De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

(1986)–C. Smits– rechtenstatus

Hoofdstuk 22
De Kruisgemeenten te Rotterdam

Inleiding

In dit hoofdstuk willen we de geschiedenis van de drie Gereformeerde kerken onder het kruis - vaak kortheidshalve aangeduid met: Kruisgemeenten - die te Rotterdam hebben bestaan, behandelen. Hun namen, naar de plek waar hun kerkgebouwen stonden: de gemeente van Raampoortlaan (geïnstitueerd 1844), die van de Goudsche weg (1863) en die van het Weenaplein (1864).

In het vorige hoofdstuk is het ontstaan van de Kruisgemeente van de Raampoortlaan (omstreeks 1837) geschetst. De predikant van deze gemeente, Cornelis van den Oever, werd in 1858 door de Algemene vergadering van de Gereformeerde kerk onder het kruis, gehouden te Amsterdam, geschorst. Genoemde predikant en zijn gemeente braken daarop met het kerkverband. Omstreeks 1861 keerde een aantal leden zich echter tegen Van den Oever; zij vormden de gemeente Goudsche weg, die in 1863 werd geïnstitueerd, al spoedig in L. van der Valk een predikant ontving en in het kerkverband der Kruisgemeenten werd opgenomen.

Eind 1863 kwam ‘de eindcatastrophe met Van den Oever’,Ga naar voetnoot1 waarbij zijn kerkeraad met hem brak. Hij werd geëxcommuniceerd. De gemeente Raampoortlaan voegde zich midden 1864 weer in het kerkverband en enige dagen later werd D. Klinkert, gekomen van Zwolle, haar predikant.

Van den Oever verzamelde evenwel zijn getrouwen om zich heen. Men kerkte aanvankelijk in de pastorie, eveneens gelegen aan de Raampoortlaan. In 1870 gelukte het Van den Oever een pand te kopen aan het Weenaplein. Na verbouwing diende dit als kerkgebouw, tot de Gereformeerde gemeente onder het kruis (de latere naam) het in 1901 moest verlaten daar ter plaatse een spoorweg werd aangelegd.

Over de Kruisgemeenten te Rotterdam is reeds tamelijk veel geschreven,Ga naar voetnoot2 niet slechts doordat Cornelis van den Oever een centrale figuur is geweest in het kerkverband van de Kruisgezinden, maar ook doordat hij, plaatselijk en lan-

delijk, betrokken is geweest in enige geruchtmakende conflicten.

Gezien de beperking die bij de opzet van deze publicatie voortdurend moet worden betracht, willen we ten opzichte van de gedrukte bronnen niet steeds in herhalingen vallen. Wel willen we hier en daar een samenvatting van en verwijzing naar de bestaande literatuur geven, maar ons verder bepalen tot niet eerder gepubliceerde bijzonderheden. Inzonderheid geldt dit laatste voor de beginjaren, aangezien daarover tot nog toe enige vaagheid heerst.

A. De gemeente van de Raampoortlaan

1. Conventikel 1837-1844

Zoals we in het vorige hoofdstuk vonden, voegden Cornelis van den Oever en zijn echtgenote Kaatje van der Bil, nadat zij zich hadden afgescheiden, zich op de dag van de instituering - 19 november 1835 - bij de Afgescheiden gemeente te Rotterdam, maar onttrokken zij zich ‘kort na de aansluiting omdat zij de gemeente niet wilden erkennen’. De facto hebben zij zich, zoals we nader zullen zien, reeds 26 oktober 1837 - aanstonds na de synode gehouden te Utrecht van 28 september tot 11 oktober - van de jonge gemeente losgemaakt. Doch, volgens het ‘Lidmatenregister’ is er aangaande deze beiden, nadat zij dikwijls waren vermaand, pas 1 maart 1841 afgekondigd, dat zij niet meer tot haar behoren.

In 1837 wordt derhalve reeds de grondslag gelegd voor de gemeente Raampoortlaan, die in 1844 zal worden geïnstitueerd, en van welke C. van den Oever de eerste predikant zal zijn.

Cornelis van den Oever werd 14 februari 1802 te Valkenburg (gemeente Rijnsburg) geboren als zoon van Cornelis van den Oever, timmerman, en Anna de Wit. Hij overleed te Rotterdam 5 december 1877. In 1823 werd hij beurtschipper te Schiedam en huwde aldaar 14 december 1823 Kaatje van der Bil. Het echtpaar kreeg dertien kinderen, zeven jongens en zes meisjes, van wie er negen jong stierven; Hermanus (1826-1900) en Adrianus (1828-1906) werden eveneens predikant.
In 1835 woont het gezin Van den Oever te Rotterdam ‘aan de Rotte Q 147’ en in 1837 begint Cornelis te oefenen in een gezelschap van ruim dertig personen. Nadat dit is uitgegroeid tot een aanzienlijk groter conventikel, wordt het in 1844 geïnstitueerd tot een Kruisgemeente en dient Van den Oever de ‘Raampoortlaan’ tot 1864. ‘Van den Oever was na W.W. Smitt jarenlang onbetwist de leidinggevende figuur in de Kruisgemeenten. Tegenover de andere afgescheidenen verdedigde hij hun zaaksgerechtigheid in felle polemieken... In eigen kring wist hij met zijn praktische, soms grove, maar toch ook mystiek getinte prediking, vol grove allegorieën, meer dan iemand anders de volksziel te grijpen...
Niet ten onrechte ‘de paus der kruisgezinden’ geheten, kwam hij als zodanig tenslotte in een op zichzelf onbelangrijk conflict over de beroeping van zijn zoon Adrianus te 's-Gravenhage om zijn niemand ontziende heerszucht ten val. Op 19 oktober 1858 door de algemene vergadering geschorst, kwam hij met enige gemeenten, waaronder die van zijn zoons, afzonderlijk te staan. Vanwege een onverkwikkelijk gerucht - men zie hierna - waarbij alle schijn tegen hem was, zodat ook zijn eigen kerkeraad zich tegen hem keerde, geraakte hij in het begin van 1864 vrijwel geheel in het isolement. Toch behield hij een zekere aanhang, die naderhand weer toenam. In 1870 financierde hij zelf een nieuw kerkgebouw (aan het

Ds. C. van den Oever (1802-1877)

Weenaplein - C.S.), waarin hij tot juni 1877 regelmatig voorging.’Ga naar voetnoot3
Van den Oever zou - volgens F.L. Bos - zijn gestorven als een vermogend man. Dit zou moeten worden verklaard uit de omstandigheid dat hij, hoewel zich er op beroemend zonder tractement te dienen, leefde van de opbrengst van ‘de collectezak’. Nader onderzoek door ons verricht, heeft echter de bijzonderheid van het vermogend-zijn niet bevestigd.Ga naar voetnoot4

Op 26 oktober 1837 zendt het gezelschap-Van den Oever een request aan B. en W. van Rotterdam, waarvan het volgende kon worden achterhaald.

‘Verzoek om vrijheid tot - en bescherming in de uitoefening van hunnen Godsdienst, overeenkomstig de bepalingen van Zr. Mts. besluit dd 5 Julij 1836 (staatsblad no 42); wenschende zijlieden hunne bijeenkomsten te houden in een huis op de Rotte, Q 147, waarvan eigenaar is C. van der Laan, en hetwelk bewoond wordt door C. van den Oever, en wel op de volgende tijden: des Zondags 's morgens van 9 tot 12 - 's namiddags van 2 tot 4 - en 's avonds van 6 tot 10 uur; des Donderdags 's avonds van 8 tot 10 uur.
C. van den Oever, c.s. (31 teekenaars; 22 mannen en 9 vrouwen; zijnde voor 10 derzelven door anderen per order geteekend.).’Ga naar voetnoot5

Het request zelve is niet bewaard gebleven, maar bovengenoemde aantekening vormt het bewijs dat in ieder geval sedert eind oktober 1837, Van den Oever en zijn groep driemaal des zondags etc. afzonderlijk vergaderden. Voor zover valt na te gaan is op dit verzoekschrift niet gunstig beschikt.

Anderhalf jaar later wordt opnieuw een poging gedaan ongestoord gezelschap te kunnen houden met meer dan twintig personen. Het aantal ‘leden’ van het gezelschap is inmiddels aangegroeid van 31 tot 63. Aangezien we de desbetreffende groep mogen beschouwen als de kern waaruit de ‘Raampoortlaan’ is voortgekomen, geven we hieronder behalve de tekst van het verzoekschrift ook de namen der personen die het hebben getekend.Ga naar voetnoot6

Bedoeld request luidt als volgt.Ga naar voetnoot7

‘Wij ondergetekende, veren[i]gt tot een Godsdienstig gezelschap, verzoeken aan Den WEd Heer Burgemeester en wethouderen der Stad Rotterdam om op Elken rustdag, (volgens het besluit van Zijn Maijesteid onze geëerbiedigden Koning genomen den vijfde Julij agtienhondert Zes en Dertig) ongestoort bij een te komen om gezamentlijk eensgezint den rustdag Godsdienstig door te brenge met het onderzoek van Gods Woort en zoodanige Godsdienstige Boeke die met onze Belijdenis overeenkome.
En wel bepaaldelijk ten huize van den ondergetekende C. van den Oever in de Raampoortlaan wijk Q No. 17.
Rotterdam 27 Meij 1839

[De namen zijn door ons alphabetisch gerangschikt. De ondertekenaars die we vroeger of later ook vinden onder de leden van de Afgescheiden gemeente Hovenierslaan, zijn cursief gedrukt.Ga naar voetnoot8]

L. Arends

B. Baggerman

Johanna van der Beek

G.W. de Bel, huisvrouw van P. Huijbers

J. van den Berg

L. Blacquière

L. Otto Blanke

M. Boezert

G. Bosman

J. Bras

F.A. van Bunnick

A. Bijl

P. Bijl

E. den Dunne

C.M. van Dure

B. van Duyl

D.M. van Duyl

B. van Duyn

C. van Dijk

A. Engberts, huisvrouw van L. Arends

Jansje van Es

Z. de Fey

G. Glaser

A. Goedkoop

W. van Hart

J.G. van Hees9

A. van der Heul

H. van der Heul

J.H. Hoekemeyer

F. Hofland

J. Hofland

H. Houtain

P. Huijbers

A. de Jongh

B. van Keulen

H. de Kleuver

P. de Kleuver

Jan de Koning

G. Krielaart

N. van Leeuwen

H.P. van Leyden

H. Meer

M.W. Morel

A. Nieuwhoff

C.C. Noordijk, huisvrouw van L. van den Oever

C. van den Oever

L. van den Oever

D.S. Polc

G. van der Poppe

A. Schipperus

L. Schipperus

M. van Setten

J. Snoeij

P. Stolk

J. Stout

J. Tollig

A. Veldman

N. de Vries

E. Vijverberg, huisvrouw van G. Glaser

M. van der Waal

A.C. Wols

Teuntje van Zaltbommel

M. Zwollo

Het verzoek van de requestranten wordt reeds na enige dagen afgewezen. B. en W. verklaren niet bevoegd te zijn de gevraagde vergunning te verlenen. Van den Oever c.s. zullen zich via de gouverneur tot de Koning dienen te wenden.Ga naar voetnoot10 Het wordt 1841 voor het zover komt.

Gedateerd 11 oktober 1841 wendde C. van den Oever ‘uit aller naam der vergadering’ (= uit naam van zijn gezelschap) zich tot de Koning met een verzoekschrift dat in het geheel niet aan de in de koninklijke besluiten van 5 juli 1836, no. 42 en van 9 januari 1841, no. 23Ga naar voetnoot11 gestelde voorwaarden, voldeed. De individuele ondertekening ontbrak, er was geen duidelijke omschrijving gegeven van het karakter der ‘gemeente’ etc. Dit stuk mag merkwaardig worden genoemd; waarom we een excerpt laten volgen.Ga naar voetnoot12

Van den Oever verklaart - hij gebruikt zowel de ik- als de wij-vormGa naar voetnoot13 - dat hij zichzelf gering acht ‘ofschoon den Koning mij toeliete, om mondelings met u te spreken. De reden... dat ik deeze lettere aan u zende is deeze: Daar wij meer dan zeven Jaare onze Godsdienst oeffening gehouden hebbe, als Vereenigde Gerefformeerde,Ga naar voetnoot14 volgens de Leer der vaderen, rustende op Gods onfeilbaar Woord, hoewel tot hier toe door ons geen Verbonds teekene[n] bediend, noch gebruikt zijn. En wij voor twee jaare, ook, zoowel als veele onzer Broederen het onderwerp van verdrukking moe[s]te zijn, als ons ook een geldboeten is opgelegd. Dog nu meenende dat onder de Regering van u, O Koning, deeze zaake hadde opgehoude, zoo dachten wij, voor ons verkeer een gebouwtje of woning te laate zette tot uitoefening van onze Godsdienst. Want wij noch kunne noch mooge ons vereenige, noch met die van de Haagse noch met die van de Utrechtsche Sijnode.Ga naar voetnoot15 Maar kunne en moge niet anders als verbonde blijve dan de Dordregtsche Sijnode van 1618en 1619...’.
Vervolgens vraagt Van den Oever vrijheid van godsdienstoefening. ‘Want hoewel onze God! ons zoo diep verneedert heeft om der zonde wille, dat wij ontbloot zijn van kerk, kerkelijke goedere en voorregte - Och! waarom O Koning zulle wij in onze armoede dan ook nog verstooke zijn van die vrijheid van elkander naar Gods Woord te mooge stigte...’.
De schrijver wendt zich met vrijmoedigheid tot de Koning ‘daar ik wist, dat ik niet te doen had met een Nero van Roome, noch met een Nebucadnezer van Babel, ook niet met een bloedgierige Duc D'Alba, maar met ééne welke ik vertrouw dat in de Schriften onderweeze is...’
Na ondertekening volgen de woorden: ‘Den Koning verschoone mijne eenvoudigheid’.

Niet vanwege de ‘eenvoudigheid’, maar aangezien het, zoals reeds vermeld, niet voldoet aan de wettelijke bepalingen, wordt het request terzijde gelegd. Via het gemeentebestuur van Rotterdam wordt dit aan Van den Oever duidelijk gemaakt.Ga naar voetnoot16 Dit leidt tot het inzenden van een tweede verzoekschrift. Het is ongedateerd, maar door het Departement Hervormde Eredienst geregistreerd op 30 december 1841.Ga naar voetnoot17

Gevraagd wordt godsdienst te mogen uitoefenen als ‘Oud Gereformeerden, naar de Leerregels der Dordregtsche Sijnode... in den Jaare 1618 en 1619, dewelke wij geloove in alles met Gods onfeilbaar Woord overeen te koome, en welkers inhoud bestaat in de zeeve en dertig Geloofs Artikelen, de Heidelbergsche Catechismus, Formulier van Eenheid en verdere Liturgie.Ga naar voetnoot18 Wij verzoeke dus uwer Majesteit, om in de uitoeffening van deeze niet te mooge worde verhinderd...’
‘Nu O Koning! is ons verzoek u bekend, en niet alleen van ons, ondergeteekende[n] die binnen deeze Stad Rotterdam woonagtig zijn, maar ook van een meenigte belijders der zelfde Waarheid die rondom deeze Stad [woonen], en van elders, dewelke bij ons wenschen te verkeere. Het Huijs en plaats dat wij als tot nog toe tot bovengemeld einde wensche te gebruike is geleege in de Raampoort wijk Q No. 17 te Rotterdam.’

Het request is getekend door 67 personen, van wie er 22 ook dat van 27 mei 1839 aan B. en W. van Rotterdam hadden gezonden. Er zijn dus ingrijpende verschillen in het ledenbestand van het conventikel ten opzichte van twee en een half jaar geleden, nog afgezien van ‘een meenigte belijders’ die niet te Rotterdam woonden. Ook trekt de aandacht, dat er nu sprake is van ‘Ouderlingen’ (C. van den Oever en Machiel Jansen), ‘Diacenen’ (D. van Vianen en P. Zuur) en ‘Kerkmeesters’ (J.C.G. de Haan - zijn naam is doorgehaald - en J. Tollig).Ga naar voetnoot19

Via de gouverneur van Zuid-Holland wordt aan de adressanten te kennen gegeven dat ‘gemeld adres voor geene inwilliging vatbaar is, als zijnde de bepalingen van het besluit van 9 Jan. 1841, No. 23 daarbij meest alle uit het oog verloren’.Ga naar voetnoot20

2. De gemeente Raampoortlaan 1844 tot begin 1864Ga naar voetnoot21

Op 13 januari 1844 vergadert de kerkeraad in wording met ‘Afgezondenen’ van de Kruisgemeente te Zalk.

Aanwezig zijn de hierboven genoemde ‘ouderlingen’ en ‘diakenen’ alsmede ds. W.W. Smitt en ouderling Z. Stoel uit laatstvermelde plaats. Smitt en Stoel verklaren in alles verenigd te zijn met ‘leer, tucht en dienst’ van de Synode Dordrecht 1618-1619. Zij ‘verwerpen tevens alles wat door de Afgescheidenen van het zoogenaamd Hervormd genootschap sedert de uitleiding der gemeenten is gemaakt of verbroken’. De Rotterdamse kerkeraad is geheel van hetzelfde gevoelen. Op de volgende dagen wordt door ds. Smitt de gemeente geïnstitueerd (15 januari), worden de ouderlingen en diakenen bevestigd en twintig kinderen gedoopt. Bij de instituering verbinden zich 64 leden.

Op 13 februari 1844 wordt tijdens een gemeentevergadering Van den Oever - hij is afwezig - met algemene stemmen tot herder en leraar verkozen. Hij neemt het beroep aan en laat zich examineren op de eerste meer bekend geworden ‘Algemeene kerkelijke vergadering’ van de ‘Oud-Gereformeerde Kerk in Nederland’, gehouden te Linschoten 4 en 5 juni 1844.Ga naar voetnoot22 Dit betekent ook, hetgeen na het bezoek van de kerkeraadsleden uit Zalk mocht worden verwacht, dat de

jonge gemeente werd ingelijfd in het verband van de Kruisgemeenten. Zondag 9 juni daaraanvolgende wordt Van den Oever door ds. Cors Noorduin van Noordwijk aan Zee in het ambt bevestigd. Ook ds. Bastiaan Sterkenburg van Giessendam neemt aan de handoplegging deel en dinsdag 11 juni doet de pasbevestigde intrede. De gemeente van de Raampoortlaan begint haar geschiedenis, die een bewogene zal zijn...

Al spoedig wordt de noodzaak ingezien van het stichten van een kerkgebouw. Het zal verrijzen aan de Raampoortlaan, vlak bij de plaats waar reeds zo lang op primitieve wijze is vergaderd. B. en W. geven wel toestemming tot de bouw, maar waarschuwen dat er geen toestemming is gegeven tot het daarin houden van godsdienstoefeningen.Ga naar voetnoot23

Op 16 september 1844 wordt de eerste steen gelegd door ds. C. van den Oever, de tweede door G.J. de Haan (zoon van J.C.G. de Haan), de derde door ds. B. Sterkenburg en de vierde door J.C.G. de Haan die zowel kerkmeester als ‘bouwmeester’ is. En eerste kerstdag daaraanvolgende wordt het bedehuis in gebruik genomen. Op nieuwjaarsdag 1845 wordt het avondmaal gevierd; zestig personen nemen er aan deel.

In de jaren 1845 en 1846 krijgt de kerkeraad een nieuwe samenstelling. Na het overlijden van ouderling Machiel Jansen (september 1844), het bedanken van de tot ouderling gekozen diaken. D. van Vianen en enige andere complicaties, bestaat begin 1847 de kerkeraad uit de volgende leden: ds. C. van den Oever; ouderlingen: J. de Koning, N. Schippers, J. Tollig, P. Zuur; diakenen: J. Fijgeler Czn, J. de Jager. Als kerkmeester fungeren: J.M. van Hoek en W. Stoon.

We zullen nu de gemeente niet volgen in al haar wel en wee gedurende de jaren 1847 tot 1857. We krijgen de indruk, uit de reeds genoemde requesten en de vele censuur-gevallen, dat de samenstelling van de ‘Raampoortlaan’ in sterke mate aan verandering is onderhevig geweest.Ga naar voetnoot24 Zo worden 12 juli 1855 drie leden afgesneden en 17 juli 1856 zes.

Landwehr vermeldt dat Van den Oever veel Schriftkennis en ook veel mensenkennis bezat. Hij had daarbij de gave zich voor het volk duidelijk te maken. ‘Hij was de man uit het volk die kon spreken tot het volk... Velen zijn onder zijn prediking krachtdadig tot bekeering gekomen... Achttien jaren lang stroomden honderden door de Raampoortlaan om op den rustdag Van den Oever te hooren.’Ga naar voetnoot25

Uit de vele mogelijkheden een fragment van één van de preken van Van den Oever in te voegen, kozen wij het onderstaande. Het is genomen uit een ‘Leer-

rede naar aanleiding van Mattheus 8 vers 25b’ (‘Heere, behoed ons, wij vergaan!’), gebracht onder de titel Christus discipelen in doodsnood, roepende tot den Heere!Ga naar voetnoot26 In de pericoop Mattheus 8 vers 23-27 wordt beschreven, hoe de Heere Jezus de storm stilt als hij zich met zijn discipelen bevindt in een schip op het Meer van Galilea. Het schip wordt bij Van den Oever het ‘schip der kerke’ en hij grijpt de tekst aan om hoorders en lezers zijn mening over de Christelijke Afgescheidenen kenbaar te maken.

‘O, volk van Neêrlands kerk! ontwaakt toch eer het te laat is. Verwerpt toch Hem niet. Die tot u spreekt! Het is toch al reeds meer dan tijd, om naar redding uit te zien, want waarlijk het schip der kerke is aan het vergaan, reeds lang is dat gezien, een enkele der ouden, die ervaren waren, zagen dit tegemoet in 1805 en hebben het verlaten, omdat er vreemde wetten kwamen, waar de stuurlieden zich aan moesten houden, dat was de invoering van de gezangen. Doch erger werd dit, toen elke kapitein en stuurman kon handelen met het volk, zoo als zij wilden, zoo met hun spijs voor te zetten, als met de reglementen der kerk, ik bedoel in 1816, toen elke leeraar kon en mogt prediken zooals hij wilde, voor zoo verre! enz. enz. als hij het nu maar met de waarheid kon goedmaken, wil hij dan goed en regtzinnig preken, 't is goed, doch wil hij verkeerd en leugen preken, 't is ook goed! Dit deed velen besluiten, om het schip der kerke te verlaten,Ga naar voetnoot27 en zijn in 1834 in eene boot gegaan en hebben hun afscheid van het schip genomen, en hadden zij goede stuurlieden gehad, welligt hadden zij de regte koers weêr gekregen, doch hun eerste stuurmanGa naar voetnoot28 die zeer ervaren was door geleerdheid en bevinding, begon naar raad te luisteren van anderen,Ga naar voetnoot29 die voornemens waren om eene gansch andere koers te nemen, als hunne voorvaders ooit gevaren waren, zoo begon hij wat van de regte koers af te raken; doch werd spoedig door den dood hun ontrukt, daar scheen in die boot eerst veel gevaar,Ga naar voetnoot30 de stormen en baren teisterden hun geweldig, ook kregen zij wel eens roovers aan boord,Ga naar voetnoot31 die hun danig plunderden en sommigen zelfs van hunne vrijheid beroofden, en hun in gevangenissen zettenden, doch onder het bestuur van hun eerste getrouwe stuurman,Ga naar voetnoot32 riepen zij dikwijls tot den Heere, Heere! behoud ons, wij vergaan! en de Heere deed wonderen op hun noodgeschrei, zoodat zij konden zeggen: God is mijn licht ende mijn heil, voor wien zou ik vreesen? Doch toen die stuurman door den dood was weggenomen en anderenGa naar voetnoot33 zijne plaats vervulden, zetteden zij eene gansch andere koers en geraakten uit de stormen, door het roepen (niet tot God) maar tot den koning, in de stille vrij zee.Ga naar voetnoot34 Toen hadden zij God zoo niet meer noodig, en nu is die boot door onkundige stuurlieden zooverre van de ware Gereformeerde koers geraakt, dat zij door den stroom van welmeenendheidGa naar voetnoot35 zijn gedreven in het kanaal van algemeenheid, alwaar nu de wind waait van eigenliefde en verbittering tegen anderen,

zelfs tegen de scheepjes hunner broederen, en hoe harder die wind nu waait, hoe eer zij aan het einde zijn! 't Is waar, daar zijn er nog velen in de boot, die het leed doet, dat zij zooverre zijn afgedwaald en er zielesmart over hebben, en ook anderen die er daarom uitgesprongen zijn, uit vrees dat de boot op zulk eene wijze nooit in de behouden haven komen zal.’

Hoewel wij ons in deze studie zoveel mogelijk wensen te onthouden van een beoordeling of veroordeling van de persoon van C. van den Oever, dienen we toch, voor het goed-verstaan van bepaalde zaken, vast te stellen, dat hij een driftig persoon moet zijn geweest, bij conflicten aanstonds de meest krasse termen gebruikte en daardoor een deel van zijn gemeenteleden en collega's van zich vervreemdde. Een voorbeeld hiervan is zijn optreden tegen ouderling J. Smaling.Ga naar voetnoot36

Begin 1857 moet het kerkgebouw worden vergroot en over de wijze waarop, ontstaat in de kerkeraad enige wrijving. Op 22 mei wil Van den Oever aan ouderling Smaling - die ‘dagelijks als vriend met hem verkeerde’ - geen hand geven, want Smaling zou onwaarheid van hem hebben gesproken tegen aannemer C. van Eeuwen uit Gouda. De pastor noemt Smaling daarbij een ‘valsche Judas’. Hoewel de volgende dag - als Van Eeuwen en Frederik Cornelis Urbanus, eveneens uit Gouda, in de vergadering van de kerkeraad zijn verschenen - deze zaak wordt gesust, ligt hierin toch het begin van een verwijdering, waarin Smaling, zoals we zullen zien, wordt betrokken. Kort daarna rijzen in de gemeente bezwaren tegen A. Schaap - hij is verkozen tot ouderling, maar hij is vrijmetselaar geweest, zij het ook dat hij reeds 25 jaar geleden is uitgetreden. Van den Oever oordeelt - terecht - de ingebrachte bezwaren onontvankelijk. Circa twintig leden zijn in oppositie. Daarbij blijkt dat ouderling Smaling ‘zig ingewikkeld met de Reklamateurs vereenigd had’.Ga naar voetnoot37 Op 5 juni verschijnen de opposanten ten tweeden male voor de kerkeraad. Opnieuw bleek - aldus notulist Van den Oever - ‘hoe vals en onopregt die man met de Kerkenraad omging...’. Ook andere zaken komen die avond aan de orde. Over en weer worden harde uitdrukkingen gebruikt. Jan de Koning voegt Van den Oever toe ‘dat hij den God van Ekron zogt’. Waarop de pastor repliceert dat hij - Jan de Koning - ‘een oude man was en daarom niet veel van hem zoude zeggen, als dat hij een schandelijke oude man was’. Dit weinige is, zoals begrijpelijk, voldoende een explosie te veroorzaken:

‘Hier op wilde dien oude sukkel met den Leeraar vegten. (Merk eens welk een Godsdienstige ijver - Lasteren en vegten.) Den Leeraar hier over zijn geduld ten einde rakende, werd driftig, ging heen en verliet de vergadering, welke ook daarna in verwarring uit elkander liep!’.

Enige weken later belijden de opposanten schuld, maar komen daarna - op zaterdagavond voor het avondmaal te half elf - naar de pastorie en uiten nieuwe klachten tegen Van den Oever. Op staande voet wordt aan hen en aan ouderling Smaling ‘uit Naam des kerkeraads’ de toegang tot het avondmaal ontzegd. Geconstateerd wordt dat ‘het getal der openbare tegenstanders in deze zaak bestond uit vijf personen: J. Smaling, J. Oudijk, W. van Es, M. de Jong en J. de Koning’.Ga naar voetnoot38 Het geval van eerstgenoemde zal op de classicale vergadering worden gebracht. Bij de verdere behandeling van deze moeite ‘wordt de Leeraar weer driftig om het opzettelijk liegen van Smaling, zeide toen woorden tegen hem, die hoewel ze waarheid waren, wel gezwegen hadden kunnen worden...’.Ga naar voetnoot39 De classicale vergadering wordt gehouden 3 september; zij verwijst het geding naar de algemene vergadering. Geconstateerd wordt dat de oppositie nu ook Sebastiaan Verbruggen omvat.Ga naar voetnoot40

De ‘bijzondere algemeene kerkvergadering’ gehouden te Zwolle van 23 tot 25 september 1857 besteedt, naar de notulen te oordelen, behoorlijke aandacht aan de zaak Smaling c.s., zonder dat we kunnen zeggen, dat zij haar voor ons tot klaarheid brengt. De Rotterdamse ouderling ontvangt een brief, waarin hij onder meer wordt beschuldigd van achterklap, het voor leugenachtig houden van een getuigenis van vier kerkeraadsleden en ‘het bijzonder Vergadering houden van kerkeraad, met sommige leden, en dat wel tot aanklagte tegen den Leeraar C. van den Oever...’.Ga naar voetnoot41

Het komt niet tot ‘schuld belijden’. De oppositie gaat ten huize van H. Mondeloo aparte vergaderingen beleggen. Na ‘openlijke censuur’ worden op 6 januari 1858 de volgende leden ‘van de gemeente gesepareerd’ oftewel afgesneden: (alphabetisch) Abram Israel van Dijk, Willen van Es, Matthijs Hoogbruin en zijn vrouw M. Hofland, Marinus de Jong en zijn vrouw B. van IJperen, Jan de Koning en zijn vrouw C.P. Klok, Hendrik Mondeloo en zijn vrouw E. Hoogbruin, Jan Nijding, Job Oudijk en zijn vrouw H. de Haan, Aaltje Schrameijer, Jan Smaling en zijn vrouw W. Slingeland, Sebastiaan Verbruggen en zijn vrouw A.E.A. de Visser.Ga naar voetnoot42 Zoals reeds vermeld: laatstgenoemd echtpaar sluit zich in 1864 (weer) aan bij de gemeente Hovenierslaan, maar enige anderen uit bovengenoemde groep nemen in 1863 het initiatief tot het formeren van de gemeente ‘Goudsche weg’.

In 1857 en daarna wordt Van den Oever tevens betrokken in een conflict dat de grenzen van zijn gemeente overschrijdt.Ga naar voetnoot43 Van der Does vermeldt dat de wortels

van deze controverse lagen in Zwartsluis, waar ongenoegen ontstond over een door Van den Oever gehouden preek.Ga naar voetnoot44 Maar diepgaander was - naast de bedenkingen die in en buiten Rotterdam rezen over het optreden van laatstgenoemde in het algemeen - een ethische crisis die zijn aanleiding vond in zijn handelingen in de Kruisgemeente te 's-Gravenhage, waar hij consulent was.

De feiten zijn, samengevat, de volgende. Van den Oever drijft in 1856 door dat zijn zoon Adrianus door de jonge Kruisgemeente te 's-Gravenhage wordt beroepen. Ouderling F. Boers en diaken P. Taal protesteren tegen deze gang van zaken; eerstgenoemde, aardappelenteler en koopman te Monster, treedt hierbij het meest op de voorgrond. Beiden betogen dat het stellen van candidaten bij beroep van een predikant de taak van de kerkeraad is. Door een ‘classicale commissie’ wordt dit tweetal geschorst op grond van hun ‘verkeerdheid met het doel de gemeente te verwoesten’.
Op de classicale vergadering van 6 mei 1856 te Rotterdam gehouden, wordt nader over deze zaak gehandeld. Boers levert een protest in, dat zou zijn ‘doorweven met de verfoeilijkste laster en leugens tegen Van den Oever en [Ds. N.] Wedemeijer’. De eerste bekleedt op de vergadering het praesidium, de tweede het scribaat.Ga naar voetnoot45 Boers en Taal worden afgezet en als leden gecensureerd. Beiden gaan in appel bij de Algemene vergadering 1856 te Zwartsluis. Er wordt in deze zaak een commissie van onderzoek benoemd, die haar oordeel aan de classis Rotterdam zal bekend maken (NAVGK 260-261). De commissie komt echter tot de overtuiging dat de schuld niet alleen ligt aan de zijde van Boers en Taal. De classis Rotterdam evenwel gaat op 7 mei 1857 over tot afsnijding van deze voormalige ambtsdragers. De Algemene vergadering van 1857 gehouden te Zwolle krijgt opnieuw met de twist te maken. Besloten wordt de handelingen van de classis Rotterdam voor haar rekening te laten en daarin te berusten (NAVGK 271-272).
De ‘ontrechting’ geeft F. Boers aanleiding tot het schrijven van een brochure Afgeperst protest, of Verslag tegen de Notulen van de Algemeene Kerkvergadering van 1856 en 1857, gehouden te Zwartsluis en te Zwolle, door de Opzieners en Afgevaardigden uit onderscheidene gemeenten der Gereformeerde Kerk onder het kruis, in Nederland.... s.l. 1858 (vergel. NAVGK 645-646).
Opnieuw komt de zaak van Boers en Taal aan de orde, nu op de Algemene vergadering gehouden 3 tot 5 Augustus 1858 te Dordrecht. De stemming keert zich dan tegen C. van den Oever en tegen degenen die om hem heen (blijven) staan. De Rotterdamse pastor beantwoordt de kritiek ‘met vreesselijke grieven en aantijgingen tegen sommige Broeders, dat zij waren trouweloze verbondsbrekers, enz.; zoodat de meeste leden der Verg. er van ontzetteden’. Even daarna: ‘Doch nu hoorde men de liefdelooste veroordeeling en de vreesselijkste vloekspraken uit den mond van Ds. C. van den Oever tegen vier Broeders der Verg., zoodat de Afgev. van Zwartsluis, Zwolle, Hasselt en Vlissingen, de Vergad. verlieten...’. Van den Oever verklaart, als hij wordt onderhouden over ‘zijn wreede uitspraken en toomelooze driften... ik ben ook een mensch!’ Het blijkt dat hij F. Boers ‘aan den wereldlijken Regter had aangeklaagd’ wegens zijn genoemd geschrift. De vergadering gaat na al dit gebeuren spoedig uiteen. (NAVGK 295-299) Op de volgende Algemene vergadering, gehouden 19 oktober 1858 te Amsterdam, waar de zaak, (nu) Van den Oever, Boers en Taal, verder zal worden behandeld, weigert eerstgenoemde te verschijnen. ‘De Verg. deze zake in over-

weging nemende, en tevens lettende op ZEW. handelingen te Dordrecht tegen sommige Broeders, welke zaken allen haren oorsprong hadden in de onwettige handelingen te 's Hage, heeft besloten, en besluit bij deze, met bijna algem. stemmen, ZEW., overeenkomstig art. 79 en 80 der Dordr. Kerkorde, in zijn ambt en bediening als Leeraar te schorsen.’ Boers en Taal zullen in hun rechten worden hersteld. (NAVGK 306)
De Algemene vergadering van 1859 spreekt uit dat Van den Oever en zijn aanhang - onder anderen zijn beide zoons Adrianus en Hermanus - ‘niet meer kunnen of mogen toegelaten worden als leden der kerk, ten zij! Zij beterschap beloven en bewijzen... Leden van die gemeenten, waar Leeraar en kerkenraden van ons gescheiden zijn, kunnen zich schriftelijk bij de commissie in de notulen vermeld voegen, om de gemeenschap der kerk te blijven genieten.’ (NAVGK 329-330)
Ook de Van den Oever-groep schreef notulen van de Algemene vergadering 1858 te Dordrecht; zij voegde hieraan toe de ‘Handelingen’ van enige vergaderingen door haar belegd 23 maart en 18 mei 1859 (NAVGK 557-605).Ga naar voetnoot46

We keren terug tot de Kruisgemeente Raampoortlaan, die vanaf 1858 feitelijk nog slechts aan een gering aantal andere is verbonden. Reeds op 9 november 1858 wordt er te Rotterdam een ‘broederlijke bijeenkomst’ gehouden, waar, volgens de notulen van de kerkeraad, de volgende personen aanwezig waren.

De predikanten: C. van den Oever, A. van den Oever ('s-Gravenhage), H. van den Oever (Oud-Vossemeer), M. Keulemans (Woerden); de ouderlingen: H.L. van Putten ('s-Gravenhage), C.P. Flier (Woerden); van de Rotterdamse gemeente - de ouderlingen: J. Bossche, W. Koning, D. Noorduin; de diakenen: P. Dijkstra, D. Koops Eendebak; de kerkmeester: J.M. van Hoek; de secretaris (van de kerkeraad): A. Schaap.

Er wordt een brief gezonden aan de tegenpartijGa naar voetnoot47 en er wordt besloten dat een door C. van den Oever opgestelde ‘Circulaire tot onderrichting voor de leden der Gereformeerde kerken onder het kruis’ zal worden gedrukt en gedistribueerd.Ga naar voetnoot48

De frequentie van de vergaderingen van de kerkeraad wordt hierna aanzienlijk lager. In oktober 1861 bedankt J.H.O. Lindeman als kerkmeester. We vinden: ‘...en van de kerk met zijn geheele huisgezin wenschte afgesneden te worden, voorgevende hem aangedane grieven...’.Ga naar voetnoot49 Eveneens in 1861 zijn, behalve de predikant, leden van de kerkeraad: de ouderlingen: J. Bossche,Ga naar voetnoot50 W. Koning, P. de Ruijter; de diakenen: H.H. Gijsbertus, J. van der Heul, C. Koops Eendebak.Ga naar voetnoot51

Eind 1863 worden Van den Oever en zijn gemeente opnieuw in een groot conflict gewikkeld. De notulen van de kerkeraad zijn hierover uiterst sober. Des te meer bijzonderhedenGa naar voetnoot52 treffen we echter aan in de reeds genoemde brochure van Veritas, De laster beschaamd en de onschuld verdedigd; zoals we zagen neemt de anonieme schrijver het voor Van den Oever op.

Op 9 november 1863 wordt de kerkeraad geconfronteerd met de verklaring van het nichtje van een Rotterdamse arts, dat zij bij de dominee een kind verwacht. Na het horen van de geruchten die hierover in de gemeente worden verspreid en na te hebben geconstateerd dat de verklaring van het meisje bij de kerkeraad ingang vindt, zou - volgens de kerkeraad cs. - Van den Oever aanstonds als predikant van de Raampoortlaan hebben bedankt; later ontkent hij dit ten stelligste. De gemeentevergadering door de kerkeraad op vrijdag 27 november 1863 belegd, waarin ook de pastor aanwezig is en, in tegenwoordigheid van het nichtje en haar tante, onder ede verklaart in deze zaak onschuldig te zijn, ontaardt in een vreselijk tumult. De kerkmeester H.G. van Rhoon draait dan de gaslichten uit

‘waardoor de Vergadering zich spoedig in duisternis bevond en zoo alle verdere discussie natuurlijk afgesneden was. Deze daad bragt een ongehoord obstacle; de toorn der reeds zoo opgewonden menigte keerde zich nu tegen de aanleggers van dit werk, en talrijke uitroepingen, ten aanzien van het Nichtje en hare positie, en weinig vleijend voor Mijnheer de Kerkmeester, werden van alle zijden gehoord.’Ga naar voetnoot53

Het is niet mogelijk, op grond van de stukken een oordeel te vormen: Van den Oever wel of niet schuldig. Veritas wijst, hoewel bedekt om juridische redenen, een ander aan,Ga naar voetnoot54 maar ook hij kan geen afdoende bewijzen bijbrengen.Ga naar voetnoot55 Eén ding vinden wij echter opmerkelijk. Waarom heeft Van den Oever zijn beschuldigers niet aangeklaagd bij de rechter? In het algemeen was hij niet afkerig de hulp van een rechtbank in te roepen, zoals moge blijken uit de reeds in dit hoofdstuk genoemde aanklacht tegen F. Boers vanwege diens brochure Afgeperst protest etc. Veritas vermeldt ook een tweetal processen tegen Rotterdamse gemeenteleden, namelijk tegen diaken J. van der Heul vanwege een schuld van ƒ 59, 60 aan Van den Oever, en tegen diaken A. Mulder - deze bewoonde een huis dat eigendom was van de predikant - wegens een huurschuld van ƒ 33,75; Mulder werd door de politie op straat gezet.Ga naar voetnoot56

Alle mede-kerkeraadsleden keren zich tegen hun praeses. Behalve diaken Mulder telde de kerkeraad eind 1863 de volgende leden. Ouderlingen: Jan Bossche, Hendrik ten Ham, Pieter de Ruijter; diakenen; Jan van der Heul, J. Andries

Mulder, Gerret van Oosten. De kerkmeesters Johannis Melis van Hoek en Hein G. van Rhoon kiezen dezelfde zijde. Van den Oever vermeldt bij deze lijst ambtsdragers in zijn nieuwe ledenregister: ‘toen de geheele Kerkenraad met een groot gedeelte der Ledematen afvallig zijn geworden en hunne afgelegde belijdenis hebben verloochend’.Ga naar voetnoot57

Op zondag 29 november 1863 spijkert de kerkeraad de deuren van kerk en consistorie dicht en laat de gebouwen door de politie bewaken. Van den Oever preekt dan voor zijn medestanders in zijn woning naast de kerk gelegen. Dinsdag 1 december verzamelt hij zijn aanhang opnieuw - er zouden 200 personen zijn bijeengeweest.Ga naar voetnoot58 Men stelt een protest op dat aan de kerkeraad wordt gezonden. Maar deze antwoordt slechts dat de hulp van het ‘kerkverband’ is ingeroepen. Na allerlei verwikkelingen wordt in een godsdienstoefening van 14 december 1864, waarin ds. M. Keulemans van Middelburg - een met de Raampoortlaan verenigde Kruisgemeente - voorgaat door laatstgenoemde afgekondigd ‘dat de meerdere vergadering zijn bedanken had aangenomen en goedgekeurd’.Ga naar voetnoot59

Als op 17 januari 1864 Van den Oever c.s. de kerkeraad voor geschorst, afgezet en geëxcommuniceerd verklarenGa naar voetnoot60 is de breuk definitief. De ‘Raampoortlaan’ en de Van-den-Oever-groep (later de gemeente Weenaplein) gaan voor goed een eigen weg.

3. De gemeente Raampoortplein van 1864 tot 1870Ga naar voetnoot61

We willen in deze paragraaf nog enige lotgevallen van de ‘Raampoortlaan’ noemen, en daarna in dit hoofdstuk terugkeren tot de gemeente-Van-den-Oever.

Op 17 januari 1864 werd in een gemeentevergadering onder leiding van ds. H. Cramer, kruisdominee te Lunteren, C. van den Oever geëxcommuniceerd en als ‘lid der kerke vervallen verklaard’ met de tekst uit Spreuken 29 vers 1: ‘Een man, die, dikwijls bestraft zijnde, de nek verhardt, zal schielijk verbroken worden, zodat er geen genezen aan zij.’

Reeds acht dagen later werd weer contact gezocht met de hoofdstroom der Kruisgemeenten, officieel geheten: de Gereformeerde kerk in Nederland. De kerkeraad alsmede de kerkmeesters spreken onder meer uit dat zij de kerk hebben gescheurd, hoewel ‘bitterlijk misleid’. De gemeente wordt op de hoogte gesteld van deze poging en slechts één lid is het daarmee niet eens. In de maand februari komt de hereniging in principe tot stand door tussenkomst van

ds. R. Veldman van 's-Gravenhage; deze houdt daarbij ‘een gepaste predicatie’.

Op 10 maart 1864 wordt Derk Klinkert,Ga naar voetnoot62 kruisdominee te Zwolle, beroepen. Hij neemt het beroep aan, maar alvorens hij wordt bevestigd - 3 juli - wordt op de Algemene vergadering gehouden te Zwartsluis van 28 tot 30 juni de hereniging van de ‘Raampoortlaan’ met het kerkverband van de Kruisgemeenten definitief. Aanwezig zijn aldaar de ouderlingen J. Bossche en P. de Ruijter. Zij zijn voorzien van een lastbrief, getekend door de andere kerkeraadsleden en er is een brief ter tafel, reeds op 18 april 1864 - wellicht op aandringen en volgens het concept van de beroepen predikant - gezonden door de drie ouderlingen, de drie diakenen en de beide kerkmeesters.Ga naar voetnoot63 In de ‘Notulen’ van de vergadering wordt het schrijven getypeerd als ‘schuldbelijdenis der Gemeente Rotterdam’. Het wordt in zijn geheel in de notulen opgenomen. Wij lezen onder meer:

‘Niet alleen bij God, maar ook voor het aangezigt der menschen-kinderen herroepen en belijden wij alles waardoor wij eenigen aanstoot hebben gegeven, zelfs aan den minste van Gods kinderen. Herroepen wij boven alles de censure en afsnijding van de Kerkeraden en Leeraren, waaraan ook destijds den Kerkeraad de hand heeft geleend, en nemen daardoor het bezwaar weg dat ooit een hunner zich als Leeraar dezer Gemeente zoude kunnen laten bevestigen, met leedwezen dat wij daardoor Gods naam gesmaad hebben en vele kinderen Gods smarte hebben aangedaan.’Ga naar voetnoot64

Onder ds. Klinkert is de gemeente Raampoortlaan tot rust en bloei gekomen. Hoewel precieze getallen ontbreken, moet zij in 1869 circa 950 leden hebben omvat. De twist verdwijnt, en we lezen over deze gemeente niet meer in de notulen van de Algemene vergaderingen, wat in dit geval een goed teken is. Landwehr, die ds. Klinkert nog heeft gekend, schrijft:

‘...de kerk in de Raampoortlaan kwam tot bloei na het tijdperk van strijd, hetwelk doorworsteld had moeten worden. Ds. Klinkert viel in het hart der gemeente... Hij was een zwak man, maar toch altoos onvermoeid in zijn arbeid, een man, die altoos verzekerde, dat de preekstoel voor hem een uitnemend medicijn was tegen ziekte. Zijne stem was ook niet krachtig. Velen, die hem voor het eerst hoorden, hadden moeite om hem te verstaan. Daar lag echter in die stem iets, wat aanstonds aan heilige mystiek deed denken.
Klinkert had een uitnemende kennis van het genadeleven in zijn verschillende schakeeringen. Hij, die zelf het woord zoo goed verstond: de overdenking des Heeren zal zoet voor mij zijn, had een inzicht in het bevindelijk leven als aan

weinigen verleend werd. Daarom waren zijn predicatiën op practicaal terrein soms juweelen.’Ga naar voetnoot65

In 1869 komt, mede onder leiding van ds. Klinkert, landelijk de hereniging met de hoofdstroom der Afgescheidenen tot stand.Ga naar voetnoot66

B. De gemeente Van den Oever (later ‘Weenaplein’) vanaf begin 1864

1. Gemeentelijk leven 1864-1870

We verlieten in een vorige paragraaf de groep die zich eind 1863-begin 1864 om C. van den Oever bleef scharen, op 17 januari 1864. Niet minder dan ongeveer 160 volwassenen - de ‘Getrouwe Leden’ - worden ingeschreven.Ga naar voetnoot67 Het aantal kinderen is onbekend.

Aanstonds wordt een nieuwe kerkeraad gekozen, maar de datum waarop dit gebeurde is niet bekend.Ga naar voetnoot68 Ouderling worden: Willem Bom, Pieter van der Leeuw; diaken: Arie Verkade,Ga naar voetnoot69 Pieter Vos. Tot kerkmeester worden benoemd: Jan Bernardus Maarleveld, Willem Steven Meijer.

De komende tijd zal een groot aantal - vruchteloze - pogingen worden gedaan het kerkgebouw in de Raampoortlaan alsmede de reeds jaren bestaande lagere school in bezit te krijgen. Het eerste wat men in deze doet is het raadplegen van een advocaat; deze adviseert op een avond de kerk binnen te dringen en aldaar een godsdienstoefening te houden. De politie, over dit advies op de één of andere manier ingelicht, waarschuwt dat elke poging tot wederrechtelijk inbezitnemen zal worden verhinderd.Ga naar voetnoot70 Voorlopig blijft men in de woning van Van den Oever - en vermoedelijk ook in de tuin daarvan - godsdienstoefening houden.

Onder 22 mei 1865 wordt in de notulen gesproken van ‘den verraderschen kerkenraad van Klinkert’. Deze zal niet meer in de school worden toegelaten en hun zal alle recht op deze instelling worden ontzegd. Maar enige dagen later, nadat Van den Oever zich met enige medestanders naar de school had begeven, heet het, dat de kerkeraad-Klinkert er al was. ‘Zij kwamen met hun agte om de school weer in te nemen, en met een gansche hoop omgekogt volk daar buite om oproer en muiterij te verwekken.’ Ook waren er vele politie-beambten. De hoofdcommissaris van politie sluit echter de school voor beide partijen totdat de rechter uitspraak zal hebben gedaan. Van den Oever en de zijnen verlaten daarop het gebouw ‘...en alzoo ging den Leeraar met den Kerkeraad weer naar

huis, onder geleide van wel 1000 menschen’.Ga naar voetnoot71 Ondanks een request aan de minister van justitie, krijgen Van den Oever c.s. de school niet in handen; zij blijft het bezit van de kerkeraad Raampoortlaan.Ga naar voetnoot72

De huisvesting der gemeente blijft een grote moeilijkheid, zoals we nader zullen zien. Op Tweede Pinksterdag 1866 kerkt men in de zaal ‘Verscheidenheid en overeenstemming’Ga naar voetnoot73; de opkomst is zodanig dat de gehele zaal is gevuld.Ga naar voetnoot74

In februari 1869 komen uit Dirksland over Willem Cornelis Huyser ‘beroepen proponent’ aldaar en ouderling A. Kattestaart; uit Dordrecht reist Pieter Los Gzn. naar Rotterdam. Huyser en Los zullen worden geëxamineerd; de eerste wordt predikant te Dirksland, de laatste ‘zoude kunnen beroepen worden te Leiden’. Het examen wordt bij Van den Oever aan huis afgenomen; behalve de reeds genoemden zijn aanwezig G. Noorlander, ouderling te Rotterdam (als opvolger van P. Vos) en ds. A. van den Oever van Amsterdam. Beide proponenten worden toegelaten.Ga naar voetnoot75

In 1870 ontstaat na verbouwing van een bestaand pand de kerk aan het Weenaplein; voor zover kan worden nagegaan heeft de gemeente daarvóór in de ‘aangepaste’ woning van Van den Oever aan de Raampoortlaan gekerkt. Op 4 september wordt voor het laatst gepreekt in het ‘Noodhulp Kerkje... Zeven jaaren op drie maanden na had de Gemeente zich daarin beholpen’.Ga naar voetnoot76

Af en toe wordt er een ‘Synodale vergadering’ gehouden. In 1869 één te Middelharnis en één te Kampen.Ga naar voetnoot77

Na het overlijden van C. van den Oever - in 1877 - wordt de gemeente gediend door zijn zoon Hermanus (1878-1881), Daniel Boeser van Smalen (1883-1897), Cornelis Pieneman (1898-1906), Gerrit Hendrik Kersten (1906-1912) en anderen na laatstgenoemde.

2. De requesten van C. van den Oever c.s. aan de Koning in het tijdvak 1865-1868

Afzonderlijk willen we stilstaan bij enige requesten door C. van den Oever c.s. in bovengenoemd tijdvak gericht aan de Koning.

Ook eerder waren - zoals we zagen - verzoekschriften gezonden.Ga naar voetnoot78 Behalve het reeds genoemde, vermelden we hier een request van 1852 ‘om toelating als Gereformeerde gemeente onder 't kruis, zonder toepassing der bepalingen, gevorderd bij... het Koninklijk besluit van Januarij 1841’. De burgemeester van Rotterdam heeft op grond van dit laatste medewerking geweigerd ‘doch getuigt... dat de adressanten zich stil en ordelijk gedragen en geen de minste stoornis geven. Adviseert overigens toelating’. Maar bij dit en ook bij een volgend verzoekschrift (1853) stuit de erkenning uiteindelijk af op het woord ‘Gereformeerd(e)’ in de gekozen naam. De regering acht zich volgens de grondwet verplicht ‘de Kerkgenootschappen te beschermen en te handhaven bij hunne regten waaronder ook hunne titels behooren’. Alleen het Hervormd kerkgenootschap heeft aanspraak op de naam Gereformeerd.Ga naar voetnoot79

Na 1864 krijgen de requesten van de gemeente Van den Oever een ander karakter. Men blijft zich namelijk noemen ‘Gereformeerde gemeente onder het kruis in de Raampoortlaan’ sedert 1844 bestaande. Een request van 1865 alsmede één aan de minister van justitie worden afgewezen.Ga naar voetnoot80

Op 18 juni 1866 wordt een nieuw verzoekschrift ingediend.Ga naar voetnoot81 Het bevat niet minder dan 134 handtekeningen. De kerkeraad blijkt als volgt te zijn samengesteld: ds. C. van den Oever; ouderlingen: P. van der Leeuw, G. Noorlander: diakenen: W. Bom, A. Verkade. B. en W. van Rotterdam verklaren

‘... dat het de bedoeling der betrokkenen is om te trachten zich geregtelijk in het bezit te doen stellen van het kerkgebouw dat aan de gemeente behoort, bij welke van den Oever vroeger als leeraar dienst deed, en uit welke zijne bediening hij later is ontzet geworden.’.

Verder spreken B. en W. van

‘de onbestemde benaming van gemeente onder 't kruis in de raampoortlaan die geen andere kan zijn dan de aldaar feitelijk bestaande kerk, die thans niet in het bezit van adressanten is’.

Hetzelfde dossier bevat een brief van Van den Oever van 6 augustus 1866. Hierin wordt van de tegenpartij (de kerkeraad ds. D. Klinkert) gezegd, dat zij bestaat uit ‘individuen welke de gemeente niet uitmaken, en ook niet vragen of vragen kunnen’ (namelijk te worden erkend)

‘...daar die lieden... niets meer verfoeijen dan de titel en de naam van “Gereformeerde Gemeente onder 't kruis”, maar zich openlijk en in gedrukte stukken noemen “de Oud-Gereformeerde Gemeente”...’.

Van den Oever schrijft - voor het request van 18 juni 1866 is afgehandeld - een tweede brief, gedateerd 7 september 1866. Het is een ontboezeming:

‘Waarlijk, onze nood is groot. Wij moeten elken dag des Heeren, onze Godsdienst uitoefenen, gedeeltelijk in de ope lugt, dit kan in den zomer eenigszins geschieden, hoe wel met veel ontstichting! Doch in dit saisoen en vervolgens kan zulks niet geschieden want thans zouden de menschen in regen en wind moeten staan of zitten...’.

Het wordt de autoriteiten hoe langer hoe meer duidelijk - mede op grond van de vermelde inlichtingen van B. en W. van Rotterdam - dat Van den Oever c.s. het volgende beogen: eerst door de landsoverheid te worden erkend als gemeente etc. aan de Raampoortlaan en daarna te trachten door een civiel proces in het bezit te geraken van de kerkelijke goederen van de gemeente Raampoortlaan, waar dan ds. D. Klinkert predikant is. Opnieuw wordt hierop geduid door het ministerie voor de Hervormde eredienst, naar aanleiding van een request van 1868: ‘...dat het niet blijkt, dat de adressanten het regt hebben voor de bewering, dat hunne gemeente sedert 1844 feitelijk bestaat’.Ga naar voetnoot82

De kleine stroom van requesten van Van den Oever en de grote van ambtelijke stukken over naam en erkenning van de gemeente van laatstgenoemde droogt eerst op, als de tot kerk te verbouwen opstal aan het Weenaplein is aangekocht; de adressanten hebben dan wel ingezien dat het vruchteloos is te trachten de kerk aan de Raampoortlaan in bezit te krijgen.

C. De gemeente van de Goudsche wegGa naar voetnoot83

Zoals we reeds zagenGa naar voetnoot84 verliet in 1858 een aantal leden de gemeente Raampoortlaan wegens ingrijpende verschillen met ds. C. van den Oever. In 1861 onttrok zich daaraan ook het gezin J.H.O. Lindeman - laatstgenoemde woont in deze tijd aan de Goudsche weg en drijft daar een fabriek van borstelwaren.Ga naar voetnoot85 Reeds vanaf 1858 vergaderen de ‘ontevredenen’ - we weten niet welke perso-

nen van bovengenoemde groep en welke anderen - afzonderlijk, aanvankelijk ten huize van Hendrik Mondeloo en daarna in de fabriek van Lindeman. Na enige tijd laat laatstgenoemde aan de Goudsche weg een kerkje bouwen. Vooralsnog komt men niet tot instituering. De eerste voorganger is G.W.K. Hugenholz,Ga naar voetnoot86 namelijk in de jaren 1861 en 1862. Maar door een conflict met Lindeman wordt zijn relatie met de ‘Goudsche weg’ verbroken. De tweede voorganger is de zo bekende ds. S.M. Flesch; hij overlijdt te Rotterdam 9 december 1862. In het jaar 1863 komt het tot instituering: R. Veldman, kruisdominee te 's-Gravenhage ‘sticht’ de gemeente en deze wordt aanvaard op de Algemene vergadering van de Kruisgezinden gehouden in oktober 1863 te Amsterdam. Inmiddels is door toedoen van ds. Veldman de theologische student Leendert van der ValkGa naar voetnoot87 oefenaar van de jonge gemeente geworden. Samen met ouderling H. Mondeloo bezoekt hij de Algemene vergadering te Amsterdam.Ga naar voetnoot88 Het volgende jaar wordt hij geëxamineerd; Mondeloo en diaken C. Bal vertegenwoordigen dan de gemeente op de synode. Op 4 september 1864 wordt Van der Valk bevestigd. Geconstateerd wordt dat er nu twee Kruisgemeenten te Rotterdam zijn: die van de Raampoortlaan en die van de Goudsche weg.Ga naar voetnoot89 Landwehr typeert gemeente en predikant met de volgende woorden:

‘Naast de kerk in de Hovenierslaan en in de Raampoortlaan stond de kleine kerk aan den Goudschen weg. Zij was maar klein van kracht. Eigenlijk had, toen de achtergeblevenen van Van den Oever weder in de Gereformeerde Kerk werden opgenomen... de kerk aan den Goudschen weg aanstonds erkend moeten worden en had er ineensmelting moeten plaatsvinden... Het wil ons voorkomen, dat in die dagen de kerk aan den Goudschen weg, die gedurende de droeve dagen van Van den Oever de oude traditie der Gereformeerden hoog had gehouden, wel wat achter gezet is.
Klein was haar kracht,Ga naar voetnoot90 maar zij had in haar jeugdigen leeraar een groot geschenk van den HEERE ontvangen. Ds. Van der Valk was een spreker die de Schrift op treffende en duidelijke wijze kon uitleggen, die met vuur en geestdrift zijn arbeid verrichtte, die zijne hoorders ongemeen kon boeien. Ware hij in die dagen niet in Rotterdam geweest, misschien zou de kerk aan den Goudschen weg al spoedig in een kwijnende toestand zijn geraakt. Nu was er opleving.’Ga naar voetnoot91

D. Slotopmerkingen; Ledeboeriaanse gemeente

Hoewel het tijdvak na 1869 buiten het bestek van dit boek valt, hierover een enkele opmerking. Al spoedig na de synode van de Afgescheidenen gehouden van 16 tot 23 juni 1869 te Middelburg, en de Algemene vergadering van de Kruisgezinden gehouden 24 juni 1869 te Amsterdam, kwamen de kerkeraden van de drie, dan Christelijke Gereformeerde kerken te Rotterdam, bijeen om te spreken over de nabije toekomst.Ga naar voetnoot92 De eerste vergadering werd gehouden 15 juli 1869, de tweede 24 juli. In principe werd besloten tot vereniging - ‘samensmelting’ - van bedoelde gemeenten. Dit zou onder meer inhouden: het formeren van één kerkeraad, ‘wisselbeurten’ voor de predikanten en het optreden als één rechtspersoon ten aanzien van de kerkelijke goederen. Met enige moeite die de plannen uiteraard meebrachten, werd besloten dat dit samengaan zou ingaan 1 januari 1870. Terwijl er in de gemeente Hovenierslaan en Raampoortlaan geen bezwaren rezen, bleek dit in de gemeente Goudsche weg wel het geval te zijn. Op 14 oktober 1869 onttrok deze zich aan de pogingen tot eenwording, en verklaarde zij schriftelijk te hebben besloten ‘als zelfstandige gemeente te blijven bestaan, zonder relatie tot de andere gemeenten alhier anders dan die uit classicale betrekkingen voortvloeit...’. Met andere woorden: haar relatie tot ‘Hovenierslaan’ en ‘Raampoortlaan’ zou niet verschillen van die tot de overige gemeenten in de classis Rotterdam. De classicale vergadering besloot in grote wijsheid, in deze situatie niet in te grijpen, en kwam tot de laconieke uitspraak: ‘De gemeente Goudsche weg zal op zich zelve blijven, tot den tijd, dat men de plaatselijke vereeniging treffen kan’.Ga naar voetnoot93

Eerst in 1882 wordt de ‘Goudsche weg’ opgenomen in de éne Christelijke Gereformeerde kerk te Rotterdam. Predikant is dan J.W.A. Notten; hij staat te Rotterdam van 1881 tot 1889.

Van circa 1870 tot 1937 heeft er te Rotterdam een (van oorsprong) Ledeboeriaanse gemeente bestaan; zij is voortgekomen uit een conventikel dat vaak door ds. L.G.C. Ledeboer werd bezocht. De kleine groep had haar kerkgebouw aan de Slachthuiskade. Haar eerste predikant was ds. Leendert van der Velde (1877-1901), de tweede Nicolaas Hendrik Beversluis (1901-1908).Ga naar voetnoot94

voetnoot1: Landwehr, Gereformeerde kerk Rotterdam 51.

voetnoot2: Behalve de literatuur over ‘Rotterdam’ in het vorige hoofdstuk vermeld, noemen we: NAVGK; BLNP II, 349; J.C. van der Does, Kruisgezinden en Separatisten tweede druk, Franeker s.a. 69-97, 115-122; H.M. Stoppelenburg en A. de Blois, De Gereformeerde Gemeenten in Groot-Rotterdam, 's-Gravenhage 1952; H.A. Hofman, Ledeboerianen en Kruisgezinden 61-73. Uit F.L. Bos, Kruisdominees noemen we speciaal ‘De Paus der Kruisgezinden’ (97-110), ‘Het grote conflict’ (158-172) en ‘Van den Oever in isolement’ (182-194).

voetnoot3: Deze samenvatting - behalve een enkele correctie en aanvulling - ontlenen we aan BLNP II, 349 (van de hand van F.L. Bos).
Geschriften van C. van den Oever: Afgeperste zelfverdediging (...), Rotterdam 1850; Antwoord op de wederlegging der afgeperste zelfverdediging, enz. van F.A. Kok (...), Rotterdam [1851?]. Voorts 137 gedrukte preken, waaronder de bundels: Het boek Ruth in 20 leerredenen, Rotterdam 1855 (met portret); Feeststoffen in 20 leerredenen, Rotterdam 1859; Veertigtal leerredenen over het lijden des Heeren, Deventer 1867-1869.
Het anoniem-uitgegeven geschrift: De laster beschaamd en de onschuld verdedigd. Een ernstig en onpartijdig woord, in de zoo veel gerucht makende twisten tusschen Ds. C. van den Oever en zijn' vroegeren Kerkeraad, aan allen die regt en waarheid liefhebben opgedragen door Veritas, Rotterdam s.a. [1865] - wordt door F.L. Bos toegeschreven aan Van den Oever zelf, ondanks het feit dat Veritas schrijft dat hij ‘noch Ds. van den Oever, noch een van al de andere personen in de brochure genoemd, persoonlijk kent...’. (Kruisdominees 185) Wij verschillen hierin met dr. Bos van mening. In de eerste plaats: niet kan worden bewezen dat Veritas pertinent heeft gelogen met het neerschrijven van het hierboven geciteerde. Ten tweede: taalgebruik en stijl zijn geheel anders dan door Van den Oever - in zijn vele preken - gehanteerd. Veritas bezigt meer dan eens zowel latijnse als franse uitdrukkingen en woorden - nl. op de bladzijden 3, 8. 11, 23, en 43 tweemaal - die ds. Van den Oever wel nimmer zal hebben gekend. Tenslotte: in archief Herv. Ered. 25 sept. 1866, no. 13 wordt een brief bewaard, geschreven door Michiel de Hondt te Rotterdam 29 juni 1866, waarin deze persoon verklaart de schrijver van de brochure, de anonymus Veritas, te zijn. Deze De Hondt werd 6 nov. 1820 te Groede geboren; zijn beroep was horlogemaker. In het tijdvak 1861 tot 1867 woonde hij te Rotterdam, Delfshaven Charlois. In laatstgenoemd jaar verhuisde hij naar Stompwijk. Exemplaar brochure Veritas in: GA Rotterdam.

voetnoot4: De na het overlijden van C. van den Oever - 5 dec. 1877 - ingediende Memorie van Successie (ARA, M.v.S. kant. Rotterdam, inv. no. 4600) vermeldt, dat de nalatenschap geen onroerende goederen omvat en dat aan de weduwe - er waren vier kinderen - ‘het levenslange vruchtgebruik zijner geheele nalatenschap’ wordt gelegateerd. Opgemerkt dient hierbij dat Van den Oever, kort voor zijn overlijden, en wel op 8 nov. 1877, aan zijn zoon Adrianus van den Oever, predikant te Amsterdam, de kerk aan het Weenaplein te Rotterdam, verkoopt voor ƒ 10.000,-. De hypotheekschulden bedroegen ƒ 6.000,-, zodat er een saldo was van ƒ 4.000,-, (GA Rotterdam, Nieuw Not. Arch, inv. no. 1307, minuut no. 92). Na het overlijden wordt er een verkoping gehouden van enig huisraad en van de bibliotheek van de overledene. Bij de desbetreffende notariële stukken is gevoegd een catalogus Notitie van Godgeleerde en andere werken nagelaten door Cornelis van den Oever etc., [Rotterdam 1878], Nieuw Not. Arch., inv. no. 1308, proces-verbaal no. 32. De catalogus omvat 1044 nummers; de opbrengst van de veiling - enige no.'s worden opgehouden - bedraagt ƒ801,10. We lezen uit de Notitie dat de bibliotheek van Van den Oever voornamelijk godsdienstige werken uit de 17e en 18e eeuw bevatte. Laatstgenoemde moet een belezen man zijn geweest, maar merkwaardig doet aan dat er nagenoeg geen boeken, brochures etc. worden vermeld die betrekking hebben op de kerkelijke strijd en twistvragen van de 19e eeuw.
Op grond van het bovenstaande kan niet worden afgeleid dat Van den Oever bij zijn overlijden een vermogend man is geweest. Hij laat zijn echtgenote vier à vijf duizend gulden aan spaarpenningen na, zo zou kunnen worden geconcludeerd.
Deze slotsom wordt bevestigd door de ‘boedelbeschrijving’ opgemaakt na het overlijden van de weduwe Kaatje van der Bil (7 juli 1885). Aan roerende goederen bezit de overledene ƒ 277,20, aan contanten ƒ 56,77, aan vorderingen ƒ 90,-; de schulden belopen ƒ 70,-. Saldo (= totale bezit) mitsdien ƒ 353,97.

voetnoot5: GA Rotterdam, Repertoire op de (ingekomen) missiven van B. en W. 1837, nr. 2265. Ook H. Vermeulen, Dordtsche Dweepers te Rotterdam, a.w. 26, noemt dit request. We vinden geen vermelding waarin staat, hoe op het verzoekschrift is beschikt.

voetnoot6: Wij hebben afgezien van de publicatie van de omvangrijke ondertekening van latere requesten, maar zullen hierna in dit hoofdstuk de vindplaatsen van deze documenten noemen.

voetnoot7: GA Rotterdam, Ingekomen missiven B. en W. 1839, nr. 1311. Het origineel bevat ook de adressen van de ondertekenaars.

voetnoot8: Landwehr, a.w. 41 vermeldt: ‘Eigenaardig is het, dat zijne volgelingen [nl. die van Van den Oever] nooit het lidmaatschap der Herv. kerk opzeiden’.

voetnoot9: Van Hees rept in zijn autobiografische aantekeningen - gepubliceerd in Jacob en John van der Meulen, Ter Nagedachtenis van Rev. C. van der Meulen, Grand Rapids, Michigan 1876, 163-172 - niet van dit aangesloten-zijn van zich en zijn vrouw, bij de groep-Van-den-Oever.

voetnoot10: GA Rotterdam, Resolutie B. en W. 31 mei 1839; men zie ook Vermeulen, Dordtsche Dweepers, a.w. 26-27.

voetnoot11: Respect, te vinden in: EERSTE DEEL 402-404; Bos Archiefstukken IV, 421 noot 20.

voetnoot12: Het request wordt bewaard Herv. Ered. 28 jan. 1842, no. 5; het is gesteld in gebrekkig Nederlands en is wijdlopig.

voetnoot13: Wij verbeterden enige storende spelfouten.

voetnoot14: Dit betekent dat het Van-den-Oever-conventikel al vanaf 1834 zou hebben bestaan.

voetnoot15: ... noch met de Hervormden, noch met de Christelijke Afgescheidenen (na hun synode Utrecht 1837).

voetnoot16: Herv. Ered. inv. no. 1859, Zuid-Holland, folio 89.

voetnoot17: Het wordt, evenals het vorige, bewaard: Herv. Ered. 28 jan. 1842, no. 5. We vinden het request alsmede de ondertekening afgedrukt in Stoppelenburg en De Blois, a.w. 20-22.

voetnoot18: De lezer zal de onjuistheid in de formulering ontdekken!

voetnoot19: Eén van de ondertekenaars is de latere Amsterdamse oefenaar Woutherus Bekker (geb. 8 febr. 1821 te Rotterdam; overl. na 1894 te Emmerich, Dld.). Men zie voor hem Kerkhistorische Kroniek, 4e jrg., no. 4 ( 1968) 43-44.

voetnoot20: Herv. Ered. inv. no. 1859, Zuid-Holland, folio 89. Twee jaar later doen C. van den Oever c.s. een nieuwe poging als gezelschap te worden erkend; ook nu wordt hun adres afgewezen daar het ‘verschillende onaannemelijke punten van verzoek’ inhoudt - vindplaats als voren.

voetnoot21: Voor deze paragraaf putten wij, behalve uit de in noot 3 van dit hoofdstuk genoemde literatuur, uit de ‘Notulen van de Kerkeraad der Gereformeerde Gemeente onder 't kruis te Rotterdam’ ( 1844-1870) - fotocopie bewaard in GA Rotterdam.

voetnoot22: In deze vergadering waren twaalf gemeenten vertegenwoordigd, waaronder uit Zuid-Holland onder meer: Noordwijk aan Zee, Rotterdam en Woerden. Na het examen van Van den Oever wordt met algemene stemmen besloten aan hem zal worden gegeven ‘eene zending als een gezant van Christus, om het Evangelie te verkondigen, de Sacramenten te bedienen en de sleutelen des Hemelrijks te gebruiken...’. Vergelijk NAVGK 15-26.

voetnoot23: Not. kerker. 1 en 11 sept. 1844.

voetnoot24: Veritas, die in zijn De laster beschaamd etc., a.w. zegt ds. Van den Oever hoog te achten, merkt op dat diens gemeente ‘uit de vreemdsoortigste bestanddeelen [is] zamengesteld’ (6). Hij gewaagt van de ‘rede- en zedeloosheid van niet weinigen’ van de leden; ook: ‘Dat er waarlijk in de gemeente van Ds. Van den Oever, onder en bij het echte goud, veel schuim was, is in Rotterdam over bekend...’. (7)

voetnoot25: Landwehr, a.w. 42-43.

voetnoot26: Rijssen s.a. 148-149. Door de niet-genoemde bewerker zijn bij het geciteerde gedeelte een negen-tal noten geplaatst, die wij met aangepaste nummering, aansluitend aan deze noot, overnemen.

voetnoot27: ‘De schrijver heeft hier zeker de Christelijke Afgescheidenen op het oog.’

voetnoot28: ‘En bedoelt hier door die goede stuurman Ds. [H] de C[ock].’

voetnoot29: ‘En door die verkeerde raadsman Ds. H.P. S[cholte], want die bedoelde gansch wat anders dan Ds. de C[ock], zoo als bij de uitkomst is gebleken.’

voetnoot30: ‘Door die stormen en baren moet verstaan worden die vervolging van 1834 tot 1836, enz.’

voetnoot31: ‘De regtbanken en de boetens en gevangenissen.’

voetnoot32: ‘Ds. de C[ock).’

voetnoot33: ‘H.P. S[cholte], v. R[aalte], Br[ummelkamp].’

voetnoot34: ‘De vrijheid onder zekere voorwaarde.’

voetnoot35: ‘Algemeene welmeenende aanbieding van Christus aan alle menschen.’

voetnoot36: Men zie ook Bos, Kruisdominees 105-107.

voetnoot37: Not. kerker. 1 juni 1857. Hoewel er in de tweede helft van de negentiende eeuw verscheidene personen met de naam Schaap te Rotterdam hebben gewoond, komt, gezien vermoedelijke leeftijd (reeds circa 1832 ‘uitgetreden’ als vrijmetselaar) etc, het meest in aanmerking Abraham (Jacob) Schaap, geb. 6 nov. 1797 te Gouda, Nederlands Israëliet, koopman, wonende Zandstraat 434. (GA Rotterdam, Bevolk. register fiche 659-1403)

voetnoot38: Idem 18 juli 1857.

voetnoot39: Idem 12 aug. 1857.

voetnoot40: Idem 3 sept. 1857; Sebastiaan Verbruggen was lid geweest van de gemeente Hovenierslaan. Hij keert 18 maart 1864 tot haar terug.

voetnoot41: NAVGK 278-284.

voetnoot42: Op 15 juli 1858 worden opnieuw enige leden geëxcommuniceerd, maar het is niet duidelijk welke van dezen tot dezelfde groep hebben behoord.

voetnoot43: We laten terzijde het conflict met twee leden van de Rotterdamse gemeente A. van der Hart en H. van der Heul. Dit had zijn grond in een leerstellig verschil, en het gaf eerstgenoemde zijn in het vorige hoofdstuk genoemde brochure Het evangelie niet in strijd met de leer der verkiezing etc., in de pen. Beide leden werden geëxcommuniceerd ‘omdat men [zij] den Leeraar beschuldigde[n] van anti-gereformeerd te prediken’. Vergel. NAVGK (Algemene vergadering 1852 te Zwartsluis 183-184, 191-194.

voetnoot44: Van der Does, a.w. 84-85.

voetnoot45: Ds. N. Wedemeijer, dan te Dordrecht, had ds. A. van den Oever inmiddels te 's-Gravenhage bevestigd.

voetnoot46: Uitvoeriger over het conflict: Bos, Kruisdominees 158-172. Men zie voor de aanklacht bij de rechtbank te 's-Gravenhage tegen F. Boers: hoofdstuk 28 ('s-Gravenzande), paragraaf 1.

voetnoot47: De brief is afgedrukt in Bos, Kruisdominees 167-168.

voetnoot48: De ‘circulaire’ werd niet gevonden; Ibidem 168.

voetnoot49: Not. kerker. 4 okt. 1861.

voetnoot50: Ook: Bossché.

voetnoot51: Bij gebrek aan andere gegevens ontlenen we deze samenstelling aan Van der Does, a.w. 77 (approbatie ‘leerrede’ van Van den Oever).

voetnoot52: Men zie ook: Bos, Kruisdominees 181-194.

voetnoot53: Aldus Veritas, a.w. 19-20.

voetnoot54: Ibidem 8, 19, 22.

voetnoot55: Van der Does, a.w. 121-122 houdt Van den Oever voor onschuldig; Bos, Kruisdominees 185 laat zich hierover niet definitief uit, maar hij heeft weinig waardering voor het relaas van Veritas.

voetnoot56: Veritas, a.w. 21-22.

voetnoot57: GA Rotterdam, Arch. Gereformeerde kerk Rotterdam, ‘Kladboek ter Aantekening van de Ledematen der Gerefformeerde Gemeente onder 't kruis Rotterdam welke getrouw zijn gebleven in 1864’.

voetnoot58: Aldus Veritas, a. w. 21.

voetnoot59: Uitvoerig over deze fase Bos, Kruisdominees 187-189.

voetnoot60: Not. kerker, (vergel. noot 21; vanaf 17 januari 1864 hieronder te verstaan: Notulen kerkeraad C. van den Oever c.s.!), 17 jan. 1864.

voetnoot61: We ontlenen voor deze paragraaf één en ander aan Landwehr, a. w. 47-49.

voetnoot62: Derk Klinkert werd 3 mei 1818 te Zwolle geboren; zijn ouders behoorden tot de deftige burgerstand. Hij overleed te Rotterdam 29 maart 1898. Aanvankelijk was hij meester-leerlooier. Sedert 1846 oefenaar bij de Kruisgezinden, in 1850 predikant te Zwolle, in 1864 te Rotterdam. Emeritus 1897. Hij is tweemaal gehuwd geweest; de eerste maal met Magreta Petronella Lindeboom (overl. 1850), de tweede maal met Aafke van der Molen. Door zijn eerste huwelijk was hij een zwager van ds. W.W. Smitt. Men zie verder voor hem, Bos, Kruisdominees register; Wesseling, De Afscheiding van 1834 in Overijssel I register: De Haas I, 156-158.

voetnoot63: Men zie voor hun namen blz. 233-234.

voetnoot64: NAVGK 398, 400-401.

voetnoot65: Landwehr, a.w. 54-55.

voetnoot66: Bos, Kruisdominees, ‘Het onder Klinkert beklonken accoord’ 207-220.

voetnoot67: In het reeds genoemde ‘Kladboek etc.’.

voetnoot68: Not. kerker. In ‘Berigt van het gebeurde in 1863 tot in Jan. 1864’.

voetnoot69: Ook: Arie van der Kade.

voetnoot70: Not. kerker. 3 juni 1864.

voetnoot71: Idem 31 mei 1865. Veritas a.w., tekent naar aanleiding van dit gebeuren aan: ‘Een christen-Leeraar, door dezen heftig gelaakt, door genen hoogelijk geprezen, werd, ten aanschouwen van duizenden, door tal van Politieagenten omringd, langs de straten geleid en naar zijne woning gebragt, om hem voor de aanranding der razende, schreeuwende en tierende menigte te behoeden.’ (3)

voetnoot72: Not. kerker. 28 juni, 22 juli 1865.

voetnoot73: In 1807 nam het Letterkundig Genootschap onder deze zinspreuk zijn nieuwe gehoorzaal in gebruik; later werd de naam ‘Maatschappij van Wijsbegeerte en Letterkunde te Rotterdam’. Het gebouw stond aan de Scheepmakershaven, A 458. Men zie ook: J. Scharp, Inwijding der nieuwgebouwde gehoorzaal van het Letterkundig Genootschap Verscheidenheid en Overeenstemming te Rotterdam, Rotterdam 1807.

voetnoot74: Not. kerker. 3 juni 1866.

voetnoot75: Idem 10-11 febr. 1869. Pieter Los, zoals we ook in het hoofdstuk over Leiden (Kruisgemeente) zullen zien, wordt inderdaad predikant van een gemeente aldaar, die dan tot de Van-den-Oever-groep behoort. Deze sluit zich echter reeds midden 1870 aan bij de Ledeboerianen.

voetnoot76: Not. kerker. 6 sept. 1870.

voetnoot77: Idem...(?) juni en... (?) sept. 1869. Op 28 okt. 1873 kwam een ‘synodale vergadering’ te Rotterdam bijeen. Tot het verband behoren dan elf gemeenten, namelijk te Alblasserdam, Amsterdam, Blokzijl, Dirksland, Enkhuizen, Nieuwpoort, Rotterdam (J. Boerkoel, M. de Klerk, ouderlingen), Schiedam (N. van den Hoek, A. Noordam), Wissenkerke, Woerden (C.P. Flier, ouderling, N. Sonneveld) en Zwartsluis. Er wordt een request aan de Koning gezonden, waarin mede met het oog op het bezit van kerkgebouwen erkenning wordt gevraagd voor de afzonderlijke gemeenten of voor het kerkverband - dit laatste wordt niet duidelijk - ‘als zedelijk ligchaam en regtspersoon in den Staat’. Men begeert de titel ‘Gereformeerde Kerk onder 't Kruis’. Men zie ook: Blok en De Waal, Gereformeerde Gemeente Dirksland 115-117.

voetnoot78: In arch. Herv. Ered., inv. no. 1859, omvat alleen al het dossier ‘Gereformeerde gemeente onder 't kruis te Rotterdam (Afgescheidenen van Afgescheidenen)’ - uitsluitend registratie van stukken met korte inhoud etc. - 13 folio bladzijden.

voetnoot79: Herv. Ered. 15 febr. 1853, no. 13.

voetnoot80: Idem 14 okt. 1865, no. 10.

voetnoot81: Idem 25 sept. 1866. no. 3 en 13.

voetnoot82: Idem 12 sept. 1868, no. 8.

voetnoot83: We ontleenden enige bijzonderheden aan Landwehr, a.w. 30-32. Van deze gemeente ontbreken de notulen tot aan het jaar 1877.

voetnoot84: Vergel. blz. 230.

voetnoot85: Blz. 232. Bedoeld is Jan Herman Otto Lindeman (ook O.J. Lindeman) geb. 1813 te Meppel, ‘schuijer- en blokmaker’. Hij was voor de tweede maal gehuwd op 24 nov. 1858 te Rotterdam, en wel met Cornelia van der Kroon, geb. 1822 te Ooltgensplaat. GA R'dam: Bevolking, deel 93, Wijk 13, Goudsche weg 723, folio 2792.

voetnoot86: Deze werd in 1826 te Veldhausen (Dld.) geboren. Gedurende enige tijd heeft hij tot de gemeente van Van den Oever behoord. Na 1862 verdwijnt hij uit het gezichtsveld van Afgescheidenen en Kruisgezinden. Vergel. NAVGK 618; Bos, Kruisdominees register; De Haas I, 140.

voetnoot87: Leendert van der Valk werd 8 okt. 1838 te Vlaardingen geboren, hij overleed 13 jan. 1910 te Oosterbeek. Predikant te Rotterdam (Goudsche weg) in 1864, Delft 1869, Scheveningen 1892, Oosterbeek 1904.

voetnoot88: NAVGK 381, 383.

voetnoot89: Ibidem (Algemene Vergad. 28-30 juni 1864, Zwartsluis) 397, 401, 403, 405.

voetnoot90: Hoewel we niet over exacte gegevens beschikken, moet het aantal zielen van de ‘Goudsche weg’ in 1869 worden geschat op 300. In genoemd jaar waren er te Rotterdam in totaal 1285 Kruisgezinden. Vergel. Kwantes, Jaarboekje 1869 24. In het tijdvak 1875-1882 omvat de gemeente 610 zielen (Jaarboekje voor de Chr. Geref. Kerk 1875 etc).

voetnoot91: Landwehr, a.w. 58.

voetnoot92: Ibidem 69-79.

voetnoot93: NCVR, 9 nov. 1869, art. 14.

voetnoot94: Verdere gegevens over deze gemeente: C. de Jongste, Klacht en Jubel 170-194.

Vorige Volgende

Hoofdstuk 22 De Kruisgemeenten te Rotterdam