in graan en kolen met zich, en deze takken van bedrijvigheid trokken de scheepvaart weer aan. Verder waren er molens, alsmede scheepstimmerwerven en hun toeleveringsbedrijven.

In 1847 omvatte de Hervormde gemeente 6850 zielen. De Waalse gemeente, die in het begin van de achttiende eeuw werd bediend door niet minder dan vier predikanten, werd in 1827 wegens een steeds-verminderend aantal leden ingevolge een koninklijk besluit bij de Nederlandse Hervormde kerk ‘ingelijfd’. Evangelisch-Luthersen waren er 380, Rooms-Katholieken 5200, Israëlieten ruim 30.

Wat de Afgescheidenen betreft: we zouden het leven van de gemeente te Schiedam in een bepaald opzicht kunnen typeren door te zeggen dat zij moeiten heeft gekend met haar eerste vier predikanten: A. Brummelkamp (1839-1842), B. Fijnebuik (1842), H.A. Leenmans (1843-1846) en P.J. de Groot (1850-1868). Wij komen op deze zaak uiteraard terug, maar noemen haar reeds nu, aangezien Van der Aa,¹ aan wie wij het in de voorgaande alinea's vermelde ontlenen, deze moeilijkheden aanstipt, althans die van de eerste jaren. Wij citeren:

‘De Christelijk Afgescheidenen, van welke men er ruim 200 aantreft, maken eene gemeente uit, welke in het jaar 1840 erkend is. In den beginne werd hier de dienst door Ds. Anthony Brummelkamp, slechts met wederkeerig goedvinden, zonder eigenlijke roeping waargenomen. In 1843 werd Ds. Barend Fijnebuik beroepen, die de beroeping aannam, zonder zich van de Hervormden af te scheiden, door welke hij evenwel toen afgezet werd; hij werd bevestigd en hield zijne intreeleerrede den 16 Julij van dat jaar, hetwelk nog niet ten einde was, of hij verliet op het onverwachtst de gemeente...’.

1 Van der Aa X, 170-175; het tiende deel verscheen in 1847.

[p. 243]

1. Ontstaan der gemeente²

De precieze datum van de instituering van deze gemeente zou ons zijn ontgaan, ware het niet dat er enige als terloops gemaakte opmerkingen worden gevonden in nader te noemen stukken.

We willen onze conclusie vooropstellen. Zeker is het dat de gemeente is ontstaan vóór 19 februari 1836,³ want op deze datum verschijnt Jacob de Gorter, als ouderling van Schiedam op een provinciale vergadering gehouden te Gorinchem.⁴ Reeds enige maanden daarvóór had een aantal personen zich afgescheiden van de Hervormde kerk. De eerste vermelding in de notulen (hervormd) is die van 17 augustus 1835; twaalf leden - afgezien van hun kinderen - verzoeken hun namen in het ‘Lidmatenboek’ te willen doorstrepen.⁵ De notulen van 16 november 1835 vermelden de afscheiding van zes anderen. In dezelfde vergadering wordt gerapporteerd dat ds. Joh. van Rhee, hervormd predikant te Veen (N.-Br.) zich vóór veertien dagen ‘heeft opgehouden aan het huis van een der afgescheidenen en gebed en toespraak heeft gehouden’.⁶ Hoewel niet vaststaat dat we ‘voor veertien dagen’ letterlijk moeten opvatten - dit zou betekenen: maandag 2 november 1835 - menen we toch voor zeker te mogen houden dat de gemeente begin november 1835 is geïnstitueerd. In hoofdstuk 21 zagen we dat ds. Van Rhee op 19 november, eveneens als hervormd predikant, de ambten te Rotterdam instelde. Beide gebeurtenissen hadden dus kort na elkaar plaats.⁷

Nu is - om de formulering uit de hervormde notulen te herhalen - ‘gebed en toespraak’ niet het stichten van een gemeente, maar er is een ander stuk dat op dit punt meer licht geeft. Op 20 maart 1836 wordt er door de Afgescheidenen een godsdienstoefening gehouden ten huize van Simon van Jeveren, spekslager. De politie doet een inval en maakt proces-verbaal op. Op 8 april houdt de rechtbank van eerste aanleg te Rotterdam een ‘audientie’ in deze zaak en tijdens de zitting vraagt de officier van justitie aan de commissaris van politie te Schiedam, Daniel Louis Pichot:

2 In dit hoofdstuk hebben wij enige gegevens ontleend aan A. van der Blom en J.J. Donkers Azn, De geschiedenis van de Gereformeerde Kerk van Schiedam, Schiedam 1981. Het werk wordt geciteerd als Van der Blom. We zullen niet ten aanzien van een aantal bijzonderheden in herhaling vallen. Voor sommige, hierna te noemen leden van het geslacht Van der Velden verwijzen we naar T.N. Schelhaas e.a., De afgescheidenen van 1834 en hun nageslacht, Kampen 1984, ‘Van der Velden (Schiedam)’ 566-575.

3 De notulen van de kerkeraad beginnen met 9 juni 1837.

4 HO Zuid-Holland, 19 febr. 1836, art. 1.

5 Van der Blom 12.

6 Ibidem 13.

7 J. van Rhee werd 24 nov. 1835 afgezet als hervormd predikant; reeds op 17 jan. 1836 werd hij geschorst (en kort daarna afgezet) door de Afgescheidenen.
Van Rhee verbleef in de maand november 1835 enige tijd te Rotterdam - vgl. Bos, Archiefstukken II, 20, 24, 27, 29; Handelingen en Verslagen (1836) 36-44.

[p. 244]

‘Of hem ook iets bekend is dat bij eene soortgelijke vergadering, gehouden ten huizen van de weduwe [van] Broekhoven, door den toenmaligen, doch thans afgezetten⁸ predikant van Rhee een kerkelijk bestuur is ingesteld en onder anderen ouderlingen zijn benoemd geworden?’

De commissaris antwoordt: ‘Zoo als men zegt, zou zulks hebben plaats gehad.’⁹

Op zich zelf zou het mogelijk zijn dat Van Rhee kort voor 20 maart 1836 opnieuw te Schiedam zou zijn geweest. We moeten deze veronderstelling echter verwerpen, aangezien laatstgenoemde reeds op 17 januari 1836 door een drietal kerkeraden, te Gorinchem in vergadering bijeen, werd geschorst.¹⁰ Wij achten daarom de ‘overlevering’ in de Schiedamse gemeente, namelijk dat deze zou zijn ontstaan in de maand februari 1836, onjuist.¹¹ Wij menen - zoals reeds gezegd - dat uit de gegevens niet anders kan worden afgeleid dan een instituering begin november 1835.

8 Bedoeld is de afzetting als hervormd predikant. De officier zal zich niet - evenals dit aanwijsbaar is in deze tijd bij zijn collega's - hebben beziggehouden met het korte predikantschap van Van Rhee bij de Afgescheidenen. Ook deze opmerking tijdens de audientie duidt op een gebeurtenis vóór 24 nov. 1835.

9 Hooggerechtshof, Processtukken, inv. no. 443, no. van de rol 4166.

10 HO Zuid-Holland, 17 jan. 1836, art. 3. Deze schorsing werd - volgens HO Zuid-Holland, 19 febr. 1836, art. 5 - enige weken later door een provinciale vergadering bevestigd.

11 Van der Blom 79: Op 11 februari 1876 werd in de kerkeraad medegedeeld ‘dat het in die maand 40 jaar geleden was, dat de... Gemeente te Schiedam was gevestigd’. Het wordt niet duidelijk waarop deze mededeling was gebaseerd. Wellicht op het voor het eerst bezoeken van een provinciale vergadering - 19 febr. 1836?

2. De eerste leden; erkenning der gemeente door de overheid; aantal zielen

Helaas kon niet worden geanalyseerd in welk jaar het oudst-bewaardgebleven ledenregister werd aangelegd; het enige wat we kunnen zeggen is: nà 1850.

Voor het opstellen van een lijst van de eerste Afgescheidenen te Schiedam¹² beschikken we over de volgende gegevens.

1. Een lijst vermeld door Van der Blom en Donkers, gebaseerd op afscheidingen genoemd in de hervormde notulen (met data).¹³

2. Een lijst van ondertekenaars van een request inzake vergunning tot het houden van bijeenkomsten, gericht aan het gemeentebestuur van Schiedam, 9 augustus 1836. Zij bevat ook namen van personen woonachtig te Delft, Delfshaven, Rotterdam en Vlaardingen. Van de meeste personen wordt het beroep vermeld. Op grond van deze lijst kan men zeggen dat de gemeente in augustus 1836 ruim honderd zielen omvatte.¹⁴

3. Het request door de gemeente gezonden aan de Koning op 10 oktober 1836.¹⁵

12 Het resultaat zal ongetwijfeld enige onvolkomenheden vertonen.

13 Van der Blom 12-13.

14 Ibidem 13-14.

15 De namen der ondertekenaars zijn genoemd in hoofdstuk 4.

[p. 245]

4. De namen der ondertekenaars van een request aan de Koning 17 april 1839. Op grond van dit verzoekschrift werd de gemeente erkend bij koninklijk besluit van 6 juni 1840. De gemeente heeft het Utrechtse reglement als het hare aanvaard; zij zal haar ‘openbare Eeredienst uitoefenen in het pand, staande en gelegen aan de Tuinlaan te Schiedam, No. 120 en 121’. De kerkeraad heeft volgens het request - dus in april 1839 - de samenstelling: J. de Gorter, L. Koning, ouderlingen; S. van Jeveren, diaken; terwijl in het koninklijk besluit A. Brummelkamp¹⁶ ‘erkend wordt als bedienaar des Woords belast met de prediking en de bediening der Sacramenten’.¹⁷

5. De bij het onder 4 vermelde request gevoegde lijst van Afgescheidenen en hun kinderen, bijgehouden door het gemeentebestuur van Schiedam,¹⁸ met begeleidend schrijven van B. en W., gedateerd 6 april 1840. Bericht wordt dat de Afgescheiden gemeente 205 zielen omvat, 65 volwassenen en 140 kinderen.¹⁹ In Delfshaven, Vlaardingen en ‘elders’ wonen 48 personen. De lijst bevat tal van genealogische bijzonderheden (geboortedatum, -plaats, gezinssamenstelling) die wij - op enige uitzonderingen na - hieronder niet zullen overnemen.

Bovengenoemde vijf lijsten bieden de mogelijkheid de samenstelling der gemeente gedurende de eerste jaren - afgezien van de kinderen - als volgt te reconstrueren.

De nummers verwijzen naar de hierboven genoemde lijsten.
Kolom w geeft de woonplaats aan: D = Delft, Dg = Delfgauw, Dh = Delfshaven, R = Rotterdam, V = Vlaardingen; geen vermelding betekent woonachtig te Schiedam.

naam	1	2	3	4	5
Gerrit van Akkeren^20		x
Leendert van den Broek	x	x	x
Jasper Broekhoven	x
Pontiaan van Bruggen		x
Leendert van der Bruggen				x	x
A. de Bruin, wed. Van Broekhoven	x
Pietje Camping				x
Hendrika Johanna van Diggelen, huisvrouw D. Knock		x	x	x	x
Johannis Duijser				x	x
Gerritje van Gerven, huisvr. P. van Wieringen	x	x		x	x
Jacob de Gorter	x	x	x	x	x

naam	beroep	w	afgesch. op
Gerrit van Akkeren^20	uitdrager	R
Leendert van den Broek	arbeider		6. 1.1836
Jasper Broekhoven			6. 1.1836
Pontiaan van Bruggen	goudsmid	R
Leendert van der Bruggen		Dg
A. de Bruin, wed. Van Broekhoven			17. 8.1835
Pietje Camping
Hendrika Johanna van Diggelen, huisvrouw D. Knock
Johannis Duijser		V
Gerritje van Gerven, huisvr. P. van Wieringen			6. 1.1836
Jacob de Gorter	gewezen kapitein der koopvaardij		17. 8.1835

16 A. Brummelkamp was 11 dec. 1839 voor het eerst aanwezig in de vergadering van de kerkeraad; hij werd te Schiedam niet bevestigd.

17 Herv. Ered. 4 mei 1840, no. 9; 18 juni 1840, no. 16.

18 ‘Copia uijt het register der leden, der afgescheidene gemeente der Stadt Schiedam, en kinderen’.

19 HO Zuid-Holland, 29-30 aug. 1839, art. 9 vermeldt dat ‘Schiedam’ 145 zielen telt, van wie 54 tot het heilig avondmaal zijn toegelaten. Aanstonds na de komst van Brummelkamp groeide de gemeente.

20 Vermeld wordt: ‘met zijn dochters Pietje en Naatje’. We vinden G. van Akkeren ook onder de eerste leden van de Rotterdamse gemeente (hoofdstuk 21).

20 Vermeld wordt: ‘met zijn dochters Pietje en Naatje’. We vinden G. van Akkeren ook onder de eerste leden van de Rotterdamse gemeente (hoofdstuk 21).

[p. 246]

naam	1	2	3	4	5
Jacob Hartendorp	x	x	x	x	x
Jan den Hoed		x			x
Willem L. Hoffman(n)				x	x
Johanna Maria (van) Holl, wed. Haentjes	x		x		x
Lena Hoogendijk, huisvr. A. van den Tempel		x	x		x
Gerrit Houtman				x	x
Anna Elizabeth Iversen		x
Antonia Izelaar	x	x	x		x
Geertruida Izelaar				x	x
Simon van Jeveren	x	x		x	x
Jan Francois Jolly^21		x			x
Johanna Cornelia Catrina Jolly				x	x
Johanna Petronella Jolly					x
Catharina Johanna Juin. huisvr. S. van Persil		x
Lijbet van der Kolk, huisvr. J. den Hoed		x
Krijn Kalkman	x	x	x	x	x
Pieter Adrianus Kegel				x	x
Angenita Ketting		x			x
Maria Kievits, huisvr. Krijn Verheul		x
Jillis Kloos Abz.	x	x	x	x	x
Maria Petronella Kloos	x	x	x	x
Wijntje Kloos	x	x	x	x	x
Catharina Elizabeth Klouholt, huisvr. A. van der Linden				x	x
Dirk Knock		x	x	x	x
Jan Koning		x
Lieven (ook: Lieving) Koning	x	x	x	x	x
Theodora Kreuger, huisvr. K. van Pelt Lz.	x	x	x		x
Jacob Krommenhoek		x	x		x
Coenraad van der Kuik		x
Cornelia Lakerveld, huisvr. C. van der Waal	x		x		x
Pietje Lampen, huisvr. Gerrit Houtman				x	x
Geen Lans				x	x
Trijn Lekkerkerk				x
Arij van der Linden				x	x
Daniel van der Linden				x	x
Wilhelmina Catrina Luijning				x	x
Arij van Meurs Gz.	x	x	x	x	x

naam	beroep	w	afgesch. op
Jacob Hartendorp	blokmaker		17.8.1835
Jan den Hoed	broodbakker	Dh
Willem L. Hoffman(n)
Johanna Maria (van) Holl, wed. Haentjes	vroedvrouw		16.11.1835
Lena Hoogendijk, huisvr. A. van den Tempel
Gerrit Houtman
Anna Elizabeth Iversen	‘schoolvrouw’	V
Antonia Izelaar	naaister		17.8.1835
Geertruida Izelaar		V
Simon van Jeveren	vleeshouwer		17.8.1835
Jan Francois Jolly^21	kantoorbediende	Dh
Johanna Cornelia Catrina Jolly		Dh
Johanna Petronella Jolly		Dh
Catharina Johanna Juin. huisvr. S. van Persil		V
Lijbet van der Kolk, huisvr. J. den Hoed		Dh
Krijn Kalkman	zakkendrager		6.5.1836
Pieter Adrianus Kegel
Angenita Ketting	naaister	V
Maria Kievits, huisvr. Krijn Verheul		D
Jillis Kloos Abz.			16.11.1835
Maria Petronella Kloos	‘dienstbaar’		17.8.1835
Wijntje Kloos			6.1.1836
Catharina Elizabeth Klouholt, huisvr. A. van der Linden
Dirk Knock	kuipersknecht
Jan Koning	sjouwer	R
Lieven (ook: Lieving) Koning	zakkendrager		17.8.1835
Theodora Kreuger, huisvr. K. van Pelt Lz.			16.11.1835
Jacob Krommenhoek	zakkendrager
Coenraad van der Kuik	kleermaker	R
Cornelia Lakerveld, huisvr. C. van der Waal	naaister		17.8.1835
Pietje Lampen, huisvr. Gerrit Houtman
Geen Lans		-^22
Trijn Lekkerkerk
Arij van der Linden
Daniel van der Linden
Wilhelmina Catrina Luijning		Dg
Arij van Meurs Gz.	loodgietersknecht		16.11.1835

21 ‘Met zijn dochters Pietje en Mietje, naaisters’. ‘Pietje’ is wellicht dezelfde als de hierna te noemen. Johanna Petronella. J.F. Jolly werd geboren in Suriname.

21 ‘Met zijn dochters Pietje en Mietje, naaisters’. ‘Pietje’ is wellicht dezelfde als de hierna te noemen. Johanna Petronella. J.F. Jolly werd geboren in Suriname.

22 Wonende: Stormpolder; deze behoort sedert 1855 tot de gemeente Krimpen aan den IJssel en ligt hemelsbreed op circa 14 km van Schiedam. Wij vonden hem onder de naam ‘Gene Lants’ als lid van de Afgescheiden gemeente te Rotterdam (blz. 199). De naam Gene of Geen is soms afgeleid van Eugenius.

[p. 247]

naam	1	2	3	4	5
Nicolaas (Klaas) van Pelt Lz.	x	x	x	x	x
Theodora van Pelt				x
Samuel van Persil^23		x			x
Lijbet Pieters, huisvr. J. den Hoed^24					x
Maria Romeijn, huisvr. J. van der Velden Pz.		x	x		x
Wilhelmina Schoonenberg		x			x
Maria Stolk, wed. Pieter van der Velden	x		x		x
Johanna van Swaanswijk, huisvr. F. Urbanus^28		x			x
Andries van den Tempel		x	x	x	x
Lena van den Tempel				x
Anna Elisabeth Toorsen^25				x	x
Frederik Urbanus^26		x			x
Jan van der Velden Pz.	x	x	x	x	x
Maria van der Velden				x
Maria Venus	x	x	x
Krijn Verheul		x
Jan Vrijland		x	x		x
Elizabeth Henriëtte Vijgeboom	x	x	x
Maartje van de Waal	x
Neeltje Walraven		x			x
Teuntje van Walsum, huisvr. G. Lans				x	x
Cornelia van Wieringen, huisvr. A. van Meurs	x	x	x		x
Gerritje van Wieringen				x
Pieter van Wieringen		x	x	x	x

naam	beroep	w	afgesch. op
Nicolaas (Klaas) van Pelt Lz.	kantoorschrijver		16.11.1835
Theodora van Pelt
Samuel van Persil^23	kuiper	V
Lijbet Pieters, huisvr. J. den Hoed^24		Dh
Maria Romeijn, huisvr. J. van der Velden Pz.
Wilhelmina Schoonenberg	naaister	V
Maria Stolk, wed. Pieter van der Velden			17.8.1835
Johanna van Swaanswijk, huisvr. F. Urbanus^28		D
Andries van den Tempel	zakkendrager
Lena van den Tempel
Anna Elisabeth Toorsen^25		V
Frederik Urbanus^26	arbeider	D
Jan van der Velden Pz.	kleermaker		17.8.1835
Maria van der Velden
Maria Venus			17.8.1835
Krijn Verheul	aardappelen-schipper	D
Jan Vrijland	veerschipper
Elizabeth Henriëtte Vijgeboom			6.1.1836
Maartje van de Waal			6.1.1836
Neeltje Walraven	naaister	V
Teuntje van Walsum, huisvr. G. Lans		-^27
Cornelia van Wieringen, huisvr. A. van Meurs			6.1.1836
Gerritje van Wieringen
Pieter van Wieringen	zalmvisser

Bovenstaande lijst bevat 72 namen, hetgeen overeenstemt met het door het gemeentebestuur gegeven getal van 65 ‘volwassenen’. Men bedenke hierbij dat alle genoemde personen niet tegelijk lid zijn geweest; zo was in 1840 Gerrit van Akkeren reeds 3 à 4 jaar lid van de Rotterdamse gemeente.

Wat het maatschappelijke niveau betreft: uit de vermelde beroepen, van 31 personen - en deze zullen wel een maatstaf zijn voor het geheel²⁹ - zien we dat de groep een aantal beter-gesitueerden en zelfstandigen telde; ongeveer de helft

23 Samuel van Piershil; vgl. Den Admirant, Kerkmensen in Vlaardingen 74.

24 Hierboven werd vermeld als huisvr. van J. den Hoed: Lijbet van der Kolk. Eén van beide namen lijkt ons een verschrijving. Wij vonden geen (tweede) huwelijk van J. van Hoed in het tijdvak 1836-1840.

28 Later woonachtig te Schiedam.

25 Geboren te Bergen (Noorwegen) 1788.

26 Later woonachtig te Schiedam.

23 Samuel van Piershil; vgl. Den Admirant, Kerkmensen in Vlaardingen 74.

24 Hierboven werd vermeld als huisvr. van J. den Hoed: Lijbet van der Kolk. Eén van beide namen lijkt ons een verschrijving. Wij vonden geen (tweede) huwelijk van J. van Hoed in het tijdvak 1836-1840.

28 Later woonachtig te Schiedam.

25 Geboren te Bergen (Noorwegen) 1788.

26 Later woonachtig te Schiedam.

27 Wonende: Stormpolder; vgl. noot 22.

29 In de lijst worden vijftien huisvrouwen genoemd.

[p. 248]

behoorde tot de arbeidende stand. Het is hetzelfde beeld als H. Vermeulen vond te Rotterdam.³⁰

30 H. Vermeulen, Dordtsche Dweepers, a.w. 37.

3. Vervolging

Te Schiedam is de vervolging van de Afgescheidenen door de overheid, bij vergaderen met meer dan twintig personen, niet hevig geweest. Vermoedelijk houdt dit verband met een tolerante houding van het gemeentebestuur: de Afgescheidenen kwamen, zoals we nog zullen zien, ook vóór hun erkenning - midden 1840 - veelal boven het toegestane aantal bijeen.³¹

De enige rechtzaak die we kennen, heeft betrekking op een door ons in paragraaf 1 reeds genoemde samenkomst ten huize van S. van Jeveren op 20 maart 1836. Het vonnis van de rechtbank van eerste aanleg te Rotterdam, geveld 8 april 1836, was vrijsprekend.³² De grond voor de vrijspraak wordt uit de stukken niet geheel duidelijk. De rechtbank overwoog onder meer dat de beklaagden - J. de Gorter en S. van Jeveren - niet kunnen worden geacht een associatie, als in art. 291 van het wetboek van strafrecht³³ omschreven, te hebben geleid of onderdak te hebben verleend. Vermoedelijk slaat deze formulering op het aantal aanwezigen, zoals we hierna nog zullen zien. De officier van justitie tekende echter cassatie aan bij het hooggerechtshof te 's-Gravenhage.³⁴ Bij arrest van dit college van 28 april 1836 werden beide beklaagden veroordeeld tot ƒ 12 boete en betaling der kosten.³⁵

Aan de processtukken ontlenen we verder het volgende.

Proces-verbaal 20 maart 1836. Bijeenkomst ten huize van Simon van Jeveren, spekslager, aan de Kreupelstraat. De politie heeft vernomen, dat aldaar ‘onwettige, onder den schijn van Godsdienst, zamenkomsten plaats hadden’. De commissaris van politie en twee agenten, de deur ongesloten vindende, begaven zich naar een ‘agterbovenkamer’ alwaar zij aantroffen ‘eene aanzienlijke vereeniging, zoo mannen als vrouwen, en kinderen’.

‘Voorts afgevraagd hebbende met welke oogmerken deze zamenkomst bij elkanderen was, door zekere Jacob de Gorter, wonende aan het Hoofd dezer stad, voor zich hebbende een boek in kwarto, zittende voor eene tafel, zeggende geene andere, dan eene Godsdienstige bedoeling te hebben, en zich bezig te houden met de verklaring van zekere bijbelsche text of preek, hebbende zekere Arij van Meurs, lootgieter, wonende op de Broersvest, mede voor de tafel zittende, den

31 In deze richting wijst ook een opmerking van Pieter Zonne te Delft - vergelijk hoofdstuk 30 - dat hij in het jaar 1839 te Schiedam aanwezig was bij een ‘procesopmaking’, maar dat men niet werd genoodzaakt uiteen te gaan. en dat de commissaris van politie daarbij verklaarde dat hij de vergaderden tegen overlast van het publiek zou beschermen. Toch lijkt ons de inhoud van de opmerking van Zonne overdreven.

32 Het gehele vonnis is afgedrukt in Bos, Archiefstukken III, 200-201.

33 Men zie voor de tekst van de artikelen 291, 292 en 294 van het (nog geldende Franse) Wetboek van Strafrecht (Code Pénal): Bos, Archiefstukken I xiii.

34 Men zie voor de processtukken noot 9.

35 Hooggerechtshof, inv. no. 295, arresten 1836, no. 4166. Het arrest zelf werd niet aangetroffen (slechts de vermelding van de boeten).

[p. 249]

groten bijbel voor zich. De Vergadering overziende... en over willende gaan tot de telling der aanwezige, door zekere Leonardus van der Velden, Schoenmaker, wonende op den Agterweg... werd te kennen gegeven, die moeijte te sparen, aangezien het gezelschap het getal van negentien of twintig leden verre te boven ging. Echter ons eenigsints omtrent het getal willende verzekeren, en tellende bevonden een aantal van dertig a een en dertig perzonen te zijn, waar onder twee der huisgenoten... Eindelijk afgevraagd hebbende wien in deze zamenkomst den woordvoerder of oeffenaar was, door meergenoemde de Gorter en van Jeveren geantwoord, dat er zoo zeer geene bepaalden woordvoerder of oeffenaar was, dewijl men zich onderling oeffende met bijvoeging van bittere klagten over hunne vervolging; ten slotte aan den bewoner van het huis te kennen hebbende gegeven, dat deze vergadering tegen de bestaande wetten strijdende was, de verplichting op ons berust[t]e van deze onse bevinding Proces-Verbaal te dresseren,³⁶ en te stellen in handen daar en waar zulks behoorden, waar op men ons onder eenige zogenaamde vrome uitdrukkingen antwoord[d]e, dat het goed was.’

Audientie 8 april 1836. Tijdens deze reeds genoemde zitting van de rechtbank verklaart de commissaris van politie, behalve het in paragraaf 1 vermelde, dat er regelmatig door de Afgescheidenen bijeenkomsten worden gehouden, en wel ‘meestal op Zondag en Donderdag, gedurende de Godsdienstoeffening in de Groote kerk; de vergaderingen worden nu eens bij de Gorter, dan eens bij van Jeveren gehouden’. Voor zover hem bekend, gingen in het verleden de samenkomsten het getal twintig niet te boven. Abraham Wijzenbroek, agent van politie, verklaart dat hij De Gorter ‘destijds heeft hooren zeggen: dat de Heiland het Hoofd van deze vergadering was’.³⁷

Tenslotte de verklaringen afgelegd door S. van Jeveren en J. de Gorter.

‘Van Jeveren zegt, dat indien de Fransche... wet geldig is in ons vrije Nederland, hij zich dan aan overtreding schuldig acht. Dat er echter maar negentien volwasschen (!) personen in de vergadering tegenwoordig geweest zijn, terwijl de anderen kinderen waren. De Gorter antwoordt hetzelfde, zegt dat hij het artikel der wet er op heeft nagezien en hij zich schuldig aan overtreding acht.’

De leden van de rechtbank hebben blijkbaar meer inzicht gehad in de Code Pénal. Zoals we reeds zagen: ‘Na beraadslaging spreekt de voorzitter het vonnis uit, waarbij de beklaagden worden vrijgesproken’.

36 opstellen.

37 Deze formulering zal het antwoord zijn geweest op een vraag aan Jacob de Gorter: wie de ‘hoofden’ van het in vergadering bijeenzijnde ‘genootschap’ waren (art. 292 Wetb. v. Strafr.; vgl. noot 33). Scholte schrijft 13 april 1836 aan zijn vrouw dat de vrijspraak van de Rotterdamse rechtbank is verricht ‘op grond dat de afgescheiden gemeente geene associatie vormde...’ (VIJFDE DEEL 46).

4. De plaatsen van samenkomst³⁸

We zagen reeds dat de gemeente aanvankelijk samenkwam ten huize van enige leden; we lazen de namen J. de Gorter, S. van Jeveren en A. de Bruin ‘weduwe van Broekhoven’.

In juli 1836 werd, op grond van het koninklijk besluit van de vijfde van deze

38 Vgl. Van der Blom 15-16.

[p. 250]

maand,³⁹ een verzoek ingediend bij het gemeentebestuur tot het mogen bijeenkomen met meer dan twintig personen. De samenkomsten mochten echter op geen enkele wijze het karakter dragen van een eredienst en ook mochten er geen mensen van buiten Schiedam worden toegelaten. Men kwam na verkregen autorisatie bijeen ten huize van De Gorter. We krijgen de indruk dat de gemeente zich niet veel heeft aangetrokken van de beperkende voorwaarden door de overheid gesteld.⁴⁰ Toch werd het reeds na korte tijd, door de uitbreiding der gemeente, bezwaarlijk in een woning te vergaderen. Circa 1838 heeft men gekerkt in een pakhuis aan de Westvest.⁴¹

‘Ook heeft men enige tijd beslag weten te leggen op de toen buiten gebruik gestelde vleeshal, een gebouw dat gestaan heeft op de open ruimte aan de Boterstraat, vlak achter het stadhuis, terwijl als vierde plaats - nadat men de eigen gebouwde kerk tegen schulden had moeten verkopen - genoemd kan worden de grote voormalige regentenkamer van het Proveniershuis, dat bij de tegenwoordige bewoners nog bekend staat onder de naam “De kerk”.’

De verwikkelingen rond ‘de eigen gebouwde kerk’ bespreken we in de volgende paragraaf.

39 EERSTE DEEL 402-404.

40 Bijvoorbeeld: in hoofdstuk 5 zagen we dat ds. Scholte op 12 sept. 1838 zes kinderen doopt. Ook kunnen we ons, op grond van de lijsten in paragraaf 2 genoemd, niet voorstellen dat ‘buitenleden’ werden geweerd. Dit alles was blijkbaar mogelijk vanwege de door ons reeds aangestipte, tolerante houding van het gemeentebestuur.
Bij Van der Blom 15, lezen we: ‘Meermalen deed de politie een inval... Was het aantal boven de twintig, dan werd de bijeenkomst uiteengedreven en proces-verbaal opgemaakt en moest de rechtbank vonnis vellen. Zover is het te Schiedam meer dan eens gekomen’. De auteurs noemen geen bron voor deze bewering; wij menen dat zij onjuist is. We vonden geen ander proces inzake Schiedam dan het reeds genoemde in paragraaf 3.

41 Volgens Van der Blom 16, was dit de plaats waar destijds de Gapermolen stond. De molen is reeds lang verdwenen, maar de gaper prijkte nog vele jaren daarna op de gevel van het pakhuis op dezelfde plaats.

5. De eerste eigen kerkgebouwen⁴²

Tengevolge van verdere groei der gemeente werd het in 1840 - Brummelkamp was reeds in de gemeente - noodzakelijk plannen te maken voor de bouw van een kerk en een pastorie. In maart 1840 werd aan de Tuinlaan een stuk grond gekocht voor ƒ 6.000. Men schatte dat - afgezien van de pastorie - met de bouw ƒ 15.000 zou zijn gemoeid. Het stichten en het bezit van het kerkgebouw hebben geleid tot een aaneenschakeling van moeiten; dit is mede het gevolg geweest van een gebrek aan middelen. De financiële zorgen hebben jarenlang geduurd. Met de beschrijving hiervan - en van het vervolg - lopen we een flink stuk in de tijd vooruit, maar het lijkt ons het beste de zaak van het ‘onderdak’ van de gemeente aaneengesloten te behandelen.

42 We zullen in deze paragraaf niet voortdurend verwijzen. Het meeste van het hier genoemde, ontlenen we aan de uitvoerige mededelingen over ons onderwerp in Van der Blom 19-23, 38-40, 56-58, 70-77, 87.

[p. 251]

Allereerst werd de pastorie gebouwd en in 1841 werd aan J. Koper opdracht gegeven bestek en tekening voor een kerk te maken. Het gebouw zou 100 voet lang, 52 voet breed en 30 voet hoog worden.⁴³ Nadat enige tegenstand inzake een definitieve opdracht aan genoemde aannemer was overwonnen, werd met de bouw een aanvang gemaakt. Bepaald werd dat de kerk 1 september 1841 zou moeten gereed zijn.

‘Erg solide zal het gebouw wel niet geweest zijn, want het werden muren van één-steen dik. Daarop rustte het dak, dat niet gesteund werd door pilaren.’ De gevolgen bleven niet uit. Op 29 oktober stortte tijdens een sterke oostenwind, de gehele achtergevel in. Daar de kerk nog niet was overgedragen, was de schade voor rekening van aannemer Koper. Hij trok de vernielde gevel weer op, maar nu werd het een muur van twee-stenen dik. De zijmuren die eveneens hadden geleden, werden hersteld. Evenwel stortte op 18 november één van deze gedeelten in. Nieuw herstel volgde. Maar enige tijd later vertoonde de vernieuwde achtergevel scheuren, zodat deze moest worden afgebroken en voor de derde maal opgetrokken. ‘Geen wonder dat men moeite had het gebouw goedgekeurd te krijgen. Het zou 1842 worden vóór er diensten in gehouden werden.’

Ingrijpender nog waren de financiële moeilijkheden. Er was een hypothecaire lening gesloten groot ƒ 10.000. Maar daarnaast moest een flink kapitaal in de vorm van obligaties worden geleend.⁴⁴

In 1841 bedroegen de totale inkomsten van de gemeente ƒ 1.540; de uitgaven waren: tractement predikant en belastingen ƒ 800; vuur, licht, koster ƒ 150; rente hypotheek (5%) ƒ 500; aflossing hypotheek ƒ 500. Totaal aan uitgaven ƒ 1.950. Tekort ƒ 410. Maar dit laatste was exclusief de rente - naar onze raming meer dan ƒ 500 per jaar - aan de obligatiehouders verschuldigd. Aangezien echter aan deze groep niets werd betaald, liet zij beslag leggen op alle goederen. Het gevolg hiervan was weer dat de hypotheekhouder in maart 1845 kerk en pastorie publiek liet verkopen. De opbrengst was ruim ƒ 13.000. Aan bedoelde schuldeiser werd de resterende hoofdsom vermeerderd met de achterstallige rente uitgekeerd. Het overschot, ƒ 3.149,22, werd overgedragen aan de griffie van de rechtbank te Rotterdam. De nieuwe eigenaar van de onroerende goederen liet de kerk afbreken en op het vrijgekomen terrein een tuin aanleggen.

‘Daar stond nu de gemeente, zonder kerk, zonder pastorie, alleen in het bezit van een behoorlijke schuldenlast... Wat een moeite en zorgen, worsteling en strijd hebben de broeders in die dagen gekend... Toch bleef men biddend voortvaren in het geloof, dat de Heere uitkomst zou geven.’⁴⁵

Met de obligatiehouders werd in 1847 een regeling getroffen; zij namen genoegen met een uitkering van 20%. De provinciale vergadering van Zuid-Holland

43 1 (Rijnlandse) voet = 0,314 meter. Het gebouw werd dus 31,4 meter lang, circa 16,3 meter breed en 9,4 meter hoog.

44 Helaas kon niet worden nagegaan hoe hoog het totaalbedrag van de obligaties is geweest. Wij schatten dit - gelet op de bouw van de pastorie, de genoemde tegenslagen en de inrichting van de kerk - op meer dan ƒ 10.000. Kerk en pastorie waren verzekerd voor ƒ 27.500.

45 Van der Blom 23.

[p. 252]

van 1845 was lang niet mals in haar oordeel over de financiële gang van zaken te Schiedam.⁴⁶ We vinden:

‘Is door de Classis van Rotterdam voorgesteld de raad van de gemeente Schiedam, als zijnde op dit heden verstoken van een kerkgebouw, overmits, van wegen schulden haar kerkgebouw is verkocht, verklarende dat zij wel schuldig waren door te hoog⁴⁷ gebouwd te hebben, maar dit toch bezwaarlijk op de gemeente konde verhaald worden, dewijl deze dwaasheid door de toenmalige bestuurders was begonnen; verzoekende, dat de vergadering dit in overweging mag nemen of misschien door hare gemeenten eenige hulp kan worden toegebracht. Hoewel een iegelijk klaagde over schaamheid,⁴⁸ zoo heeft de vergadering geoordeeld het echter ter harte te nemen, en het de kerkeraden der gemeenten voortestellen.’

Uit de notulen van ‘Schiedam’ blijkt niet dat enige zusterkerk hulp heeft geboden; iedere gemeente had in die tijd eigen zorgen te over.

Reeds korte tijd na de gedwongen verkoop in 1845 kon een pastorie worden gehuurd, maar pas op het laatste nippertje - 1 augustus 1845 - kreeg de gemeente de beschikking over een gedeelte van het zogenaamde Proveniershuis; de huurprijs bedroeg ƒ 104 per jaar. Het lokaal stond alleen op zondag en woensdag ter beschikking en mocht uitsluitend worden gebruikt voor het houden van godsdienstoefening, catechisatie en voor vergaderingen van kerkeraad, classis en provincie.

Toen met de komst van de nog te noemen ds. P.J. de Groot het Proveniershuis te klein werd, richtte de kerkeraad zich - dat was in 1855 - tot het gemeentebestuur met het verzoek de Vleeshal gratis te mogen gebruiken. Maar het antwoord luidde dat de Rooms-Katholieken voorlopig nog in deze ruimte zouden blijven. Pas drie jaar later werd een nieuw verzoek tot B. en W. gericht. De beslissing kwam in april 1859: voor de tijd van zes jaar mocht de Vleeshal kosteloos worden gebruikt. In juni 1859 werden voor het eerst diensten in deze ‘nieuwe kerk’ gehouden. In september 1865 berichtte het gemeentebestuur dat de Vleeshal kon worden gehuurd tot 1 april 1870, voor ƒ 200 per jaar. Aan het eind van de zestiger jaren ging de gemeente beseffen dat het niet-bezitten van een eigen kerkgebouw en pastorie een groot bezwaar bij het beroepingswerk opleverde.⁴⁹ Maar nog steeds bestond een rest van de schuld ontstaan door bouw, en verkoop bij executie van kerk en pastorie aan de Tuinlaan.

In 1870 bood het lid der gemeente Jan Vrijland, een vermogend ‘brander, destillateur en koopman in granen’ wonende aan de Lange Nieuwstraat tegenover de Plantage, aan voor zijn rekening een kerk te laten bouwen, die de gemeente dan zou kunnen huren. Er was namelijk nog slechts ƒ 1.100 in een bouwfonds bijeengebracht, terwijl de bouw werd geschat op ƒ 16.000. Het duur-

46 NPZH I, 1 maart 1845, art. 7. In CVR, 11 maart 1845, art. 7 lezen we, dat de vergadering aan Schiedam ‘vrijheid geeft om hare behoefte aan alle de Provintien in ons Vaderland te openbaren’.

47 Voor een te hoog bedrag, gelet op de draagkracht der gemeente.

48 schroom.

49 Ds. P.J. de Groot had op 26 juli 1868 afscheid genomen, zoals we nog zullen zien; zijn opvolger M. Noordtzij werd 16 febr. 1873 bevestigd.

[p. 253]

de echter enige tijd voor de plannen tot kerkbouw vaste vorm aannamen. Daar de huur van de Vleeshal, wegens afbraak van dit pand, op 1 april 1870 niet kon worden verlengd, verkeerde de gemeente in grote moeilijkheden; zij omvatte inmiddels ruim 600 zielen. Kort voor laatstgenoemde datum kreeg de gemeente de beschikking over een lokaal dat voor drie gulden per week van P. Stolk kon worden gehuurd. Het was weliswaar te klein, maar kon als een noodoplossing worden beschouwd.

Op 10 maart 1871 werd er een vergadering gehouden van de kerkeraad met de consulent ds. L. van der Valk, dan te Delft, ten huize van J. Vrijland. Het resultaat van veel besprekingen, ook na 10 maart, was, dat J. Vrijland definitief toezegde een kerk en een pastorie te zullen bouwen en deze aan de gemeente te verhuren. Op 25 april 1871 werd de aanbesteding gehouden en 18 februari 1872 kon de ‘Plantagekerk’ in gebruik worden genomen. De eerste preek werd gehouden door prof. A. Brummelkamp; deze had in 1842 als predikant te Schiedam hetzelfde verricht in de kerk aan de Tuinlaan. De totale bouwkosten bedroegen ƒ 22.234,03. De gemeente had inmiddels ƒ 8.326,66 bijeengebracht. Van dit bedrag had J. Vrijland ƒ 4.000 gegeven. Op 1 maart 1873 werd nog ƒ 907,37 uit de kas der gemeente betaald, zodat op die datum de schuld ƒ 13.000 bedroeg. Hierbij dient opnieuw te worden opgemerkt dat J. Vrijland vooralsnog eigenaar bleef van grond en opstal, en hij dus na beëindiging van de bouw voor het ontbrekende kapitaal moest zorgen. Bij contract werd bepaald dat de gemeente als ‘huur’ 5% rente per jaar zou betalen over ƒ 13.000 of over het bedrag dat door de gemeente pro resto zou zijn verschuldigd. Ook was bepaald: de kosten van onderhoud zijn voor rekening van de gemeente; ten allen tijd zou zij het recht hebben ‘kerk en pastorie over te nemen voor de som die de panden met inbegrip der grond, gekost hebben boven het door de gemeente bijgedragene of nog bij te dragen’.

In de jaren 1873 tot 1875 werden enige plannen gemaakt de kerk door de gemeente te doen kopen, maar het zou 1886 (!) worden voor de overschrijving tot stand kwam. In laatstgenoemd jaar overleed de heer J. Vrijland - de schuld op kerk en pastorie bedroeg nog (steeds) ƒ 13.000. De weduwe Vrijland en haar kinderen schonken echter ƒ 6.000, waardoor het voor de gemeente mogelijk was eigenares van de gebouwen te worden. Er zullen vermoedelijk weinig Afgescheiden gemeenten zijn geweest, die zovele jaren zonder het bezit van een kerkgebouw hebben bestaan.

6. Tot de komst van ds. A. Brummelkamp (11 december 1839)

De bewaard-gebleven notulen van de kerkeraad beginnen, zoals we reeds zagen, met 9 juni 1837. De kerkeraad heeft dan de volgende samenstelling: L. Koning is ouderling; S. van Jeveren en A. van Meurs zijn diakenen; ouderling J. de Gorter is geschorst. Vermeld wordt dat er binnenkort verkiezing zal worden gehouden van twee ouderlingen, en wel uit het viertal K. Kalkman, J. Krommenhoek, K. van Pelt en F. Urbanus.⁵⁰ Gekozen worden Krommen-

50 Not. kerker. 16 juni 1837, art. 4.

[p. 254]

hoek en Urbanus.⁵¹ De schorsing van De Gorter heeft geen ernstige oorzaak; er was een kwestie van financiële aard gerezen tussen hem en weduwe Haentjesvan Holl, en nadat partijen zich hebben verzoend, wordt eerstgenoemde in zijn ambt hersteld.⁵²

Bij herhaling spreken de notulen van vergaderingen van de classis 's-Gravenhage; zij omvatte de gemeenten 's-Gravenhage, Naaldwijk, Rotterdam en Schiedam. Bijzonderheden aangaande deze samenkomsten, waarvan de notulen zijn verloren gegaan, komen we niet te weten.

Reeds na korte tijd rijzen er moeilijkheden met Urbanus. Hoewel de kerkelijke vergaderingen zich tegen zijn oefenen verzetten, gaat hij daarmee voort. De provinciale vergadering meent dat Urbanus ‘evenmin als iemand anders, de prediking des Woords op zijne wijze mag nabootsen, door te loopen⁵³ zonder zending; terwijl hij bovendien door het nemen van geld, het vermoeden geeft alsof hij hierin zijn eigen voordeel zocht’.⁵⁴ De houding van Urbanus leidt tot een breuk met zijn gemeente; ouderling Krommenhoek volgt hem in dit laatste. In april 1839 bedankt diaken Van Meurs voor zijn bediening en wordt G. Houtman in zijn plaats gekozen.⁵⁵ Midden 1839 omvat de gemeente ‘145 zielen, van wie 54 tot het Heilig Avondmaal zijn toegelaten’.⁵⁶

51 We zullen Frederik Urbanus nog bij herhaling in dit boek noemen (Delft, Gouda). Hier zij aangaande hem het volgende vermeld.
Urbanus werd 13 aug. 1792 te Delft geboren. Als hij zich te Delft afscheidt - 26 sept. 1835 - is hij 43 jaar en reeds ‘gepensioneerd als werkman aan de rijksmagazijnen’. In 1837 vestigt hij zich met zijn gezin te Schiedam. Al spoedig treedt hij op als oefenaar. In 1839 onttrekt hij zich aan de gemeente. We vinden Urbanus daarna bij de Kruisgemeenten, onder meer te Rotterdam en Gouda. Bij instituering van een Kruisgemeente in laatstgenoemde plaats wordt hij tot ouderling en oefenaar gekozen. Onder zijn leiding gaat de gemeente in 1863 over naar het kerkverband van de Afgescheidenen. Bijna blind, wordt hij in 1865 met behoud van salaris - ƒ 4,50 per week - op non-actief gesteld. Zijn eerste echtgenote was Johanna Swaanswijk, zijn tweede Jansje Coepijn. Hij overlijdt te Gouda 10 april 1877; beroep in de overlijdensacte: ‘sjouwerman aan de constructiewinkel’.
Men zie voor hem ook: Bos, Kruisdominees register; De Haas I, 258-259.

52 Not. kerker. 23 juni en 7 juli 1837.

53 Onder “lopen” werd in die tijd verstaan, het oefenen van een ouderling buiten eigen gemeente.

54 HO Zuid-Holland, 24 juli 1838, art. 9.

55 Not. kerker. 10 april (art. 3) en 17 april (art. 2) 1839.

56 HO Zuid-Holland, 29-30 aug. 1839, art. 9. In paragraaf 2 zagen we dat de gemeente op 6 april 1840, 205 zielen omvat; na de komst van Brummelkamp is zij aanstonds gaan groeien.

7. De periode ds. A. Brummelkamp (11 december 1839 tot 18 juli 1842)

Het geheel van beroep, wijze van aannemen ervan en afscheid van Brummelkamp, is een wonderlijke zaak geweest.⁵⁷

57 Men zie ook: A. Brummelkamp [Jr], Levensbeschrijving van wijlen Prof. A. Brummelkamp, Kampen 1910, 161-174; C.M.W. Plet, ‘Ds. A. Brummelkamp en zijne beroeping naar Schiedam’ in Handboek Gereformeerde Kerken in Nederland 1900, Middelburg 1899, 286-293; Van der Blom 24-31.

[p. 255]

Het beroep

In april 1839 neemt de kerkeraad het voorstel aan een predikant te beroepen; er wordt een tweetal gemaakt: H.P. Scholte en A. Brummelkamp. In juni wordt laatstgenoemde, dan predikant te Hattem, gekozen. Een maand later vinden we vermeld dat Brummelkamp het beroep heeft aangenomen.⁵⁸ Zo eenvoudig als uit de notulen van de kerkeraad naar voren komt, is de gang van zaken echter niet geweest.

In juli 1839 geeft Brummelkamp, dan te Hattem, aan zijn kerkeraad te kennen dat hij oordeelt de roeping van Schiedam te moeten volgen; hij verzoekt hem van ‘zijne betrekking als plaatselijk predikant’ te ontslaan. Als er binnen genoemd college niet aanstonds duidelijkheid bestaat aangaande het beroep, legt Brummelkamp een ingewikkeld stuk over, waarin onder meer wordt gehandeld over ‘innerlijke en uitwendige losmaking’ - en aan welks inhoud we hier grotendeels zullen voorbijgaan.⁵⁹ We noemen slechts dat Brummelkamp verklaart reeds sedert 1837 ‘steeds duidelijker te kunnen zien dat wel zijne woonplaats, niet zijne werkkring te Hattem was’, aangezien ‘men de vermaning en bestraffing, welke hij in den naam des Heeren bracht... zonder blikken of blozen verwierp, terwijl wanneer hij in andere plaatsen werkzaam was, de vrede Gods in zijne ziele woonde...’.

Op een classicale vergadering te Apeldoorn, gehouden 11 september 1839, wordt het beroep van Schiedam en het aannemen ervan, niet geapprobeerd, maar wordt besloten een provinciale vergadering over deze zaak te beleggen. Op 17 september wordt deze te Wapenveld gehouden; ds. A.C. van Raalte en ds. H.P. Scholte zijn aanwezig als adviserende leden. Scholte zegt onder meer

‘De gemeente Schiedam heeft geene gronden volgens Gods Woord opgegeven voor hunne handelwijs, ten gevolge waarvan Zijne W. Eerw. ook gezegd had, die roeping niet te kunnen bevestigen, zoolang geene duidelijke gronden daarvoor werden opgegeven.’⁶⁰

Ook Van Raalte keurt het beroep van Schiedam af. Volgens hem ligt de werkkring van Brummelkamp in de provincie Gelderland. Eerstgenoemde zal namens de vergadering een brief schrijven aan Schiedam, waarin onder meer zal staan dat aan Brummelkamp ‘geen losmaking kan worden gegeven’. Tijdens deze provinciale samenkomst blijkt dat de beroepene zijn huis inmiddels reeds heeft verkocht⁶¹; zijn vertrek staat wel vast...

58 Not. kerker. 10 april (art. 4), 12 juni (art. 2) en 10 juli (art. 3) 1839.

59 We vinden dit stuk in substantie weergegeven bij Plet, a.w. 288-290.

60 GA Arnhem; arch. Gereformeerde kerken Gelderland: ‘Handelingen der Vereenigde Gemeenten in de Provincie Gelderland-Boven, Oktober 1835’ (1835-1864; hiaat van juni 1846 tot maart 1850) 17 sept. 1839, art. 7.

61 Idem, 17 sept. 1839, art. 7 en 11. Het standpunt van Scholte en Van Raalte verklaart eens te meer dat Brummelkamp te Schiedam niet werd bevestigd; deze twee vrienden/collega's althans, zullen dit niet hebben gewild.
De notulen van de Prov. vergad. van Gelderland-Boven van 15 okt. 1839 vermelden in art. 18, dat Van Raalte rapporteert dat de correspondentie met Schiedam ‘tot geen resultaat heeft geleid’.

[p. 256]

Uiteraard was het niet toevallig dat Scholte 17 september in Wapenveld aanwezig was. Reeds op 29 en 30 augustus had de zaak van het beroep gediend op de provinciale vergadering van Zuid-Holland.⁶² Afgevaardigden van Schiedam zijn ouderling J. de Gorter en ‘verkoren Diaken’ G. Houtman. Scholte is ‘President’. Vanwege de merkwaardigheid van de gevoerde discussie geven we haar geheel weer.

‘Art. 11. Wordt door den President aan den Ouderling van Schiedam verslag gevraagd wegens de beroeping van... A. Brummelkamp. De Ouderling zegt, dat hij het beroep wel wil laten lezen, doch dat hij geen verslag behoefde te geven aan deze vergadering. De President antwoordt dat, wanneer de Gemeente van Schiedam meent op zichzelve te staan, en den broederlijken raad en de vermaning niet noodig heeft, deze vergadering hen ook niet zal dwingen om dat verslag te geven, doch dat dan ook de komst van afgevaardigden niets betekende, en in het vervolg deze vertooning dan ook wel kon gespaard worden.
Art. 12. De afgevaardigde benoemde Diaken verhaalt daarop de toedragt der zaak, en tracht aantetoonen de goddelijkheid van deze beroeping. De President merkt op dat alle gronden voor die handeling buiten Gods Woord waren, en dat er dus onmogelijk in het geloof gehandeld kon zijn, en dus eigenlijk deze zaak niet anders kon beschouwd worden dan als eene poging om te beproeven anderen te berooven ten behoeve van eigen genot. Dat ook de voorstelling van twee personen slechts schijn was, daar men toch reeds het oog op één gevestigd had, dewijl men van den anderen oordeelde, dat hij toch niet zou komen. De Ouderling zegt daarop dat, toen het beroep aan Do. Brummelkamp was weg gezonden, hij ook gedacht had: het is te vergeefs; en dat het nu toch gebleken was goddelijk te zijn; want Do. Brummelkamp had het aangenomen.
Art. 13. De President doet den Ouderling opmerken dat daardoor weder de grond der goddelijkheid in den mensch gevestigd werd, hetgeen niet was naar de regelmaat des geloofs; dewijl onze grond alleen mag zijn in Gods geopenbaarde Woord. Dat dus ZWEerw. gaarne zien zou dat men voor die beroeping uit dat Woord gronden aanwees, en indien men die niet had, de ellendigste gevolgen uit deze zaak zouden kunnen voortvloeijen, èn voor de Gemeente, welke zulke ongegronde begeerte gekoesterd had, èn voor den Leeraar, die aan deze begeerte heeft toegegeven. De vergadering vereenigt zich bijna algemeen met den President, en wordt aan de Afgevaardigden van Schiedam gezegd dat men geenszins wilde beheerschen, doch de uitkomst afwachten.’

Brummelkamp heeft wellicht na al deze krasse taal een ogenblik geaarzeld. Maar ‘Schiedam’ geeft de moed niet op. En zo vinden we 7 november 1839 drie broeders uit deze plaats in de vergadering van de kerkeraad te Hattem. Na een lange discussie worden de volgende ‘punten’ door leraar en gemeente ‘erkend’.

‘1e. Ds. B. heeft te zijner verzorging de gemeenten in Gelderland.
2e. Z. Eerw. heeft ook te zijner verzorging door vrijwillige aanname der beroeping, die van Schiedam.
3e. Noch de Schiedamsche, noch de Geldersche gemeenten, indien Z. Ew. in hun midden woont, betwisten het, dat Z. Ew. ook de andere bezorge.’⁶³

62 HO Zuid-Holland, 29-30 aug. 1839, art. 11-13.

63 Plet, a.w. 293.

[p. 257]

De 14e november 1839 geeft Brummelkamp aan de kerkeraad van Hattem te kennen, dat hij zich verplicht acht naar Schiedam te vertrekken.

‘Of ds. B. echter na zijn vertrek, zich zoo sterk bewust gebleven is, dat hij het vaderschap over de Prov. Gelderland moest oefenen, mag wel eenigszins betwijfeld worden, wanneer men in aanmerking neemt, dat Z. Ew. volgens officieele bescheiden eerst den 17 Mei 1841 weer te Hattem kwam en de daarop volgende notulen vermelden, dat de vergadering des kerkeraads door Ds. Poelman⁶⁴ geopend werd, die toen reeds als dienaar des Woords te Hattem was...’.

Aldus C.M.W. Plet.⁶⁵ We onthouden ons van veel commentaar ten aanzien van de gehele zaak van dit beroep; we zullen de wonderlijke vorm schrijven op rekening van de grote nood aan predikanten van deze jaren en op de ‘crisis der jeugd’ waarin men zich allerlei afwijkingen van de gereformeerde kerkregering veroorloofde. Wij verschillen echter van mening met Plet op het punt van het ‘vaderschap’ van Brummelkamp. Mag deze dan niet te Hattem hebben gepreekt voor mei 1841, in andere gemeenten in de provincie Gelderland is hij bij herhaling opgetreden, zoals uit de Schiedamse notulen blijkt. Zijn hart bleef naar zijn ‘kinderen’ in Gelderland trekken: van 1842 tot 1854 heeft hij te Arnhem gewoond, en naast zijn predikanten-opleiding tal van gemeenten in verre omgeving verzorgd.

Tenslotte:

‘Eindelijk was op de kerkeraadsvergadering van 11 december 1839 ds Brummelkamp zelf aanwezig. Een voorstel door hem gedaan, werd lang en breed besproken en tenslotte aangenomen. Het luidde:

1.	‘dat ds Brummelkamp zoowel te Hattem als te Schiedam de gemeente te verzorgen heeft;
2.	dat dus elk dier gemeenten kon zeggen, dat zij het recht had te vorderen dat de leeraar in haar midden zou wonen;
3.	dat de keuze der woning moest worden overgelaten aan den Leeraar zelve.’

Met dit voorstel heeft Hattem zich later verenigd. Daarom wordt gerekend, dat ds. Brummelkamp vanaf 11 december 1839 predikant te Schiedam is geweest.’⁶⁶

64 H.G. Poelman (1815-1854) stond te Hattem van 17 juli 1841 tot 5 sept. 1845.

65 Plet a.w. 293. De uitdrukking ‘het vaderschap’ is door de schrijver ontleend aan door hem op blz. 292 genoemde woorden, gesproken op een provinciale vergadering: ‘... men beschouwde hem als een vader, er lag “eene vaderlijke betrekking en verplichting die hem onwedersprekelijk” [aan de Provincie Gelderland] verbond’.

66 Van der Blom 25. Wij merken nog op dat Brummelkamp Jr., a.w. 161-162 uiterst beknopt is in het weergeven van de omstandigheden van het aannemen van het Schiedamse beroep. Wel vinden we als slotbeschouwing (173):

‘Ik heb mijn Vader... wel hooren zeggen, dat hij niet naar Schiedam had moeten gaan. Ik geloof, omdat hij inzag dat hij evengoed en beter te Hattem had kunnen blijven en werken aan de opleiding. Dáár was hij door zijn “uitgang” nu eenmaal geplaatst en verkeerde hij dus meer in een historische toestand. Naar Schiedam opzettelijk overgekomen, kon de gemeente lichtelijk verwachten, dat hij zijn krachten geheel aan haar zou wijden. Nu dit echter niet ging, moesten er wel moeilijkheden komen.’

[p. 258]

De ambtsperiode⁶⁷

Aanstonds na de komst van ds. Brummelkamp begint de gemeente te groeien. Op 11 december 1839 sluiten zich P. van Spijk en A. Fols aan en in de notulen na deze datum lezen we van personen uit Pernis, Poortugaal, Zwartewaal en (uiteraard) Schiedam die lid worden van de gemeente. Van de studenten van Brummelkamp noemen we: J.W. ten Bokkel, J. Wildebeest, G. Wissink en P. Zonne; alle vier zijn zij predikant geworden.

Lang niet altijd preekt de nieuwe pastor te Schiedam; tal van gemeenten in Gelderland worden door hem verzorgd. Vaak gebeurde het dat hij slechts kort van te voren kon zeggen, of hij al dan niet zou voorgaan. Op de vergadering van de kerkeraad van 2 augustus 1841 werd ‘den leeraar het verlangen te kennen gegeven, om zooveel mogelijk acht dagen vroeger te mogen weten, wanneer Z. Eerw. elders zou gaan prediken’. De catechisaties werden gegeven door J. van der Velden en daarna door J. Wildebeest.

Tijdens de bediening van Brummelkamp te Schiedam zijn er enige conflicten gerezen. We noemen de poging van de predikant op zondagmiddag in plaats van de gewone catechismus-dienst een soort catechisatie te houden, waarbij enige ouderlingen en lidmaten vragen zouden beantwoorden. Door verzet uit de gemeente werd deze ‘nieuwigheid’ niet ingevoerd. Ook het niet-dragen van het ambtsgewaad riep weerstanden op. Dan: er waren klachten - die bij nader onderzoek geen stand hielden - dat Brummelkamp remonstrants preekte. Maar als meest-onbevredigend element werd toch door de gemeente ervaren de omstandigheid dat Brummelkamp voor te veel gemeenten moest zorgen. Op de kerkeraad van 23 november 1844 verklaarde hij dat het hem ‘zeer tot smart was, dat deze gemeente niet alzoo bediend werd als wenschelijk was’. Een tweetal pogingen Brummelkamp uitsluitend aan Schiedam te verbinden door hem ‘plaatselijk’ te beroepen, mislukten, ja, hij zelf drong aan op ‘het beroepen van een eigen predikant’.

Vier gronden werden hiervoor aangevoerd: de gemeente was niet tevreden met de wijze waarop hij haar bediende; de gemeente had een eigen leraar tot haar opbouw nodig; velen, zo niet allen, waren tegen hem bevooroordeeld, hetwelk de uitbreiding der gemeente sterk tegenstond; wegens zijn betrekking tot andere gemeenten en de opleiding van aankomende predikanten, kon hij voor ‘Schiedam’ niet zijn wat werd verwacht en gewenst.

In deze tijd stelt de predikant voor J.L. Lankhorst die te Schiedam vertoefde, en voor wie men geen toestemming had kunnen verkrijgen een school te openen ‘voor deze gemeente te beroepen’. ‘Andere brs. noemen Leeraars uit het Hervormd Kerkgenootschap als [J.J.] Knap [Sr], [S.H.] Sypkens, [C. C] Callenbach enz. Hierover wordt in den breede gesproken.’⁶⁸

67 Behalve uit de notulen van de kerkeraad putten we uit: Brummelkamp Jr., a.w. 162-170 en Van der Blom 26-30.

68 Not. kerker. 16 nov. 1841, art. 6. We merken op dat Johannes Laurens Lankhorst, geboren in 1807 te Gouda, onderwijzer te Schoonhoven was geweest (TWEEDE DEEL register). Op 3 maart 1844 werd hij bevestigd tot predikant van de Afgescheiden gemeente te Middelburg, waar hij reeds 19 mei daaraanvolgende overleed.

[p. 259]

Ongeveer zes maanden later wordt door de kerkeraad een brief geschreven aan Barend Fijnebuik,⁶⁹ Hervormd (!) predikant te Hoogeveen, met het verzoek eens te komen preken. Als men niet spoedig antwoord ontvangt, worden J. Zijdeman (ouderling) en P. van Spijk (diaken) naar Hoogeveen afgevaardigd. Hun bevindingen zijn van dien aard dat zij Fijnebuik beroepen, en wel zonder mandaat van of ruggespraak met de kerkeraad. Zijn eerwaarde heeft het beroep in beraad genomen. Brummelkamp verklaart naar aanleiding van deze gang van zaken ‘dat hem die zaak reeds lang op het gemoed gelegd was en [het] Zijn Eerw.s wensch geweest was... dat Zijn Eerw. te dezer plaatse mogt komen’.⁷⁰ Op 17 juni is door de kerkeraad het bericht ontvangen dat Fijnebuik het beroep aanneemt.⁷¹

Uit de ambtsperiode van Brummelkamp te Schiedam noemen we nog de volgende bijzonderheden. In mei 1840 heeft de kerkeraad, afgezien van laatstgenoemde als samenstelling: J. de Gorter, J. Knock, L. Koning, L. Vlug, J. Zijdeman, ouderlingen; D. Keuzekamp, A. Kloos, A. van Minnen, N. van Pelt, diakenen.⁷²

Uit de notulen van 3 juni 1840 blijkt dat G. Houtman en P. van Spijk, diaken zijn geworden. Eind 1840 vertegenwoordigt ‘student’ P. Zonne de Schiedamse (en de Delftse) gemeente op de synode 1840 te Amsterdam.⁷³

Ongeacht de houding van Brummelkamp gaat zich in 1841 - na de schorsing van

69 Barend Fijnebuik werd in 1800 te Zwolle geboren en overleed aldaar in 1881. Hij is predikant geweest in de Hervormde kerk te Zoutelande 1833, te Zwartsluis 1836, te Vlissingen 1838 en te Hoogeveen 29 dec. 1839. Op 15 maart 1842 werd hij door de Christelijke Afgescheiden gemeente te Zwolle beroepen, maar hij bedankte. Op 10 juli nam hij een beroep van ‘Schiedam’ aan.
In Boekzaal der geleerde wereld 1842 (II), 110 lezen we over hem in een bericht ‘Hoogeveen, 10 Juli 1842’: ‘Onze jongste Leeraar Ds. B. Fijnebuik heeft zijne dienst onder ons nedergelegd, en is dien ten gevolge, zoo van wege den Kerkeraad dezer Gemeente, als van wege het Klassikaal Bestuur van Meppel, van zijne betrekking tot deze Gemeente en tot de Klassis van Meppel ontslagen’.
Reeds 12 december 1842 legde hij zijn bediening te Schiedam neer. Na vertrek uit deze plaats naar Zwolle en na schuldbelijdenis voor de door hem verlaten gemeente, werd hij 4 juli 1844 te Zwolle beroepen als tweede predikant van de Afgescheiden gemeente. Op 31 augustus 1845 kwam hij daar in ernstig conflict met zijn kerkeraad, en daarna met de classicale vergadering. Op 18 september 1845 werd hij door de classis geschorst; 7 mei 1846 volgde zijn totale afzetting. Ondanks pogingen - na terugkeer tot de Hervormde kerk in 1850 - predikant te worden van de Hervormde gemeente te Urk, bleef hij tot aan zijn overlijden ambteloos burger te Zwolle. Men zie verder voor hem: BWPGN III, 155-157: Bos, Kruisdominees register; Wesseling, De Afscheiding van 1834 in Overijssel I register.

70 Not. kerker. 18 mei 1842, art. 3.

71 Idem 17 juni 1842, art. 3.

72 Idem 20 mei 1840, presentie.

73 Onder invloed van Scholte hadden de ‘Opzieners’ uit de provincies Utrecht, Zuid-Holland, Zeeland en ‘Beneden-Gelderland’ uitgesproken niet aan bedoelde synode te willen deelnemen - ook Noord-Brabant was niet vertegenwoordigd; vgl. Handelingen en Verslagen (1840) 201, 253-255. Overigens: P. Zonne, die zich ter synode verzette tegen het handhaven van de schorsing van de Amsterdamse kerkeraadsleden (244), voegde zich bij de ‘Scholtianen’ (VIJFDE DEEL 257).

[p. 260]

Scholte - in Schiedam een richting openbaren die krachtig wil vasthouden aan de Dordtse kerkenorde. De kern van deze groep zal in 1842 de leiding nemen bij de reconstructie van het kerkverband. We lezen:

‘Br. J. de Gorter⁷⁴ verklaart op de laatstgehoudene Provinciale vergadering⁷⁵ bespeurd te hebben dat er eene ontzettende afstand is tusschen Opzieners en Opzieners, daar de een de dordtsche kerkenordening houdt en de ander niet.’

Verder zegt de Gorter:

‘...dat wij voortaan geen vergaderingen moeten houden als met hen die de kerkenorde hebben aangenomen, zooals zulks door de Amsterdamsche Vergadering gedaan is’.⁷⁶

Brummelkamp repliceert dat ‘zijne gedachten er over gedrukt zijn’ in het verslag van de Amsterdamse synode 1840.⁷⁷

74 Aangaande Jacob de Gorter wordt in de not. kerker. van 7 juni 1842 verklaard “...als op de rand des grafs te zijn”. Hij overlijdt in het “Proveniershuis” te Schiedam 11 september 1842, op 68-jarige leeftijd, zonder beroep (GA Schiedam, acte van overlijden 1842, no. 261).

75 Men zie voor de provinciale vergaderingen van Zuid-Holland 1841-1844: TWEEDE DEEL 74-80. Hier is bedoeld die van 27 en 28 oktober 1841, gehouden te Schoonhoven (75-76). Brummelkamp was voorzitter. In feite voltrok zich op deze vergadering de breuk tussen Scholtianen en anti-Scholtianen in Zuid-Holland.

76 Not. kerker. 2 nov. 1841, art. 6. Met de ‘Amsterdamsche Vergadering’ wordt bedoeld de synode 1840 Amsterdam.

77 Handelingen en Verslagen (1840) 212-216: ‘Nota’ van A. Brummelkamp. In dit stuk brengt de opsteller naar voren dat hij reserves heeft ten aanzien van het weer aannemen van de Dordtse kerkenorde.

Het afscheid

Op 18 juli 1842 zijn zowel Brummelkamp als Fijnebuik in de vergadering van de kerkeraad. Laatstgenoemde ondertekent de Drie formulieren van enigheid ‘om de behoorlijke orde te onderhouden en de tegensprekers te weerleggen. Na nog eenige zaken besproken te hebben, betuigt Ds. Brummelkamp dat ZEW. nu niet meer de gewone vergaderingen zal kunnen bijwonen. ZEW en de Broeders bevelen malkanderen wederkeerig den Heere en Zijne leiding aan’.⁷⁸ En daarmee is de plechtigheid van het afscheid van Brummelkamp voltooid.

78 Not. kerker. 18 juni 1842, art. 3 en 6.

8. Ds. B. Fijnebuik te Schiedam (18 juli tot 11 december 1842)

Barend Fijnebuik is zonder twijfel een merkwaardige persoon geweest in het geheel van de Afscheiding. De positie van de gemeente Schiedam binnen het kerkverband gedurende de jaren 1842 en 1843 doet in merkwaardigheid voor deze predikant niet onder.

Over de voorgeschiedenis en het optreden van Fijnebuik te Schiedam vinden we

[p. 261]

enige bijzonderheden in het archief van de Ring Schiedam van de Hervormde kerk. In september 1842 vindt deze Ring zich genoodzaakt zich te richten tot het classicaal bestuur van Rotterdam met een brief waaraan wij het volgende ontlenen.⁷⁹

Men wendt zich tot genoemd bestuur inzake de ‘onwettige handelingen van den Heer B. Fijnebuik’. ‘Immers, gemelde Persoon, na te Hoogeveen uit zijne betrekking als Leeraar der Hervormde gemeente aldaar, door de Klassis van Meppel op de gewone wijze te zijn losgemaakt, blijkens berigt in de Boekzaal⁸⁰ van July dezes Jaars, heeft te Schiedam als Predikant bij de Afgescheidenen zijn intrede gedaan, na door A. Brummelkamp, Leeraar bij die gemeente, openlijk te zijn bevestigd en is als zoodanig aldaar aanhoudend werkzaam.
Doch niettegenstaande dit alzoo heeft plaats gehad en algemeen bekend is, beweerde gemelde B. Fijnebuik en blijft aanhoudend beweren dat hij Predikant is en blijft bij het Hervormd Nederlandsch Kerkgenootschap, en dat degenen die zich bij zijne gemeente voegden, daardoor geenszins ophouden leden der ware Gereformeerde kerk te zijn, hetwelk hij dan ook in gedaan huisbezoek, in meer dan één gemeente van dezen Ring, door ouderlingen vergezeld, heeft bevestigd.
Deze zijne verzekeringen en voorwendsels hebben dan ook op onderscheidene personen in deze en gene gemeente van deze Ring dien invloed gehad dat zij zich niet alleen aan zijne gemeente hebben aangesloten en openlijk aldaar met name zijn afgelezen en ingezegend, maar ook daarbij... staande houden dat zij alsnog tot het Hervormd Kerkgenootschap behooren, gelijk zij dan ook hun lidmaatschap niet hebben opgezegd en, deswegens gevraagd zijnde, geantwoord hebben dat zulks hun onverschillig was daar zij zich rekenden als blijvende leden der Hervormde gemeente. Hetwelk onder anderen heeft plaats gehad met zes leden der gemeente van Delfshaven die den 4 Sept. j.l. in de openbare godsdienstoefening der Afgescheidenen te Schiedam met name zijn afgeroepen en als leden zijn ingezegend.’

Wij kunnen niet nagaan hoeveel personen op deze wijze tot de Afgescheiden gemeente te Schiedam zijn toegetreden - in de korte tijd van de ambtsdienst van Fijnebuik sloten zich 80 personen aan⁸¹ - maar mede gezien het vreemde kerkelijke standpunt dat laatstgenoemde innam, is er geen enkele reden bovenstaand relaas in twijfel te trekken. Hierbij komt een andere zaak. Zoals we reeds in de hoofdstukken 8 en 9 lieten zien, was er in het Zuidhollandse kerkverband na de schorsing van Scholte - eind 1840 - veel verwarring.

In Schiedam bestond een eigenaardige tegenstelling tussen Scholtianen en anti-Scholtianen. We krijgen de indruk - de gegevens zijn niet steeds geheel doorzichtig - dat soms de ene, dan weer de andere partij verantwoordelijk moet worden gesteld voor een besluit. We zouden ook kunnen spreken van een

79 GA Schiedam, Arch. Herv. Gem./Ring Schiedam, inv. no. 2 ‘Stukken 1816-1847’, brief van 19 sept. 1842.

80 In Boekzaal der geleerde wereld 1842 (II), 793, vinden we een ongedateerd bericht (circa 1 dec. 1842) van het Provinciaal Kerkbestuur van Zuid-Holland, waarin onder meer wordt gezegd dat Fijnebuik “geene bevoegdheid meer bezit eenigerlei functiën van het Herder- of Leeraarsambt in de Nederlandsche Hervormde Kerk uit te oefenen”.

81 Van der Blom 35.

[p. 262]

zigzaglijn.⁸² In dit kader behoeft ons de volgende opmerking van Fijnebuik van 12 december 1842 - wij komen op dit alles terug - niet te verbazen, namelijk dat bij zijn beroeping te Schiedam zou zijn gezegd, dat ‘zij [dit is: de gemeente] gescheiden was van de Afgescheidenen’; en: ‘...tot hier toe stond ik nog als op mijzelve: zonder formeel, als Lidmaat, noch te Hoogeveen, noch te Schiedam aan de Christelijke Afgescheidene gemeente aangesloten te zijn...’.⁸³

De kroniek over de periode van Fijnebuik te Schiedam (juli tot december 1842) luidt als volgt.

Op de eerste vergadering van de kerkeraad die door de nieuwe praeses wordt geleid, deelt deze mede dat hij heeft besloten, op verzoek van proponent G.J. Raidt, beroepen predikant te Gouda, deze te bevestigen op woensdag 17 augustus. J. Zijdeman en J. Knock verklaren hun predikant derwaarts te zullen vergezellen.⁸⁴

In augustus wordt er een brief ontvangen van A. Cz. Kuijper te Rotterdam, geschreven namens de classis Rotterdam, waarin wordt uitgenodigd een afvaardiging te zenden naar ‘deszelfs vergadering, welke in September e.k. te Rotterdam zal worden gehouden’. De kerkeraad is eenstemmig in zijn oordeel, de vergaderingen niet te bezoeken voordat de leden der classis hun aanhankelijkheid aan ‘de Dordrechtsche Leerregels en Kerkordening hebben verklaard’.⁸⁵
Een maand later wordt ds. Fijnebuik door J. van Golverdinge te 's-Gravenhage uitgenodigd ‘met eene Commissie uit den Kerkeraad der Gemeente te Schiedam, op den 21sten September te 's Hage tot het houden eener Vergadering, te willen tegenwoordig zijn... ter naauwere aansluiting aan onze gemeente,⁸⁶ op

82 Hieraan komt een einde, zoals we nog nader zullen zien in december 1843. P. van Spijk bedankt als ouderling, A. Fols als diaken (Not. kerker. 27 dec. 1843, art. 3). Beiden keerden kort daarna terug naar de Hervormde kerk (Van der Blom 33).
J. de Gorter (overl. sept. 1842), J. Knock en J. Zijdeman waren anti-, P. van Spijk en A. Fols pro-Scholte.
Dit moge ook blijken uit een brief van Van Spijk en Fols van 31 jan. 1844 aan Scholte, waarin beiden klagen, dat zij worden verdrongen respect. als ouderling en diaken. ‘Zij’ - bedoeld zijn J. Knock c.s. - ‘kunnen met geen Scholtianen regeren of zich vereenigen. Br. Knock heeft zich aan het hoofd gesteld en de Gemeente opgeruidt, en nu was het hem gemakkelijk zijn doel te bereiken’. (VIJFDE DEEL 252-253; abusievelijk is daar vermeld Tols i.p.v. A. Fols) Twee dagen later schreef ook J. Knock een brief aan Scholte (VIJFDE DEEL 235-238); hierin komen geen kerkelijke zaken aan de orde.

83 Not. kerker. 20 dec. 1842, art. 2.

84 Idem 27 juli 1842, art. 5.

85 Idem 16 aug. 1842, art. 5. Bedoeld zal zijn: hun aanhankelijkheid aan de Dordtse kerkenorde hebben verklaard. In het origineel staat ‘Pieter Kuipers’; echter niemand anders dan A. Cz. Kuijper, de grote medestander van Scholte te Rotterdam, komt in aanmerking.
Uit dit besluit van de kerkeraad blijkt, dat ‘Schiedam’ eerder met het Scholtiaans-gerichte kerkverband brak dan bijv. ds. S.O. Los te Rotterdam (vergelijk het vervolg).

86 Bedoeld kan zijn: die te 's-Gravenhage; of (naar het spraakgebruik van die tijd): aan het kerkverband van de Afgescheidenen.

[p. 263]

grond der Dordrechtsche Regelen en Kerk ordening...’.⁸⁷ Afgevaardigd worden de ouderlingen J. Knock en J. Zijdeman, alsmede de diakenen G. Houtman en P. van Spijk⁸⁸; we moeten concluderen dat Fijnebuik - geheel in overeenstemming met zijn gedrag op andere tijdstippen - deze meerdere vergadering (in statu nascendi) niet heeft willen bijwonen.

Als toegang tot de vergadering van de kerkeraad wordt gevraagd door ds. S.O. Los, ds. G.J. Raidt en ouderling H. van Leeuwen (Hellevoetsluis) ‘als gecommitteerden der Classe van Rotterdam’ om ‘Schiedam’ te ‘onderhouden over hunne separatie’, wordt bij vernieuwing besloten ‘zich met die van Rotterdam nimmer te vereenigen dan op grond van de Dordtsche Kerk-Ordening’.⁸⁹ Al spoedig daarna komt er weer een uitnodiging van Van Golverdinge tot bijwoning van wat nu een classicale vergadering wordt genoemd, wel te verstaan; gescheiden van die van Rotterdam en gebaseerd op de Dordtse kerkenorde. Ook nu behoort ds. Fijnebuik niet tot de afgevaardigden.⁹⁰ A. Cz. Kuijper van Rotterdam-Charlois waarschuwt tegen scheuring: Schiedam is niet verschenen op de (Scholtiaanse) provinciale vergadering gehouden 26 oktober 1842.⁹¹

Op 22 november brengen de afgevaardigden naar 's-Gravenhage verslag uit van de daar gehouden classicale vergadering (nieuwe stijl). Er is ‘besloten om de Leeraren aan te schrijven om aan deze Plaats te verschijnen op de Provinciale Vergadering 13 Dec, en welke zijn Ds. Fijnebuik, Br. [Klaas] van Wijk Ouderl., Dijksterhuis en G.J. Raidt. Ook dat de Delftsche Broeders hiervan niet door ons zullen worden uitgesloten, maar worden aangeschreven. Ook Dom.s van Velzen van Amsterdam’.⁹² Deze vergadering - door ons beschreven in het begin van hoofdstuk 8 - leidt, zoals we zagen, de reconstructie van het kerkverband in Zuid-Holland in.⁹³

87 Not. kerker. 14 sept. 1842, art. 6.

88 In sommige stukken wordt hij genoemd: P. van der Most van Spijk.

89 Not. kerker. 27 sept. (art. 2) en 11 okt. (art. 2) 1842.

90 Idem 25 okt. 1842, art. 5.

91 Idem 22 nov. 1842, art. 3.

92 Idem, art. 9. De eerste zin loopt niet goed, aangezien Klaas van Wijk geen predikant, maar ouderling was. De notulen noemen als datum van de classicale vergadering te 's-Gravenhage: 2 nov. 1842. Dit lijkt ons onwaarschijnlijk, aangezien dan wel zou zijn gerapporteerd in de kerkeraadsvergadering van 8 nov. 1842. ‘Delft’ had blijkbaar laten weten, niet te zullen komen; deze gemeente treedt in 1843 wèl toe tot het gereconstrueerde kerkverband.

93 Wij geven een andere lezing van de gebeurtenissen van deze weken dan Van der Blom 33. We vinden daar:
‘Toch stelde de Provinciale Vergadering alles in het werk om door samenspreking de onkerkelijke verhouding van ds Fijnebuik jegens de gemeente in de kerkelijke weg tot een oplossing te brengen, iets wat Fijnebuik juist niet wilde. Om er voor te zorgen, dat hij zich niet langer aan een samenspreking zou kunnen onttrekken, besloot de Provinciale Vergadering op 13 december 1842 te Schiedam bijeen te komen.’
Het is de auteurs Van der Blom en Donkers ontgaan dat hier sprake moet zijn van de provinciale vergaderingen van de groep-Scholte (TWEEDE DEEL 74-80) contra de vergaderingen van Dijksterhuis-Los c.s. Dat de laatste groep te Schiedam bijeenkwam hield geen verband met de houding van Fijnebuik, althans hiervan blijkt niets uit de stukken.

[p. 264]

De grond waarop bovengenoemde vergadering op 13 december zou worden gehouden, is ds. Fijnebuik blijkbaar te heet onder de voeten geworden. Als op 14 december de kerkeraad bijeenkomt, blijkt dat laatstgenoemde niet aanwezig is; hij heeft zijn ambt neergelegd.

Pogingen, inmiddels aangewend, ‘Z. Eerwaarde’ van dwaling en laster terug te brengen hebben niet mogen baten - hij wordt in zijn bediening geschorst.⁹⁴

Op 20 december komt een brief van Fijnebuik in behandeling; hij is blijkbaar zondag 11 december, na de kerkdiensten geschreven.⁹⁵ We vinden in dit schrijven onder meer het volgende.

Fijnebuik zegt dat hem de laatste dagen ‘de moed geheel is ontzonken’; hij gevoelt zich gedrongen zijn ontslag als predikant te nemen. ‘Onder meer andere, hebben de volgende redenen mij daartoe genoopt.’
1. ‘Vooreerst de wijze, waarop men mij met schoonklinkende woorden en overdreven verhalen uit mijne vroegere standplaats en betrekking heeft losgerukt, deed daarop eene te grievender teleurstelling voor mij volgen...’.
2. De grote schuldenlast welke op de gemeente rust.
3. De gemeente is ‘over zes onderscheidene plaatsen door haar woonplaats verspreid’.
4. ‘Eindelijk, en inzonderheid, de democratische geest, welke over het algemeen, de Afgescheidene Gemeenten in Nederland kenmerkt, de ordeloosheid en verwarring, de dwalingen, veroordeeling en liefdelooze oordeelvellingen over het hart van anderen, zelfs over waarheidliefvende en Godvruchtige Leeraars en Leden die niet gescheiden zijn; de toenemende zucht tot uitsluiting van dezulken, van het Heylig Avondmaal, in weerwil van 's Heylands nodiging aan dorstigen, vermoeiden en belasten... deze en meer andere dingen zijn redenen, waarom ik in den gemoede twijfel, of de Christelijke Afgescheidene gemeenten... wel het karakter of het regte kenmerk der oude gereformeerde Kerk vertoonen...’.
Fijnebuik verwacht dat de provinciale vergadering van 13 december ‘de kerkelijke goedkeuring der beroeping [!] en mijne algeheele aansluiting aan de afgescheidenheid ten gevolge kunnen hebben.’
Zijn geweten zou hem dit echter verbieden. Hij herhaalt dat van nu aan ‘alle kerkelijke betrekking tusschen ons, tusschen mij en deze gemeente, ophoudt’.

In dezelfde vergadering ligt er een tweede brief van Fijnebuik, geschreven 20 december 1842.⁹⁶ Hierin lezen we dat het zijn voornemen is nog deze week, dat wil zeggen vóór zondag 25 december, de stad te verlaten; zijn echtgenote en dienstbode zijn reeds doende ‘onze goederen te pakken’. Verder: ‘Mag ik UEerw. bij dezen, om een getuigschrift, over mijnen persoon en dienstwerk verzoeken - vanaf den dag mijner intrede tot aan Zondag 11 December 1842’.

Het antwoord van de kerkeraad op dit laatste schrijven luidt als volgt.⁹⁷

94 Not. kerker. 14 dec. 1842, art. 1-2.

95 Idem 20 dec. 1842, art. 2. De brief werd ‘12 Dec. 1842 door ZEW.s dienstbode... gebragt.’.

96 Not. kerker. 20 dec. 1842, art. 6. De notulen geven als datering 28 dec. 1842, maar dit is uiteraard onmogelijk. Fijnebuik schrijft: ‘Ik mag deze Kerkeraadsvergadering... niet uiteen laten gaan, voor ik...’. De conclusie ligt voor de hand dat de brief is geschreven 20 dec. 1842.

97 Not. kerker. 20 dec. 1842, art. 7.

[p. 265]

‘UEW. vraagt om een getuigschrift van [uw] gedrag onder ons midden. De kerkeraad is verwonderd dat UEerw. hierom vraagt daar den handelwijs door UEW. gehouden geheel strijdig is tegen het Woord des Heeren en de liefde voor Broeders en Zusters. De Vergadering vraagt hier tegen over, dringend van UEerw. een bewijs dat zij geen de minste reden gegeven heeft tot zulk eene handelwijs, daar zij zich anders genoodzaakt vinden de liefdeloze en onbillijken handelwijs aan het publiek bekent te maken.’

Op deze brief wordt geen antwoord ontvangen. Op 30 juni 1844 verschijnt Fijnebuik geheel onverwacht te Schiedam en belijdt voor de gemeente schuld. Hij werd in die tijd, zoals reeds vermeld, aangezocht als predikant te Zwolle. Op 1 juli werd de schuldbelijdenis voor de kerkeraad herhaald, waarop hem een gevraagd attest ‘van voldoening aan alle kerkelijke plichten ten tijd dat hij in de gemeente was geweest en zich met haar verzoend had’ wordt verstrekt. Dit is het laatste contact dat de Schiedamse gemeente met Fijnebuik heeft gehad.⁹⁸

98 Van der Blom 35.

9. Het tijdvak van ds. H.A. Leenmans (17 december 1843 tot 16 februari 1846)

Ook na het vertrek van ds. Fijnebuik - zoals we zagen eind 1842 - verkeren we nog steeds in de periode van verwarring in het leven van de Afgescheiden gemeenten in Zuid-Holland. Op 6 februari 1843 heeft de kerkeraad een brief van zijn zuster-college te 's-Gravenhage ontvangen, waarin onder meer staat: ‘Dat de kerkeraad van 's Hage in de veronderstelling levende dat de broeders van Schiedam in hunne beginselen in kerkelijke zaken, zijn afgeweken - verlangende eene verklaring van onze zijde’.⁹⁹ Geheel in de sfeer van de in de vorige paragraaf genoemde zigzaglijn van ‘Schiedam’ heeft de gemeente blijkbaar niet aanstonds kunnen besluiten de classis Rotterdam-'s-Gravenhage weer, uitsluitend op basis van de Dordtse kerkenorde, bijeen te roepen. En hoewel er op 11 april 1843 een provinciale vergadering (in nieuw verband) te Schiedam bijeenkomt, lezen we daarna nog van een classicale vergadering te Pernis, gehouden 3 mei 1843, waar J. Knock als afgevaardigde aanwezig is geweest, waarop echter geen zaken zijn gedaan ‘om reden de Broeders [A. Cz.] Kuijper, [J.G.] van Hees en van Bree¹⁰⁰ met de overige broeders niet verenigt lagen in beginselen van de regeringe der kerke’.¹⁰¹ Deze gang van zaken is voor Schiedam beslissend geweest, want op 8 juni 1843 komt te 's-Gravenhage voor het eerst de gereconstrueerde classis Rotterdam bijeen.¹⁰²

Inmiddels was er een beroep uitgebracht op ds. H.G. Poelman te Hattem; deze

99 Not. kerker. 6 febr. 1843, art. 4.

100 J.(?) van Bree, Puttershoek? Vgl. TWEEDE DEEL 190.

101 Not. kerker. 9 mei 1843, art. 8. In art. 9 van dezelfde vergadering lezen we:
‘Daar er tot heden nog geen geregelde Klassis bestaat, zoo is de Vergadering van oordeel om dezelve zoo spoedig doenlijk tot stand te brengen. Br. Knock neemt op zich om met Ds. Los hier over te raadplegen.’ Men zie ook het begin van hoofdstuk 9.

102 CVR, 8 juni 1843, presentie.

[p. 266]

bedankte echter bij schrijven van 13 april.¹⁰³ Op 18 april wordt door de kerkeraad, zonder de gemeente te raadplegen, de 21-jarige student Hendrik Arie Leenmans¹⁰⁴ beroepen.¹⁰⁵ Hoewel nog niet geëxamineerd - hij studeerde bij ds. T.F. de Haan te Groningen - neemt hij het beroep op 3 mei aan.¹⁰⁶

Op bovengenoemde classicale vergadering (8 juni) roept deze wijze van doen verzet op. Wij lezen:

‘Aangaande het beroep van den stud. Leenmans worden door Ds. Los en broeder [N.] van de Coevering bezwaren geopperd, in aanmerking nemende de jonkheid van den beroepen student (21 jaren) en den wandel, welke geene bewijzen geeft van ware godvruchtigheid.¹⁰⁷ Noodzakelijk ware het dus, volgens 't oordeel van die broeders, dat in dit geval met geene overhaasting ware te werk gegaan, en de beroepen student alvorens tot leeraar bevestigd te worden, eenige tijd als proponent in die gemeente werkzaam was, om te beter over zijn persoon en gaven te kunnen oordeelen.
... De tegenwoordig zijnde broeders van Schiedam kunnen hiermede niet instemmen, en achten alle vertraging van die zaak nadeelig voor hunne gemeente, en oordeelen dat wanneer eene wettige prov. vergadering in Vriesland¹⁰⁸ ZE examineert over alles wat tot het leeraarsambt betrekking heeft, en toelaat, daar geene reden bestaat om ZEw in Holland komende als zoodanig niet toe te laten.
Broeder van de Coevering staaft zijn bezwaren met de noodzakelijkheid van een lijdzaam wachten en het schadelijke van te voortvarend handelen, terwijl broeder van Golverdinge wenscht dat de Classis een brief behelzende hare bezwaren naar Vriesland schrijve, alvorens het examen plaats vinde, waarmede zich de vergadering vereenigt, uitgenomen de broeders van Schiedam...’.¹⁰⁹

Evenwel moest Leenmans nog worden geëxamineerd. Aanvankelijk zou dit gebeuren op 11 oktober 1843 te Groningen. Maar na deze datum blijkt dat ds. S. van Velzen bezwaar heeft gemaakt dat hij en de opleider De Haan de enige examinatoren zouden zijn; het examen wordt niet afgenomen. De kerkeraad besluit dan met ds. Los te overleggen, of het examen te Schiedam kan worden afgelegd. In feite doet Leenmans op zondag 22 oktober reeds zijn ‘intrede’.¹¹⁰ Na allerlei mislukte pogingen alsnog examinatoren te vinden op een in Zuid-Holland te beleggen provinciale vergadering - de predikanten Gezelle Meerburg en Van Velzen weigeren - worden er pogingen ondernomen Brummelkamp en Van Raalte als zodanig te doen optreden.¹¹¹ Deze gelukken en 13 december

103 Not. kerker. 18 april 1843, art. 3.

104 Uitvoerig over hem reeds in hoofdstuk 9.

105 Not. kerker. 18 april 1843, art. 6.

106 Idem 9 mei 1843, art. 3.

107 Leenmans was geboren en getogen te Rotterdam; blijkbaar had de kerkeraad aldaar een oordeel over hem gevormd.

108 Bedoeld kàn zijn: in de provincie Groningen.

109 CVR, 8 juni 1843, art. 10.

110 Not. kerker. 20 okt. 1843, art. 5-7. Leenmans huwde te Rotterdam 22 nov. 1843 Adriana Johanna Jurrewitz. Op 10 nov. legde zij belijdenis des geloofs af; daarvóór had zij verklaard genegen te zijn ‘met voorwaarde van een gemoedsbezwaar aan de gemeente aan te sluiten’. (Not. kerker. 7 nov. 1843, art. 7)

111 Deze pogingen wekken verzet bij de predikanten Van Velzen en Dijksterhuis, daar zij vinden dat Brummelkamp en Van Raalte niet met de andere Afgescheidenen staan op de grondslag van de Dordtse kerkenorde (Not. kerker. 28 nov. 1843, art. 5 en 30 nov. 1843, art. 2-3); beiden vrezen derhalve terecht dat het een ‘Scholtiaanse’ vergadering zal worden.

[p. 267]

1843 worden Leenmans en J.L. Lankhorst, beroepen predikant te Middelburg, geëxamineerd op een provinciale vergadering¹¹² van Scholtianen die naar we in hoofdstuk 9 zagen, veel stof deed opwaaien. Op zondag 17 december wordt Leenmans door Van Raalte bevestigd.¹¹³

Al aanstonds wordt de nieuwe pastor geconfronteerd met enige onverkwikkelijke ruzies, waarin ouderling P. van Spijk en diaken A. Fols op de voorgrond treden. De aanleiding heeft vermoedelijk gelegen in verschillen over het financiële beleid der gemeente; de diepere oorzaak in het zich niet kunnen vinden van beiden in de Afgescheiden kerken. De twist eindigt, na een uitgebreide correspondentie tussen deze twee ambtsdragers en de kerkeraad, met het terugkeren van beiden tot de Hervormde kerk.¹¹⁴ Ook de financiële zorgen blijven de gemeente drukken, zoals we reeds zagen in paragraaf 5.

Begin 1846 heeft de kerkeraad de samenstelling: ds. H.A. Leenmans; ouderlingen: J. Knock, P. Molenbroek, P. Post, L. Vlug; diakenen: G. Houtman, D. Keuzekamp, A. Kloos, P. Stolk.

Op 2 januari 1846 begint het grote conflict tussen ds. Leenmans en de meerderheid van de Schiedamse gemeente. Door P. Post, A. Kloos en anderen is - zo deelt de praeses op de vergadering van de kerkeraad mede - enige dagen geleden in privé-gesprekken aanmerking gemaakt op twee onlangs gehouden preken. De ene had tot tekst Genesis 32 vers 10a, waar Jacob zegt: ‘Ik ben geringer dan al deze weldadigheden’; de andere Spreuken 23 vers 26: ‘Mijn zoon, geef mij uw hart, en laat uwe oogen Mijne wegen bewaren.’. Kort gezegd: in beide preken meende men een remonstrants geluid te hebben gehoord. In de eerste: de predikant zou niet duidelijk hebben doen uitkomen dat ‘God eerst tot Jacob was gekomen en dat als gevolg daarvan Jacob in ootmoed voor God was neergevallen’; in de tweede: de mens ‘zoude het in eeuwigheid niet uit zichzelve doen’, namelijk zijn hart aan God geven. Na verdediging door Leenmans van zijn woorden - ‘dat hetgene zij begeerden was voorgesteld’ - blijven in de vergadering van de kerkeraad Molenbroek, Post en Kloos hun beschuldiging handhaven. Zij worden op staande voet door de predikant geschorst, preciezer gezegd niet langer als ambtsdragers erkend; Leenmans neemt niet de moeite het oordeel van de andere leden van de kerkeraad te vragen:

112 Not. kerker. 28 nov. 1843, art. 4; CVR 6 febr. 1844, art. 5 en 8.

113 GA Rotterdam ‘Lidmatenregister van de Chr. Afgesch. Gemeente Hovenierstraat 1835-1865’; Leenmans, H.A.

114 Not. kerker. 26 dec. 1843 tot 27 jan. 1845. In laatstgenoemde notulen, art. 8 lezen we dat Fols en Van Spijk geen droefheid vertonen
‘over hunnen tegen den Kerkeraad en de Gemeente uitgebraakte laster, de veroordeeling in leerstellingen en miskenning van eenige kerkeraadsleden, hunne onttrekking aan de gemeenschap oefening der heiligen enz., enz., maar zich ook daarenboven hebben vereenigd met het Hervormd Kerkgenootschap...’.

[p. 268]

‘Wat de afzetting van drie leden der Vergadering aangaat, daaromtrent hebben de andere leden der Vergadering zich niet verklaard, hoewel ook de Praeses hun gevoelen niet bepaald vroeg’.¹¹⁵

Zondagmorgen 4 januari preekte ds. Leenmans niet. In plaats daarvan gaf hij een relaas van het voorgevallene en deelde de schorsing van de drie ambtsdragers mee.

De reactie op dit alles leidde tot een rumoerige vergadering, want ‘in dien morgen spraken overluid P. Post, P. Stolk en het lidmaat B. Houtman... en de verwarring was groot’. Op 5 januari vergaderde de kerkeraad zonder Leenmans ten huize van Molenbroek en ondanks allerlei samensprekingen in de volgende dagen maakt laatstgenoemde zondag 11 januari de schorsing van de predikant aan de gemeente bekend.¹¹⁶

In allerijl werd een classicale vergadering bijeengeroepen: op 20 januari 1846 kwamen te Schiedam afgevaardigden van Delft, 's-Gravenhage, Katwijk, Naaldwijk, Pernis, Rotterdam, Rijnsburg en Schiedam bijeen ‘hoofdzakelijk... ter wegneming van de aldaar bestaande verdeeldheden tusschen den Kerkeraad, de Gemeente en den Leeraar [te Schiedam]’. Ds. S.O. Los wordt benoemd tot praeses, ds. Leenmans tot scriba!¹¹⁷ Nadat beide partijen in de gelegenheid zijn gesteld zeer uitvoerig opening van zaken te geven - waarbij geen nieuwe zaken worden aangevoerd - vraagt de praeses aan ds. Leenmans ‘wat deze nu wel begeerde?’

‘Deze zeide te begeeren 1^o. Dat de kerkeraad introk zijne beschuldiging van onregtzinnigheid. 2^o. Dat de behandeling der zaken onopregt was geweest. 3^o. Dat de schorsing ontijdig was.¹¹⁸ Hierbij verklaarde hij, dat hij alsdan den kerkeraad in zijne betrekking gaarne wilde erkennen, met hen omgaan als Broeders, en voor de Gemeente erkennen, dat hij op meergemelden Zondag verkeerd had gedaan met de Gemeente met die zaken op die wijs en op dien tijd bekend te maken.’

Vervolgens vraagt de praeses aan de kerkeraad, ‘waarin hun eisch bestond?’

‘Deze vorderde bij monde van J. Knock, dat de Leeraar 1^o. zou erkennen de schorsing des kerkeraads.¹¹⁹ 2^o. erkennen dat hij de eenige oorzaak was van alle plaats hebbende verwarring; ja zelfs aanleiding had gegeven tot uitwendige vervolging der Gemeente.¹²⁰ 3^o. erkentenis van vergaande drift.’¹²¹

Op grond van het gereformeerde kerkrecht mocht niet worden verwacht dat òf de predikant òf het overige gedeelte van de kerkeraad genoegdoening zou

115 Not. kerker. 2 jan. 1846, art. 3.

116 Idem, naschrift van ds. Leenmans.

117 CVR, 20 jan. 1846, presentie en art. 1. Als wij de notulen van kerkeraad en classicale vergadering vergelijken, kan niet anders worden gezegd dan dat Leenmans uitermate objectief heeft genotuleerd.

118 Wij lezen: “Dat de behandeling der zaken door enige kerkeraadsleden onopregt was geweest. 3^o. Dat zijn schorsing ontijdig was gedaan”.

119 Wij lezen: “...zou erkennen zijn schorsing door de (overige) kerkeraadsleden”.

120 Niet duidelijk waarop dit slaat. Niet onmogelijk is dat een dreigement werd ontvangen van één van de schuldeisers.

121 De laatste twee citaten uit: CVR, 20 jan. 1846, art. 5.

[p. 269]

verkrijgen inzake zijn ‘begeerte’ of ‘eisch’ met voorbijgaan aan de grieven van de andere partij. In afwezigheid van de leden uit Schiedam worden ‘wijdloopige gesprekken’ gehouden. De kerkeraad, in afwezigheid van de predikant, heeft daarna erkend:

‘Dat de beschuldiging omtrent den Leeraar was ontijdig, dewijl men niet ter behoorlijke plaats met ZijnEerw. had gesproken; was onopregt, dewijl men nu eerst had opgeworpen, waarover men reeds lang had gedacht; was ongegrond, dewijl men niets had kunnen bewijzen; en de schorsing des Leeraars van geene waarde, dewijl dezelve niet volgens Kerkeörde geschied was.’

De predikant, in absentie van de overige leden van de kerkeraad, heeft erkend:

‘Zich schuldig gemaakt te hebben aan booze drift; eigenmagtigheid in schorsing der kerkeraadsleden, voor zooverre hij verpligt was geweest de zaak aan het oordeel der Klassis te onderwerpen; en heeft beleden schuldig te staan aan beroering der gemeente en daardoor benevens onderlating van zijn dienst, aanleiding tot scheuring te hebben gegeven.’

Nadat de kerkeraad in zijn geheel weer is binnengeroepen en beide partijen van eikaars schuldbelijdenis hebben kunnen kennisnemen ‘heeft men elkander de broederhand gegeven; en heeft de leeraar gezegd belijdenis te zullen doen voor de Gemeente’.¹²²

Direct na bovengenoemde classicale vergadering - 20 januari 1846 - laait de twist echter weer op. Velen in de gemeente blijken bezwaar te hebben tegen de predikant en weigeren aan hun geldelijke verplichtingen te voldoen. Leenmans uit het voornemen aan de classis Rotterdam ‘ontslag te vragen van deze Gemeente’.¹²³

Op 17 februari 1846 komt de classis opnieuw bijeen; praeses wordt ds. Leenmans, scriba ds. Los. Ouderling J. Knock deelt mede ‘dat zij den Leeraar niet meer verkiezen en de gemeente ook weigerde in zijn onderhoud deel te nemen’.¹²⁴ Vervolgens wordt er een brief voorgelezen, door Leenmans gezonden aan een ‘gemeentevergadering’ te Schiedam van 3 februari 1846. Leenmans constateert het volgende.

‘

1.	Dat velen nalaten op te komen tot de openbare Godsdienst oefeningen.
2.	Eenigen zich schuldig maken aan Scheurmakerij door op den dag des Heeren afzonderlijke vergadering te houden.
3.	Eenigen den Leeraar beschouwen als een vijand der gemeente.
4.	Eenigen twijffelen of de Leeraar wel wettig leeraar aan deze plaats is.
5.	Eenigen weigeren hem ooit meer te hooren.
6.	Eenigen hem als een verwoester der gemeente beschouwen.
7.	Eenigen heimelijk ontevreden zijn over de prediking.
8.	Velen weigeren zoo als gewoonlijk tot de instandhouding der openbare Godsdienst oefening iets bij te dragen.

’

122 De laatste drie citaten uit: CVR, 20 jan. 1846, art. 8.

123 Not. kerker. 27 jan. 1846, art. 11.

124 CVR, 17 febr. 1846, art. 8.

[p. 270]

Leenmans eindigt met te schrijven, dat als een minderheid hem blijft begeren, maar niet in staat zal blijken in zijn levensonderhoud te voorzien, zijn positie aan de classis zal worden voorgelegd. Bij een bespreking van één en ander op de gemeentevergadering was er verschil van gevoelen gerezen over de waarde van de door Leenmans gedane schuldbelijdenis. Anderzijds antwoorden de meeste leden desgevraagd ‘dat de Leeraar niet mocht heen gaan’ - zij verlangen dat de predikant hen zal bezoeken teneinde de moeilijkheden en bezwaren te kunnen bespreken. Evenwel verlangt laatstgenoemde losmaking van de gemeente te Schiedam

‘terwijl ZijnEerw. zich vergenoegen wil, bij zijn Ouders te gaan inwonen en alleen op uitnoodiging uit andere gemeenten te prediken, tot dat het de Heere behage ZijnEerw. in een andere gemeente te roepen en aldaar te vestigen’.

Ondanks bezwaren - van ds. Los en anderen; zij menen dat een provinciale vergadering moet oordelen - besluit de meerderheid een verklaring van losmaking aan ds. Leenmans ‘uit naam de Klassis’ te verstrekken.¹²⁵ Dit attest werd blijkbaar niet opgesteld, want op de eerstvolgende provinciale vergadering - 15 april 1846 - vinden we opnieuw de zaak-Leenmans. Ds. P.M. Dijksterhuis fungeert als praeses; van Schiedam zijn aanwezig: ds. Leenmans, J. Knock, P. Molenbroek, ouderlingen; G. Houtman, diaken. Leenmans verzet zich fel tegen een behandeling van ‘de zaak van Schiedam’. Hij beroept zich ‘op de orde die daardoor wordt verbroken, hetwelk van de vergadering niet kan ontkent worden’. Volgens Leenmans is zijn zaak niet afgehandeld door de classicale vergadering en behoort zij dáár thuis. Daarop wordt een voorstel van ds. Los aangenomen, dat inhoudt ‘dat uit deze vergadering vier leden verkoren werden, om dan met de Classis zamen te werken...’. De praeses vraagt

‘aan Ds. Leenmans of het gehoorde waarheid was, namelijk dat ZijnEerw. beroepen was in Leiden. Ds. Leenmans zegt niet alleen aldaar beroepen te zijn, maar ook reeds die roeping te hebben aangenomen, en weldra aldaar in den dienst wenschte te treden. De Praeses vraagt aan Br. Leenmans hoe ZijnEerw. te Leiden in den dienst kan ja durft treden zonder eenige bewijzen van ontschuldiging, ontslag en kerkelijke attestatien. Ds. Leenmans zegt daar dit alles ZijnEerw. geweigerd wordt, zoo was echter de Leidsche kerkeraad door ZijnEerw. genoegzaam overtuigt van zijn onschuld...
De Vergadering geeft hierover hare verwondering te kennen, dat een man in de eerste zaak zoo op orde aandringt, in het laatste geval vrijheid neemt om alle orde en regel te verbreken...’.¹²⁶

Nadat een andere zaak is behandeld komt door een voorstel van ds. H.H. Middel ‘de zaak van Schiedam’ opnieuw in bespreking. Laatstgenoemde vraagt of de partijen, staande de vergadering tot verzoening kunnen komen. Ds. Leenmans zegt daartoe bereid te zijn, maar de aanwezige leden van de kerkeraad ‘stellen voor dat zij het noodzakelijk oordeelen dat de zaken onderzocht wor-

125 Idem.

126 NPZH I, 15 april 1846, art. 7.

[p. 271]

den’.¹²⁷ En zo komt het geding voor de derde maal op een classicale vergadering, namelijk op die van 23 april 1846.

Aanwezig zijn onder anderen vier afgevaardigden van de laatstgehouden provinciale vergadering, de predikanten: P.M. Dijksterhuis, H.H. Middel, G.J. Raidt en H.G. Bömcke. Eerstgenoemde wordt gekozen tot praeses, laatstgenoemde tot scriba. Het blijkt al spoedig dat aan ds. Leenmans nog geen bewijs van ontslag van zijn gemeente Schiedam is gegeven ‘wijl Ds. Los en Ds. Leenmans in het stellen van zulk bewijs niet hadden kunnen overeenstemmen’.¹²⁸ De vergadering spreekt na gedaan onderzoek uit dat op de belijdenis van laatstgenoemde voor de gemeente gedaan, valt aan te merken

‘dat ZijnE. zich te veel bij de schuld van de gemeente en de kerkeraad heeft bepaald, en alzoo niet voorzigtig is te werk gegaan, ja alle schijn heeft gegeven van met de schuld van anderen zich te dekken, daar ZijnE. toch mede de hoofdoorzaak der beroeringen in de gemeente was’.¹²⁹

Nadat er een zaak van kwaadspreken door ds. Leenmans inzake ds. Los is vereffend, belijden de predikant en de overige kerkeraadsleden schuld over al wat in het conflict door partijen verkeerd is gedaan. Dit maakt de weg vrij voor het verstrekken van een attest van losmaking aan ds. Leenmans, waarin we onder meer lezen:

‘En dus verklaren wij ZijnE. na gedane belijdenis gezond in het geloof en zuiver in den wandel en wenschen dat ook die gemeente die ZijnE. zal mogen ontvangen, hem alzoo mag opnemen en dat ZijnE. nog lang tot opbouw van Gods Koningrijk en afbreuk van het rijk der duisternis tot zegen in hun midden mag werkzaam zijn’.¹³⁰

Het wordt niet duidelijk of ds. Leenmans afscheid heeft gepreekt. Hij vertrekt omstreeks 23 april uit Schiedam. Voor zijn nieuwe gemeente - Leiden - die nog jaren buiten het Zuidhollandse kerkverband staat, breekt een moeilijke periode aan.

127 Idem art. 9.

128 CVR, 23 april 1846, art. 4.

129 Idem, art. 5.

130 Idem, art. 6-10.

10. De vacature 16 februari 1846 tot 20 mei 1850¹³¹

We vinden bij Van der Blom en Donkers over dit tijdvak dat zich in maart 1846 vier leden aan de gemeente onttrokken. Een vacature is nooit in het belang van de gemeente en naarmate zij langer duurde ‘scheidden velen zich van de gemeente af’. In januari 1847 zelfs dertien personen verdeeld over vijf gezinnen. Onder hen die heengingen, was Simon van Jeveren, een voortrekker van de eerste jaren. ‘In die tijd kwam de vraag aan de orde of Vlaardingen, Maassluis,

131 De notulen van de kerkeraad over dit tijdvak vertonen enige hiaten.

[p. 272]

Zuidbuurt en Maasland niet beter een zelfstandige gemeente konden vormen’; Vlaardingen werd geïnstitueerd in 1848, Maasland volgde in 1851.

‘Deze aderlatingen verhoogden de draagkracht van de Schiedamse gemeente niet. In het algemeen was het medeleven der leden zeer gering. In juli 1846 had de kerkeraad candidaten gesteld in de vacatures voor ouderling en diaken wegens de gewone aftreding. De gemeente werd opgeroepen, maar er verscheen niemand. Op een tweede oproep... kwamen enkele leden. Deze adviseerden de kerkeraad geen stemming te houden en de aftreding een jaar uit te stellen. Alzo geschiedde.’¹³²

132 Van der Blom 44-45.

11. De periode ds. P.J. de Groot 20 mei 1850 tot 26 juli 1868

Rond 1 januari 1850 heeft de kerkeraad als samenstelling: P. Molenbroek, L. Vlug, ouderlingen; G. Houtman, D. Keuzekamp, A. Kloos, P. Stolk, diakenen. Eind 1849 wordt proponent Pieter Jansz. de Groot,¹³³ dan wonende te Uithuizen, uitgenodigd te komen preken.¹³⁴ De kennismaking leidt tot een beroep dat wordt aangenomen en op tweede Pinksterdag 20 mei 1850 wordt De Groot bevestigd door ds. H.B. Geuchies te Rotterdam.¹³⁵ Ondanks de moeilijkheden waarvan we ook in deze paragraaf moeten gewagen, mogen we zeggen dat met de komst van ds. De Groot de rust in de gemeente, zij het ook gedurende korte tijd, was weergekeerd. Velen, die zich in de laatste jaren van haar hadden afgescheiden, kwamen terug.¹³⁶ Over het tijdvak van de achttien jaren, waarin deze predikant te Schiedam heeft gestaan vinden we - behalve aan het einde - weinig aangaande de gemeente vermeld in de notulen van de classicale en provinciale vergaderingen.

Wij noemen een enkele bijzonderheid. Als ds. De Groot des zondags één van de vacante gemeenten in de omgeving bediende, kwam meer dan eens C. van den Berg, uit Vlaardingen, ‘een woord ter stichting spreken’.¹³⁷

In 1859 brengt Schiedam de volgende vraag op de classicale vergadering: moeten bij het ‘aannemen van ledematen’(!) dezen verklaren bekeerd te zijn, en beloven in het gebruik van het avondmaal te zullen volharden? De vergadering stelt de regel dat dient te worden volstaan met een zuivere gereformeerde belijdenis, waaruit voortvloeit een vrome wandel - ‘de Kerk heeft in vroegere dagen ook zoo gehandeld’. Ds. H.B. Geuchies leest, om dit te staven, een

133 Peter Jansz. de Groot werd 2 april 1817 te Veendam geboren en overleed 8 sept. 1892 te Baambrugge. Men zie voor hem VIERDE DEEL 393, 394. Hij werd 20 mei 1850 predikant te Schiedam. Na zijn losmaking van de gemeente aldaar diende hij de kleine kerk te Baambrugge sedert 12 sept. 1869 tot aan zijn overlijden in 1892; De Haas I, 129.

134 Not. kerker. 6 dec. 1849, art. 6.

135 Idem 3 juni 1850, art. 3.

136 Van der Blom 46.

137 Not. kerker. 15 juli 1851, art. 4. Men zie voor C. van den Berg het volgende hoofdstuk. Van der Blom (48) vermeldt dat ook de oefenaars J. van Golverdinge ('s-Gravenhage), A. 't Hart (Pernis) en J. van Oel (Delft) de gemeente kwamen stichten.

[p. 273]

gedeelte voor uit J. Koelman, Pligten der ouderlingen en diakenen (Utrecht 1694). Ook wordt gelezen: Dordtse Leerregels, artikel 3-4 paragraaf 15.¹³⁸

Al na enige jaren ontstaan af en toe spanningen tussen de predikant enerzijds en kerkeraad met gemeente anderzijds. Ds. De Groot is vermoedelijk een man geweest van weinig kanselgaven, maar uit menig voorval blijkt dat ‘Schiedam’ in de jaren 1850 tot 1868 geen gemakkelijke gemeente was.¹³⁹ Van vóór 1862 noemen we afzonderlijk dat in 1858 sommige kerkeraadsleden ‘meer geestelijkheid en levendigheid in de predicatie wenschten’. Dit verlangen zou ook in de gemeente leven. Echter: het gesprek ‘eindigt op broederlijke wijze’.¹⁴⁰

De gemeente is blijkbaar reeds in 1862 zeer ontevreden geweest over de prediking. Opgemerkt zij hierbij dat ds. De Groot in 1860 en 1861 drie keer werd beroepen te Graafschap, Michigan, Verenigde Staten, maar dat hij telkenmale bedankte. Begin 1862 vinden we in de notulen van de kerkeraad dat de predikant een brief heeft ontvangen van achttien leden der gemeente

‘behelzende klagten tegen den Leeraar omtrent zijne prediking en herderlijke bediening, in verband met de roeping die de Leeraar nu ten 4den male uit Amerika ontvangen heeft..., en de Leeraar, naar hun oordeel nu moet vertrekken, zal de Gemeente hier behouden blijven...’.

Nadat de bezwaarden in de vergadering van de kerkeraad zijn gekomen, wordt de kwestie ‘weggenomen’, maar de ontevredenheid blijft.¹⁴¹ Nadat de moeilijkheden zich nog enige jaren hadden voortgesleept werd besloten het advies van de classis in te winnen. Ds. De Groot verklaarde op de kerkeraad, zó niet langer in de gemeente te kunnen werken. De classis verwees deze zaak echter naar de provinciale vergadering.¹⁴² In de notulen vinden we hierover het volgende.

De provinciale vergadering heeft een brief ontvangen van 38 leden der Schiedamse gemeente, waarin wordt gesteld dat de prediking van ds. De Groot ‘niet meer tot heil van de gemeente kan verstrekken’. De predikant heeft op kerke-

138 NCVR, 11 jan. 1859, art. 6. In de bedoelde paragraaf lezen we onder meer: ‘Voorts, van diegenen, die hun geloof uiterlijk belijden en hun leven beteren, moet men naar het voorbeeld der Apostelen het beste oordeelen en spreken; want het binnenste der harten is ons onbekend.’ (Kuyper, De drie formulieren van eenigheid 109).

139 In Van der Blom vinden we hiervan een aantal voorbeelden. In 1857 voerde de kerkeraad, tegen de wil van de predikant een ander ‘vragenboekje’ voor de catechisanten in. (54) ‘Eén van de moeilijkheden was de veel voorkomende onenigheid onder de broeders en zusters. Het waren vaak kwesties, die met het kerkerlijk leven als zodanig niets te maken hadden’. (58) Een speciaal punt van verschil openbaarde zich toen ds. De Groot artikelen schreef in de periodieken De Stem en De Bazuin; deze waren niet altijd vleiend voor de gemeente. Aanvankelijk eiste de kerkeraad daarop dat ‘de stukken door ds. De Groot voor genoemde bladen geschreven, eerst op de kerkeraad goedgekeurd moesten worden...’. (58-59)

140 Not. kerker. 29 maart 1858, art. 3.

141 Idem 14 jan. (art. 4), 11 febr. (art. 5), 4 maart (art. 3) en 11 maart (art. 5) 1862. Tot de ondertekenaars behoorden twee ouderlingen en een diaken, terwijl de brief was opgesteld (en medeondertekend) door de later zo bekend-geworden onderwijsman B. Gangel.

142 Van der Blom 63.

[p. 274]

raad en classicale vergadering verklaard, ontslag te begeren. Het onderzoek door de classis heeft aangetoond dat het grootste gedeelte van de gemeente ‘ontbinding’ of ‘losmaking’ verlangt. Ds. De Groot vraagt een uitkering van ƒ 500 à ƒ 600 per jaar. De provinciale vergadering besluit laatstgenoemde van de gemeente te Schiedam te ontslaan, indien hem de genoemde jaarwedde door deze gemeente kan worden verzekerd ‘totdat ZijnEerw. in een andere Gemeente is geïnstalleerd’.¹⁴³ Deze besluitvorming leidt tot het opstellen van een contract door de Schiedamse kerkeraad, waarin onder meer wordt verklaard dat ds. P.J. de Groot zijn ontslag van de Schiedamse gemeente heeft ontvangen en dat hem een ‘jaarwedde’ van ƒ 400 wordt toegekend totdat hij een beroep van een andere gemeente zal hebben verkregen en aangenomen. Het contract is gedateerd ‘Augustus 1868’.¹⁴⁴

Op zondag 26 juli 1868 neemt ds. De Groot afscheid van zijn gemeente met een preek over Prediker 12 vers 13 en 14:

Van alles, wat gehoord is, is het einde van de zaak: Vrees God, en houd Zijne geboden, want dit (betaamt) alle mensen.
Want God zal ieder werk in het gericht brengen, met al wat verborgen is, hetzij goed, of hetzij kwaad.

Mede door deze tekstkeuze wordt bevestigd wat Van der Blom en Donkers schrijven over de ‘nobele houding’ van De Groot aan het einde van zijn ambtsperiode te Schiedam: in de laatste weken nam de kerkeraad het besluit in zijn geheel af te treden op de dag van het ontslag van de predikant, maar deze drong er bij alle broeders op aan in hun bedieningen te blijven om alle tweedracht te voorkomen. ‘Om hem mocht de kerk niet gescheurd worden. Het kon niet anders of deze houding moet zelfs bij de tegenstanders respect hebben afgedwongen.’¹⁴⁵

De vijfde predikant van de meer dan eens verscheurde gemeente te Schiedam wordt de latere hoogleraar Maarten Noordtzij.¹⁴⁶ Hij staat te Schiedam van 16 februari 1873 tot 19 augustus 1875. Het nieuwe kerkgebouw is dan reeds, zoals we zagen 18 februari 1872, betrokken. De gemeente gaat in deze tijd een periode van bloei tegemoet. Trouwens ook onder ds. De Groot was zij, tegen de verdrukking in, gegroeid, zoals de statistiek aan het einde van dit boek laat zien.

143 NPZH II, 3-4 juni 1868 (het no. van het artikel kon helaas niet worden vastgesteld door beschadiging van het notulenboek).

144 We vinden een facsimile van het contract bij Van der Blom 64.

145 Van der Blom 65.

146 M. Noordtzij, geb. 1840. St. Anna Parochie 1867. Heerenveen 1869. Schiedam 1873. Emeritus 1875. Hoogleraar Theologische School 1875. Emeritus hoogleraar 1912. Overleden 1915. De Haas II, 262-266.