De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 173]

Hoofdstuk 19
Pernis

Wie een blik slaat op de huidige plattegrond van Rotterdam, ziet Pernis liggen op een schiereiland dat wordt omgeven door de Tweede Petroleumhaven, Nieuwe Maas, Eemhaven en Prins Willem Alexanderhaven. Het schiereiland is aan de randen bezet met fabrieken en olie-opslag terreinen. Het oude dorp Pernis heeft min of meer de vorm van een vierkant; de scheidslijn met het omliggende gebied wordt gevormd door de Vermaetweg, Pastoriedijk en Ring. Ook de uitstulping in de richting van de oude Pernissehaven - de Nieuwedijk, Uiterdijk etc. - is bewaard gebleven. De burgerlijke gemeente Pernis van omstreeks 1847 telde 188 huizen, bewoond door 325 huisgezinnen en 1660 inwoners. De bevolking vond haar bestaan meest in de visserij, landbouw en vlasserij. Ook was er in die tijd een scheepstimmerwerf. De vissersvloot omvatte twintig schepen die uitvoeren ‘ter versche en zoute zeevischvangst’. Op elf na waren de inwoners Nederlands Hervormd.¹

1 Van der Aa, IX, 131-133. Het aantal ‘elf’ voor circa 1847 is onzes inziens te laag. Het aantal Afgescheidenen moet in die tijd iets groter zijn geweest.

1. Het begin

De wording van de Afgescheiden gemeente te Pernis ligt in het duister. We willen vooropstellen dat de notulen van de kerkeraad van 7 oktober 1892 vermelden dat het 50-jarig bestaan der gemeente niet zal worden gevierd wegens de slechte tijden; dergelijke aantekeningen zijn er eind 1917 en 1942.² Hieruit kan worden afgeleid dat men in 1892 etc. meende of zeker wist dat de gemeente eind 1842 is geïnstitueerd. De bewaard-gebleven notulen van de kerkeraad beginnen met 1 februari 1851; het oudst-bewaarde ledenregister is in ieder geval van latere datum.³ Mede daardoor kunnen we thans noch het tijdstip van instituering met zekerheid vaststellen, noch zeggen door wie deze is verricht en onder welke omstandigheden dit is gebeurd.

2 Notulen kerkeraad 23 nov. 1917: 75-jarig bestaan zal worden herdacht zondag 16 december; idem 12 okt. 1942: 100-jarig bestaan zal worden gevierd op de tweede kerstdag.

3 Het bleek niet mogelijk - ook niet door vergelijking met andere stukken - vast te stellen, wanneer dit boek is aangelegd; ons vermoeden is circa 1859. Het register is geschreven achterin (of voorin?) het Notulenboek van de kerkeraad 1873-1883.

[p. 174]

In het archief der Hervormde gemeente van Pernis⁴ vinden we, naast enige voor ons onderwerp niet belangrijke vermeldingen aangaande afgescheiden en weergekeerde personen, dat in 1840 de eerste lidmaten tot de Afscheiding overgingen.

1840

24 april. Maria van Eijk heeft zich schriftelijk afgescheiden. Haar is verzocht in de kerkeraad te verschijnen, maarzij heeft aan dit verzoek niet willen voldoen.

14 augustus. Jan Koster en zijn vrouw Alida 't Hart scheiden zich af.

18 december. Diaken Gerrit Verschoor heeft zich bij de Afgescheidenen gevoegd. Hij wordt ontslagen als diaken.

1841

1 februari. Gerrit Verschoor (Leendertzoon) scheidt zich schriftelijk af.

13 maart. Magdalena Pons, huisvrouw van Pieter Bijl scheidt zich af.

1843

10 januari. Afscheiding van Klaasje Velthoen en Grietje van der Zwet.⁵

Verder vinden we in Lidmatenregister 1784-1846 als enig gegeven:

28 februari 1841: Leendert 't Hart heeft zijn kind laten dopen bij de Afgescheidenen te Schiedam en heeft daardoor verklaard zich af te scheiden. In deze vermelding ligt een element dat we ook in andere bronnen vinden: de eerste Afgescheidenen te Pernis hebben enige tijd te Schiedam gekerkt.⁶

De instelling der ambten te Pernis mag zich dan eind 1842 hebben voltrokken, de mogelijkheid blijft bestaan dat de eerste ambtsdragers eerst begin 1845 zijn bevestigd.

In de notulen van de classis Rotterdam van 3 december 1844 lezen we namelijk - zoals we reeds zagen in hoofdstuk 9 - dat in de vergadering verschijnen:

‘Andries van Eibergen, Diaken; Pieter Bijl, verkoren Diaken; J.W. Vijgeboom, verkoren Ouderling.’ Bovendien is een brief ingekomen van Arie 't Hart ‘verkoren Ouderling van de Gemeente te Pernis’.⁷ Verder:

‘Br. Van Eibergen, Diaken van de Gemeente Pernis verklaart de oorzaak, waarom ZijnEerw. die zich geruimen tijd aan de Classis verwijderd had, zich thans hier bevond en bij vernieuwing zich met dezelve wilde vereenigen, hierop nederkomende, dat ZijnEerw. het zondige en schadelijke van die scheurmakerij had ingezien en nu niets vuriger wenschte dan in het midden van de paden des regts te wandelen. De Broeders verklaren niets tegen die vereeniging te hebben.’⁸

4 Bewaard in GA Rotterdam.

5 We ontlenen deze gegevens aan Notulen kerkeraad 1782-1847.

6 H. Donkersloot en A. Brunsting, Geschiedenis van Pernis, Rotterdam 1934, 95 - te Schiedam stond van 11 dec. 1839 tot 18 juli 1842 ds. A. Brummelkamp; De Pernische Kerkbode 20 okt. 1934. Door het onvolledig-zijn van de archiefstukken vinden we echter over deze zaak bij ‘Schiedam’ (hoofdstuk 23) geen evidentie.

7 CVR, 3 dec. 1844, presentie en art. 5. Het trekt de aandacht dat bij A. van Eibergen het ‘verkoren’ ontbreekt.

8 CVR, 3 dec. 1844, art. 8.

[p. 175]

De inhoud van dit artikel is niet geheel duidelijk. De volgende vragen blijven onbeantwoord: is Van Eibergen kortere of langere tijd geleden wèl bevestigd, in tegenstelling tot de andere ‘verkorenen’? Heeft alleen Van Eibergen, of de gemeente te Pernis zich ‘aan de Classis’ verwijderd? En: wat was de oorzaak van deze verwijdering? Zijn er ook ambtsdragers geweest vóór de nier-genoemden? Tenslotte: wat moet worden verstaan onder ‘geruimen tijd’? Al met al: er blijven vraagtekens ten aanzien van het ontstaan van de gemeente.⁹

In de jaren 1845 tot 1851 (begin der notulen) verschijnen ter classicale vergadering:

Arend Bijl, Andries van Eibergen, Arie 't Hart, ouderlingen; Andries van Eibergen, Martinus Verschoor, diakenen.

De oudst-bewaarde notulen van de kerkeraad¹⁰ vangen aan, zoals gezegd, met een vergadering van 1 februari 1851. Zij geven over het algemeen weinig bijzonderheden. Begin 1851 heeft de kerkeraad de samenstelling: A. Bijl, A. 't Hart, ouderlingen; P. Bijl en A. van Eibergen, diakenen.

Een jaar later wordt door A. 't Hart voorgesteld een derde ouderling te kiezen, aangezien hij door zijn beroep van kustvisser ‘veel buiten de gemeente is’.¹¹

Een belangrijke bijzonderheid aangaande de eerste jaren vinden we in de classicale notulen van 1847: Maria van Eijk, zoals we zagen, één der eerste Afgescheidenen te Pernis, is nog lid te Schiedam. Zij verkeert in armoedige omstandigheden, en vraagt aan de classis

‘of zij haar bedeeling moeste ontfangen uit de Gemeente Schiedam of Pernis... Haar gevraagd zijnde waarom zij niet te Pernis aangesloten was, antwoordde zij dat zij eer afgescheiden was als er te Pernis eene Gemeente bestond en toen daar eene Gemeente gesticht was, zij in staat was geweest de Gemeente te ondersteunen door giften en Schiedam haar toen geraden had lid van Schiedam te blijven en haar Attestatie niet over te brengen naar Pernis; gaf tevens te kennen dat zij nu liefst lidmaat wenschte [te worden] te Pernis.’

De vergadering oordeelt dat Pernis haar als lid dient aan te nemen, en dat zowel deze gemeente als die te Schiedam voor haar bedeling dienen bij te dragen.¹²

9 Ds. S.O. Los wordt aangewezen de ambtsdragers te Pernis te bevestigen (CVR, 3 dec. 1844, art. 9). Op 11 maart 1845 (art. 5) wordt gemeld, dat J.W. Vijgeboom is bevestigd; we mogen wel aannemen dat hetzelfde geldt voor Arie 't Hart en Pieter Bijl.

10 ‘Notulen kerkeraad 1851-1876’.

11 Not. kerker. 29 febr. 1852.

12 CVR, 2 nov. 1847, art. 3.

2. Request 1853; erkenning

Op 24 oktober 1853 richtte de Afgescheiden gemeente te Pernis zich tot de Koning met een verzoekschrift, waarin erkenning in de burgerlijke maatschappij werd gevraagd.¹³ Verklaard wordt dat men het Reglement van Rijnsburg (bijlage III) als het zijne erkent, en dat de godsdienst zal worden uitgeoefend in

13 Herv. Ered. 17 dec. 1853, no. 1.

[p. 176]

‘een in huur verkregen gebouw te Pernis, kadastraal Sectie B no. 147.¹⁴

De kerkeraad heeft op het tijdstip van de indiening van het request de volgende samenstelling:

Arend Bijl, Arie 't Hart, Martinus Verschoor, ouderlingen; Leendert 't Hart, Andries Weltevreden, diakenen.

Het verzoekschrift is ondertekend door 50 personen, maar van zeven van deze wordt de ondertekening ‘per order’ niet erkend - zij waren door één of andere oorzaak ‘afwezig’. In totaal wordt opgegeven dat er 103 kinderen zijn, zodat de gemeente eind 1853 minstens 153 zielen heeft omvat.

De ondertekening luidt als volgt.¹⁵

Klaasje Barendregt (a)^16

Klaasje Berghout (a) met 2 kinderen

Cornelis Biert met 2 kinderen

Arend Bijl^17 met 6 kinderen

Pieter Bijl en Magdalena Pons met 8 kinderen

Andries Eibergen en Willemke den Otter met 1 kind

Arie van Gemeren en Elizabeth Bijl met 5 kinderen

Arie 't Hart en Adriaantje van der Pas met 6 kinderen

Leendert 't Hart en Jaapje de Winter met 6 kinderen

Magdalena 't Hart

Pieter den Hartog en Elisabeth Schaberg

Elias Ketting en Grietje Spuij met 3 kinderen

Aletta Koppenol^18 met 7 kinderen

Jan Koster (a)^19 met 6 kinderen

Pieter Koster^20 met 1 kind

Pietertje Koster (a) met 2 kinderen

Pietertje Lagendijk (a) met 2 kinderen

Pietertje Lagendijk met 6 kinderen

Jan Meiboom^21 met 2 kinderen

Jan van der Schee^22 met 1 kind

W. van der Sluis en Ingetje van der Stee

14 Volgens Donkersloot en Brunsting a.w. 95 vgl. werden de eerste samenkomsten gehouden ten huize van een door ons niet gevonden Klaas Smits aan de Pastoriedijk. Daarna in een ander woonhuis aan deze dijk. Vervolgens aan de Uiterdijk in een pakhuis dat ongeveer 120 mensen kon bevatten. Dit pand werd in 1934 in tweeën gedeeld en werd toen bewoond door Jacobus Aalbers Hzn en Jacobus Aalbers Jzn.

15 Een (a) achter een naam betekent ‘afwezig’. Is slechts één echtgenoot genoemd, dan was wellicht de andere partner (nog) niet afgescheiden; ook kan er in dat geval sprake zijn van een weduwnaar of weduwe. Wij rangschikken de namen der ondertekenaars alphabetisch.

16 In Ledenregister (vergelijk noot 3): gehuwd met Matthijs Baggerman.

17 Idem: gehuwd met Neeltje de Winter.

18 Idem: gehuwd met Maarten Noordzij.

19 Idem: gehuwd met Cornelia van der Steen. Was in 1840 gehuwd met Alida 't Hart.

20 Idem: gehuwd met Hendrikje 't Hart.

21 Idem: gehuwd met Janna Speelman.

22 Idem: gehuwd met Cornelia van Lier.

[p. 177]

Cornelia van Steenis

Martinus van Veelen en Krijna Hendrika Kok met 1 kind

Hendrik Verhagen en Pietertje Noordzij met 4 kinderen

Maria Verhagen [weduwe Jacob van der Steen]

Gerrit Verschoor en Jannetje van Steenis met 6 kinderen

Hendrik Verschoor en Teuna Spuij

Martinus Verschoor^23 met 8 kinderen

Teuntje Verschoor^24

Rookje Vink^25 met 2 kinderen

Grietje Vis (a) met 1 kind

Arie Voogt^26 met 4 kinderen

Adriaantje Voorbergen (a)

Jan Voorbergen en Adriaantje Koole met 5 kinderen

Andries Weltevreden en Burgje Spuij met 6 kinderen

Hermanus Wijnolst^27

De gemeente wordt erkend bij koninklijk besluit van 30 december 1853, no. 66.²⁸

23 Idem: gehuwd met Klaasje Vermaat.

24 Idem: gehuwd met Johannes van der Zwet.

25 Idem: gehuwd met Pieter 't Hart.

26 Idem: gehuwd met Jannetje Verheij.

27 In E.A. Spruijt, De geschiedenis van de Gereformeerde Kerk te Rhoon I (1873-1926), gestencild, s.l.et a. [Rhoon 1983] wordt vermeld, dat Bastiaan Hordijk en Hermanus Wijnolst zich in 1850 te Rhoon afscheidden. (2-3) Ook lezen we in deze studie: ‘De Gereformeerde kerk van Pernis “gesticht in 1841”(!) is voor verschillende gemeenten in de omtrek de moederkerk geweest. In haar notulen kan men niet alleen lezen over de lidmaten in Rhoon, maar ook van diverse andere plaatsen, o.a. Zwartewaal, Nieuwe Sluis, Hekelingen, Spijkenisse, Hoogvliet en Poortugaal.’ (4) Wij merken op dat wij in het thans aanwezige notulen-bestand en in het reeds genoemde oudst-bewaarde ledenregister slechts een enkele plaatsaanduiding vinden.

28 Herv. Ered. 4 jan. 1854, no. 1.

3. Gemeentelijk leven 1854-1869; (ds) Arie 't Hart

In dit tijdvak zien we als leden van de kerkeraad optreden - behalve de hierboven genoemden: C. Biert, M. Bosman, Pieter Bijl, A. van Eibergen, als ouderling; J. van der Burg, K. de Winter, als diaken.

Eén van de belangrijkste zaken in deze jaren is geweest het predikant-worden

[p. 178]

volgens artikel 8 der Dordtse kerkenorde²⁹ van de visser Arie 't Hart.³⁰ Begin 1854 wordt 't Hart aangeboden ‘leerend ouderling’ te worden ‘met verlating van zijn tijdelijk beroep en een toelage van 7 gld. per week’.³¹ Enige weken later verklaart hij dat hij ‘zig overgeeft zig aan den dienst der gemeente geheel toe te wijden’.³² In die tijd stelt ds. P.J. de Groot te Schiedam op de classicale vergadering aan de orde: Zou broeder 't Hart predikant kunnen worden op artikel 8? De vergadering heeft geen bezwaar.³³ In 1856 onderwerpt 't Hart zich op de provinciale vergadering aan het praeparatoir examen. Hij wordt op grond daarvan ‘als proponent opgenomen’, maar dit gebeurt ternauwernood, namelijk nadat de stemmen hebben gestaakt en nadat door het werpen van het lot ten gunste van de examinandus is beslist. Deze ontvangt de raad ‘zich vooral bij eenen Leeraar te laten oefenen in de Hollandsche taal en andere voorbereidende wetenschappen’.³⁴ Reeds daarvóór had de kerkeraad besloten 't Hart ‘als... leeraar te roepen en hem te verzoeken zich aan het examen daartoe de provinciale vergadering aan te bieden’.³⁵ In april 1857 wordt hij nog niet bekwaam geacht als predikant te worden bevestigd,³⁶ maar op de classicale vergadering van oktober van dat jaar, slaagt hij voor zijn peremptoir examen³⁷ en wordt hij 26 oktober daaraanvolgende te Pernis bevestigd.³⁸ Op 2 oktober 1859 preekt 't Hart afscheid en vertrekt naar Zuid-Beijerland.

De tweede predikant is Hendrik Ruine Koopman³⁹; hij staat, gekomen van

29 Bouma, Kerkenordening van de Gereformeerde kerken in Nederland 37-38. Dit artikel opent de mogelijkheid dat personen die niet hebben gestudeerd ‘tot het predikambt’ worden toegelaten, mits zij bezitten ‘singuliere gaven: godzaligheid, ootmoedigheid, zedigheid, goed verstand en discretie, mitsgaders gaven van welsprekendheid’.

30 Arie 't Hart werd in 1811 te Pernis geboren. Tijdens de Belgische opstand heeft hij enige tijd in krijgsgevangenschap doorgebracht, onder meer in de citadel van Antwerpen. ‘Daar had hij van nabij gezien en gehoord het verschrikkelijke van het leven zonder God. 't Was voor hem een oorzaak de zonde te leeren kennen en te vluchten tot den Heere.’ Hij hield zich voortdurend en intensief bezig met Schriftstudie en ‘nam kennis van de vele geschriften van die dagen over het geestelijk en kerkelijk leven. Hij studeerde bij ds. I. Middel te Vlaardingen en ds. P.J. de Groot te Schiedam. Predikant te Pernis van 26 okt. 1857 tot 2 okt. 1859. Zuid-Beijerland 1859. Werkendam 1866. Overleden 1887. We ontlenen deze bijzonderheden aan De Pernische Kerkbode van 20 okt. 1934 en aan Tychicus (Kerkbode Gereformeerde kerk te Pernis) van mei 1963. Men zie verder voor hem De Haas I, 134.

31 Notulen kerkeraad 3 febr. 1854.

32 Idem 25 febr. 1854.

33 NCVR, 15 april 1854, art. 6.

34 NPZH II, 25-27 juni 1856, art. 9-31.

35 Notulen kerkeraad 2 mei 1857.

36 NPZH II, 21-22 april 1857, art. 30.

37 NCVR, 6 okt. 1857, art. 10-19.

38 Honderd vijftig jaar 137. Donkersloot en Brunsting a.w. 96 spreken van [woensdag] 28 okt. 1857. De naam van de bevestiger wordt niet genoemd.

39 Men zie voor hem EERSTE DEEL register, TWEEDE DEEL 362, 381. H.R. Koopman werd 10 juli 1824 te Wijk (Drenthe) geboren en overleed 24 juni 1884 te Paterson, New Jersey, U.S.A.
Als aanvullende informatie noemen wij nog dat hij in 1865 emigreerde naar Amerika, daar na enige tijd predikant werd van de Christian Reformed Church te Pella, Iowa (1867-1869). In 1869 ging hij over naar de Reformed Church in America (RCA) en diende de gemeente van dit kerkverband te High Prairie, Illinois (1870-1879) en Paterson, New Jersey (1879-1884). Deze gegevens zijn ontleend aan Historical Directory of the Reformed Church in America 1628-1965, New Brunswick, New Jersey 1966, 96.

[p. 179]

Steenwijk, te Pernis van 18 maart 1860 tot 11 december 1864, waarna hij predikant wordt te Gameren. Hij ontvangt een tractement van ƒ 12,- per week en daarbij een toelage van ƒ 100,- per jaar. Ds. Koopman wordt opgevolgd door J.H. Schoemakers⁴⁰; hij is van 7 mei 1865 tot 1 mei 1870 te Pernis predikant geweest.

In deze jaren zijn er leden die wonen te Hekelingen, Hoogvliet en Rhoon. Wat Hekelingen⁴¹ betreft: in de notulen van de kerkeraad van 30 augustus 1865 lezen we, dat de gemeente aldaar door de classicale vergadering is ontbonden verklaard ‘en de leden aldaar tot deze gemeente zijn terug gewezen’. J. Moree was ouderling en Ks. van den Berg diaken. Toch zal men te Hekelingen godsdienstoefeningen blijven houden met het oog op de verre afstand.

Zoals de kerkelijke Jaarboekjes laten zien (bijlage II) vertoont het zielental van de gemeente van 1856 tot 1869 een geleidelijke stijging van 172 naar 525. Geen wonder dat men begin 1862 uitziet naar een ruimere vergadergelegenheid. Op 11 april worden enige stukken grond aangekocht aan de Pastoriedijk.⁴² In de notulen van de kerkeraad van 11 maart 1862 lezen we:

‘De tekening eener te bouwen Kerk en de gemaakte staat van kosten word door de vergadering gezien en zonder eene nadere beslissing daaromtrend te nemen, word goedgevonden naar het gemaakte voorstel een bestek te maken dat word opgedragen aan den ouderling Mr. [Martinus] Verschoor...’.

En in die van 28 april 1862 vinden we dat aanwezig is W. van Schagen ‘Mr. timmerman’ wonende te Spijkenisse en lid der gemeente. Deze geeft enige adviezen. De kerkeraad besluit tot bouw over te gaan. Martinus Verschoor zal de kerk bouwen voor ƒ 4.480,79.⁴³ Op 28 mei 1862 legt ds. H.R. Koopman de eerste steen voor het kerkgebouw, dat ook nu nog dienst doen en op 27 novem-

40 J.H. Schoemakers werd in 1826 geboren. Wilsum (Dtsld.) 1855. Apeldoorn 1857. Katwijk aan Zee 1861. Pernis 1865. Dedemsvaart 1870. Overleden 1885.

41 Men zie hoofdstuk 17 aan het einde.

42 Volgens koopacten behorende tot het archief van de Gereformeerde kerk te Pernis werd op 11 april 1862 een stuk grond groot bijna 10 aren (kad. Sectie B 821, 423 en 424) gekocht van Hermanus Aalbers en een daarnaast gelegen stukje (kadastr. Sectie B, 421 en 422 - gedeeltelijk) van Pieter Bijl. Voor de notaris verschenen ds. H.R. Koopman en Jan van der Burg ‘verwer’, gemachtigden van het ‘kerkbestuur’.

43 Voor deze bouw wordt op 29 jan. 1863 een lening onder hypothecair verband gesloten, groot ƒ 5.000,-. Geldschieter is Bastiaan van Buuren, bouwman, te Maasland (men zie voor hem hoofdstuk 26, Maasland). Van de zijde van de gemeente compareren: ds. H.R. Koopman; de ouderlingen A. van Eibergen (koopman), M. Verschoor (timmerman); de diakenen C. Biert (bouwman), Jan van der Burg (verwer); de kerkmeesters J. Voorbergen (rietdekker), Gerrit Weltevreden (koopman). Ook deze acte berust in het archief van de kerkeraad.

[p. 180]

ber van hetzelfde jaar wordt het in gebruik genomen.⁴⁴

Tenslotte: vermoedelijk reeds vóór 1859 en tijdens de vacaturen gedurende de jaren 1859-1860 en 1864-1865 werd er ‘geoefend’ door Cornelis van den Berg; deze was sedert circa 1853 ouderling te Vlaardingen.⁴⁵

44 De Stem, Weekblad in het belang der ware Gereformeerde Kerk in Nederland, Elburg/'s-Gravenhage, 27 nov. 1862.

45 In een lang gedicht ‘Vlaardingen Mei 1860’ gericht aan ouderling Pieter Bijl (een afschrift wordt bewaard door de heer J. den Arend te Pernis) doet Van den Berg enige ontboezemingen. Wij noemen hier het fragment:

Ja! als ik alles ga herdenken
hetgeen de Heere ons wou schenken.
des avonds in bevriende kringen
in samen spreken en in zingen!
Hoe God de ziel had opgezocht
en daar het wonder had gewrocht
en had gebracht tot klaar gezicht
welk een boosaardig hellewicht
men is voor God, in schuld en zonden.
Maar! echter was gena gevonden
in Jezus dierbaar borgenbloed
en hoe dat God toen was ontmoet
als Eén, Die zich in gunst wou wenden
tot zoo een ziel, die uit ellenden
slechts op genade pleiten kon.
en als een Jacob, God verwon...