De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 181]

Hoofdstuk 20
Katendrecht

Voordat we bij de behandeling van ‘Zuid-Holland’ Nieuwe Maas en Nieuwe Waterweg voorgoed oversteken in noordelijke richting, willen we enige aandacht besteden aan de Afgescheiden gemeente te Katendrecht. In de tijd vóór 1870 was, wat nu een deel van Rotterdam-Zuid is, een zelfstandig gebied; kerkelijk gezien bepaald door de Hervormde gemeente te Charlois,¹ welke ook leden telde te 's Gravenambacht en Katendrecht.

In 1841 waren er te Charlois 378 huizen met 2500 bewoners. De bevolking vond haar bestaan in de ‘appelpluk’, vlasteelt, aardappelbouw, benevens de riet- en houthandel. Er waren 2400 Hervormden.²

De burgerlijke gemeente Katendrecht - groter in oppervlak dan thans, na het graven van de Maashaven, de wijk die dezelfde naam draagt - telde in 1845 slechts 62 verspreid liggende huizen, bewoond door 130 gezinnen. De 590 inwoners vonden hun bestaan in ‘de melkerij’; zij waren op 20 na Hervormd. Katendrecht zelf was een gehucht. Een veer verbond dit gebied met Rotterdam.³

1 In het archief van de Hervormde kerk te Charlois c.a. vinden we in de tijd van de Afscheiding slechts dat het gezin van A.C. Kuiper (Kuijper) zich afscheidt (14 maart 1839). Aangezien Kuijper zich aansluit bij de Afgescheiden gemeente te Rotterdam, zullen wij hem dáár noemen.

2 Van der Aa III, 68-69.

3 Van der Aa VI, 331-332.

1. Ontstaan der Kruisgemeente⁴

De Afgescheiden gemeente te Katendrecht is - merkwaardigerwijs - voortgekomen uit een vereniging. Een gezelschap, dat samenkwam ten huize van wagenmaker Hoogvliet in de Tolhuisstraat - nu geklemd tussen Rijnhaven en Maashaven - kreeg op 2 oktober 1861 een organisatie-vorm: ‘De Vereeniging tot

4 We ontlenen in dit hoofdstuk enige bijzonderheden aan het archief van deze gemeente: ‘Notulen van de Vereeniging tot Verbreiding der Waarheid 2 Oct. 1861-1 Nov. 1884’ (de notulen gaan op ongeveer 4 dec. 1866 over in die van ‘de Kerkeraad der Christelijke Gereformeerde Gemeente’); ‘Ledematen Boek van de Gemeente Katendrecht en Charlois 1866’ en aan Het werk Uwer handen - Geschiedenis van een Gereformeerde Kerk Rotterdam-Zuid (Katendrecht) - [door dr. W.H. van Zuylen, Katendrecht] 1966.

[p. 182]

Verbreiding der Waarheid’.⁵ De leden van het gezelschap, daarna vereniging - circa 50 in getal - bleven aanvankelijk merendeels lid van de Hervormde kerk. De ‘Notulen’ beginnen met het ‘Reglement’. Daaruit blijkt dat het doel der vereniging is ‘de Waarheid te verbreiden en voor te staan, door de Waarheid te belijden en te beleven’. Verder stelt men zich ten doel openbare godsdienstoefeningen en catechisatiën te houden, in welke ook personen kunnen voorgaan, die geen geordende predikanten zijn.

Het reglement is ondertekend door de acht eerste bestuursleden: J.W. van den Broek (president), W. Bot, P.C. Brandwijk, A. Breukhoven, A. van Deursen, P.M. van Loon, J. Schotel en A. van der Waal.

Als ‘oefenaar’ in deze kring treden op J.W. van den Broek, P.M. van Loon en E. Fransen.

Reeds in 1863 zijn er leden der vereniging die begeren dat de sacramenten zullen worden bediend. We lezen:

‘Alsnu werd door den President een ingekomen bezwaar of verzoek aan de Vergadering voorgelezen, betreffende de Heilige Doop en Avondmaal Bediening, welk bezwaar of verzoek geadresseerd was aan Leden des Bestuurs, en onderteekend door W. Maliepaard, [L.] Barendregt, [M.] de Bruin, [A.] Kamp, Molenaar, vrouw Boers, en andere doch ongenoemde personen, welk bezwaar of verzoek door den President aan alle leden des Bestuurs werd overgedragen, om na rijp beraad en overleg, in de eerstvolgende Vergadering aan inzenders als dan nader Rapport uittebrengen.’⁶

Twee maanden later wordt het verzoek herhaald; het bestuur besluit dan dat zal worden getracht ‘een op zich zelf staand Kerkelijk Ligchaam te worden’.⁷ Het besluit heeft echter niet het door een aantal leden gewenste gevolg, zodat het niet verwondert dat eind 1864 een nieuw verzoek ‘om de Vereeniging kerkelijk te maken’, wordt ingediend. Thans zijn het C. Kuipers te Charlois alsmede D. Verschoor en L. Noordzij te Katendrecht die zich tot het bestuur wenden en als antwoord ontvangen ‘...dat reeds op een daartoe gedaan verzoek, gelegenheid gezocht is, terwijl alle leden des Bestuurs voor deze zaak waren, en werd HEd. beloofd, zulks zeker te doen op eene daartoe nader te bepalen en gelegene tijd’.⁸ Maar het ‘kerkelijk maken’ laat nog op zich wachten.

Voor dat er een definitief besluit valt, vertrekt de voorganger en president J.W. van den Broek. In juli 1866 maakt hij bekend zich geroepen te voelen ‘om in uitgebreider Kring werkzaam te worden in des Heeren Koningrijk’.⁹

5 De eerste ‘Vereeniging ter Verbreiding der Waarheid’ werd te Amsterdam opgericht in 1847, onder de krachtige leiding van T.M. Looman. ‘'t Was het planten van een klein boompje, maar dat voorspoedig opschoot en weldra in een veelheid van hoofdtakken en zijtakken uitgroeide.’ (Rullmann, Kerkherstel 80) In navolging van Amsterdam ontstond in 1851 de ‘Vereeniging tot verbreiding der Waarheid in Friesland’. We mogen wel zeggen dat deze verenigingen hier en daar de Doleantie hebben voorbereid.

6 Notulen, 15 aug. 1863. Niet alle personen die hier worden genoemd, vinden we terug in het ‘Ledematen Boek... 1866’.

7 Notulen, 21 okt. 1863.

8 Idem, 26 dec. 1864.

9 Van Zuylen, a.w. 4-5. Johan Willem van den Broek werd 9 nov. 1820 te Schiedam geboren; hij overleed te Enkhuizen 27 maart 1880. Hij was een zoon van Leendert van den Broek en Henriëtte Vijgeboom (dochter van de bekende oefenaar Johan Willem Vijgeboom). Reizend handelaar in textiel (‘pakloper’). Oefenaar te Charlois circa 1860 tot 1866. Predikant te Goes 1867, Enkhuizen 1869. Sedert 1869 predikant van de ‘Vrije gereformeerde gemeente onder 't kruis’ aldaar, aangezien deze niet meeging met de vereniging van 1869. Men zie voor Van den Broek: Bos, Kruisdominees 214- 217; De Haas II, 49.

[p. 183]

Nadat er voor de vierde maal een verzoek is gedaan inzake wijziging van de organisatie, en wel door A. Lührmann en A.M. Looyé te Katendrecht, valt het besluit de vereniging kerkelijk te maken en aansluiting te zoeken bij de Gereformeerde kerk onder het kruis te Rotterdam, waar D. Klinkert predikant is.¹⁰ Zondag 4 december 1866 wordt - nadat de vereniging reeds was ontbonden - onder leiding van laatstgenoemde de Kruisgemeente te Katendrecht geïnstitueerd en de gekozen ambtsdragers bevestigd. Ouderling worden: C. Kuipers¹¹ en J. Markus; diaken: M. de Bruin en A. van der Waal; kerkmeester: A. van Deursen en D. Verschoor.¹²

10 Notulen, 1 nov. 1866.

11 Hij tekent: C. Kuijpers.

12 Notulen, 4 nov., 13 nov., 20 nov., 4 dec. 1866.

2. De eerste leden

Volgens het reeds genoemde ‘Ledematen Boek... 1866’ bestond de gemeente bij haar aanvang uit de volgende personen.¹³

Arnoldus van Asperen

Louwrens Beukema en Adriana Kamp

Jacob Bezemer

Willem Bot en Jaapje Ophof

Pieter Cornelis Brandwijk en Pietertje Teepe

Mercelis de Bruin en Leidia Barendregt

Johannes van de Coeverring

Arie van Deursen en Jobje van Sprang

Jacob van Deursen

Pieter van Dijk en Gerretje Boske

Cornelis Enzer

Anna van Eik huisvrouw van H. Bouwkens

Elizabeth Flesch^14

Maria van Gemeren

Huig Groenendijk

Huig Groeneweg

Jan de Haas en Pleuntje de Haan

G.J. van Helden

Johannes den Hoet en Antonia Koster

Willem Huizer en Pietertje Monster

Anna Jansen

Jan Kouwstaal en Hendrika Sofia Blacquière

Cornelis Kuipers en Catarina Hatenboer

13 Aangezien de administratie weinig gegevens bevat, kon niet worden vastgesteld waar de grens ligt tussen eerste en later-aangesloten leden.

14 Dochter van (ds.) Salomon Mozes Flesch; men zie voor deze TWEEDE en VIERDE DEEL register.

[p. 184]

Hannie Lagendijk

Arnoldus Looyé

Aart Los

Pieter Los en Geertje Noordzij

Arnoldus Lührmann en Neeltje den Otter

Willem Maliepaard

Geertruida Markus

Jacob Markus

Leendert Mol

Johannes Niemansverdriet

Leendert Noordzij en Neeltje van Deursen

Willem Ottevanger en Trijntje Lagendijk

Jacobus Ottevanger

Hendrik Pouderoijen en Mijntje Verhagen

Frans Punt

Jacob Rijke

Arie Stek en Elizabeth Blacquière

Adrianus van der Thoolen

Elizabeth van der Thoolen

Jan Verhaar en Annigje Timmer

Dirk Verschoor en Trijntje Bazuin

Arij van der Waal

Dirk van der Waal

Jan Zwiep

3. Plaatsen van samenkomst

Al spoedig na 1861 kon de ruimte bij wagenmaker Hoogvliet niet meer alle personen, die bij de ‘Vereeniging’ kerkten, bevatten. Een vlasboer, in de buurt van de Gouwstraat te Charlois,¹⁵ stelde daarop zijn schuur beschikbaar. Echter: de tweede vergaderplaats werd, al spoedig, eveneens te klein. ‘Van heinde en ver, tot uit Bolnes, kwam men naar de samenkomsten.’ Het lukt een deel van een huis te huren, dat vroeger herberg was geweest. ‘Het huis lag aan de Dordtsche straatweg, nu ongeveer Zwartewaalstraat.’

‘Ook deze vergaderruimte werd spoedig te klein. Men begon te denken aan echte kerkbouw. Een stuk grond aan de Katendrechtse Lagedijk, dicht bij de korenmolen “De Korenaar” werd aangekocht voor ƒ 200,- van de familie Los. (Die molen werd voor enkele jaren afgebroken, hij stond op de hoek Katendrechtse Lagedijk en Hellevoetstraat).’

In de ‘Notulen’ van 16 augustus 1864 lezen we dat de aankoop van de grond en het bouwen van de kerk hebben gekost ƒ 2.258,17. Er is nog een schuld van ƒ 890,70. Omdat de vereniging geen rechtspersoon was, werd het onroerend goed op naam van de president Van den Broek gesteld. Het kerkje kon 250 à 300 mensen bevatten.¹⁶

15 Wellicht de reeds genoemde C. Kuipers.

16 We ontleenden de gegevens van deze paragraaf aan van Zuylen, a.w. 4, 6-7. Het tweede ‘echte’ kerkgebouw werd in 1874 in gebruik genomen, nadat het eerste was verkocht. Het bevatte 400 zitplaatsen en stond aan de Dordtsche Straatweg. Deze ‘liep... via de Zwartewaalstraat, dwars door wat nu de Maashaven is naar het veer van Katendrecht, dat toen de enige geregelde verbinding met Rotterdam was.’ (ibidem 13).

[p. 185]

4. De eerste predikanten

Op 17 november 1867 ontvangt de jonge, voortvarende gemeente onder het kruis in Dirk Jan van Brummen¹⁷ haar eerste predikant; bevestiger is ds. A. Verheij van Dordrecht. Hij staat te Katendrecht tot 30 mei 1869.¹⁸ Kort na zijn vertrek komt de vereniging van Afgescheidenen en Kruisgezinden tot stand. Katendrecht wordt opgenomen in het verband van de christelijke gereformeerde kerk, en uiteraard tevens in dat van de classis Rotterdam. We lezen over dit gebeuren in de ‘Notulen’:

‘Een berigt ontfange van de Consulent Ds. Klinkert omtrent het besluit der Groote Vergadering van het vereenigen der Christelijke Afgescheidenen met ons kerkelijk standpunt onder de Naam van Christelijk Gereformeerd en hetzelve de Geheele Gemeente bekend gemaakt.’¹⁹

De tweede predikant is de voormalige Kruisdominee Willem Eichhorn. Hij staat te Katendrecht van 13 februari 1870 tot 11 augustus 1872.²⁰

17 D.J. van Brummen werd 7 nov. 1825 te Arnhem geboren en overleed 25 nov. 1902 te Dordrecht. Smid te Arnhem. Sedert 1851 oefenaar bij een afzonderlijke afgescheiden groep aldaar, vervolgens bij de op 17 april 1856 geïnstitueerde kruisgemeente. Hij werd in 1857 predikant te Arnhem, in 1867 te Katendrecht, 1869 te Woerden, 1872 te Oud-Beijerland en in 1876 te Dordrecht; sedert 1896 bij de christelijke gereformeerde kerk aldaar. De Haas I, 58-59.

18 Van Zuylen, a. w. 11.

19 Notulen, 29 juni 1869.

20 W. Eichhorn werd 7 juni 1828 te Amsterdam geboren en overleed te Dordrecht 28 november 1872, slechts een drietal maanden nadat hij Katendrecht had verlaten. Predikant te Huizen 1854, Zutphen 1855, Tricht 1860, Haarlem 1864. Katendrecht 1870, Dordrecht 1872. Men zie voor hem ook: Bos, Kruisdominees 151-153; TWEEDE DEEL 154, 160; NAVGK register; De Haas I, 105.