De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 165]

Hoofdstuk 17
Zwartewaal

De burgerlijke gemeente Zwartewaal, thans gelegen aan het Brielsche Meer, ongeveer vijf kilometer ten zuid-oosten van Brielle, omvatte in 1851 de polder van gelijke naam met daarin het kleine dorp en enige gehuchten. Er stonden 128 huizen, bewoond door 213 huisgezinnen en 1000 personen. De inwoners waren op ongeveer 30 na Hervormd; er woonden 8 Rooms-Katholieken en 20 Israëlieten.¹ Het voornaamste middel van bestaan was de visserij. Ook vond men er een scheepstimmerwerf en een korenmolen.

Het archief van de Hervormde gemeente te Zwartewaal bevat geen gegevens aangaande de Afscheiding; het archief van de in 1863 geïnstitueerde Afgescheiden gemeente is verloren gegaan - het was althans in de periode van ons onderzoek onvindbaar.²

1 We ontlenen deze bijzonderheden aan Van der Aa XIII, 409-412. Wij merken op, dat er (in 1851) niet wordt gesproken van Afgescheidenen.

2 We zullen gebruikmaken van een enkele aantekening in een manuscript van C. Voogt, ‘Kort overzicht van de Geref. Kerk te Zwartewaal, Zwartewaal December 1959’; het wordt bewaard in het archief van de Gereformeerde kerk te Zwartewaal. Voogt vermeldt dat (reeds in 1959) ‘eenige notulen-boeken weg waren’ (1).

1. Ontstaan der gemeente; erkenning

Begin 1843 komen in de vergadering van de classis Rotterdam P.A. Kimmel³ en J.W. Bernhard⁴ wonende te Zwartewaal. Zij vragen namens de Afgescheidenen aldaar, die kerkelijk behoren tot niet minder dan vier plaatsen, namelijk tot Brielle, Pernis,⁵ Rozenburg en Schiedam, ‘een gemeente te mogen worden’. Het verzoek wordt toegestaan; de predikanten P.J. de Groot (Schiedam) en P. van der Sluijs (Maasland) ieder met een ouderling, zullen het desbetreffende besluit uitvoeren.⁶ Begin april wordt gerapporteerd dat de gemeente is geïnstitueerd en dat er ‘opzieners zijn benoemd en bevestigd’.⁷ De precieze datum

3 Men zie voor hem hoofdstuk 15 (Hellevoetsluis).

4 Idem, hoofdstuk 16 (Brielle).

5 Over de Afgescheidenen die vóór 1863 te Pernis lid waren, vinden we bij Voogt, ‘Kort overzicht’: ‘Met paard en wagen gingen zij over de toen meestal slechte wegen naar Spijkenisse; voeren over de Oude Maas, want een brug was er nog niet en gingen vervolgens lopen naar Pernis’ (1-2).

6 NCVR, 6 jan. 1863, art. 11.

7 Idem, 7 april 1863, art. 4.

[p. 166]

van instituering is 28 januari 1863.⁸ Ds. de Groot wordt consulent.⁹

Eén van de eerste daden van de kerkeraad betreft het vragen van erkenning aan de Koning. Een adres van 25 januari 1864 wordt afgewezen, aangezien het niet individueel is ondertekend en er geen reglement is overgelegd.¹⁰ Een tweede verzoekschrift draagt als kenmerk ‘Februari 1864’.¹¹ Hierbij wordt het ‘Reglement der Christelijke Afgescheiden gemeente te Schiedam’ - zoals we zullen zien: dat van Utrecht - overgelegd en wordt medegedeeld dat voor het uitoefenen der eredienst een gebouw is aangekocht ‘kadastraal de nummers 473-476’. Met dit onroerend goed is bedoeld een opstal (met erf), die in 1868 werd verbouwd tot het eerste kerkje, thans Dorpsstraat 17.¹² Het request is door 25 personen ondertekend, van wie we de namen hieronder geven. Afgezien van de kinderen zal deze lijst wel de samenstelling van de gemeente begin 1863, beschrijven.

Een plaats achter een naam betekent: was aanvankelijk lid van de gemeente aldaar; bij een aantal personen kon deze bijzonderheid niet worden achterhaald.

P.A. Kimmel, ouderling (Hellevoetsluis)

A. van der Zee, ouderling (Brielle)

C. Hoogendorp, diaken (Brielle)

G. Nieuwenhuizen, diaken (Pernis)

J. van Beek

J. Berkhout (Brielle)

J.W. Bernhard (Brielle)

B. Booman

H. Clemens

D. van Egmond (Brielle)

D. van der Giezen

H. van der Giezen

M. de Gilde

J. Kimmel

P. Kimmel

H. Meuldijk

J. Meuldijk

S. Meuldijk

H. Neken

H. Nieuwenhuizen (Pernis)

N. Nieuwenhuizen (Pernis)

J. Post

L. van der Sluijs (Brielle)

J. Spruit

A. van der Zee-Hoogendorp

8 Deze datum - uiteraard tussen 6 jan. en 7 april 1863 - wordt genoemd in Voogt, ‘Kort overzicht’ blz. 2. De schrijver vermeldt in notulen te hebben gevonden, dat de gemeente [zondag] 29 januari 1888 haar 25-jarig bestaan vierde en dat zij [woensdag] ‘28 januari 1863 is gesticht’.

9 NCVR, 29 sept. 1863, art. 10.

10 Herv. Ered., 30 jan. 1864, no. 15.

11 Idem, 3 mei 1864, no. 12. Bij ‘dispositie’ van genoemde datum wordt aan de requestranten medegedeeld, dat het bestaan der gemeente voor kennisgeving wordt aangenomen.

12 Het gebouw werd in 1983 gebruikt als pakhuis. Voogt vermeldt in zijn ‘Kort overzicht’, blz. 3, dat het vóór 1864 een café was en dat het enige moeite kostte het voor Afgescheidenen te kopen. We vragen ons af of deze ‘overlevering’ op feiten berust. In 1858 koopt Dirk van der Meer, winkelier, wonende te Zwartewaal de vier percelen met de genoemde kadastrale nummers (Arch. Kadaster Rotterdam, Zwartewaal, deel 90, volgno. 4). Op 29 okt. 1863 kopen op een veiling, ‘in last en voor rekening’ van de Afgescheiden gemeente Arij van der Zee, schipper en visser alsmede Pieter Anthony Kimmel, meestersmid, respectievelijk ‘waarnemend secretaris en president van den kerkeraad’, opstal en erven, voor de somma van ƒ 1.080,- (Arch. Kadaster Rotterdam; Zwartewaal, deel 115, volgno. 44).

[p. 167]

2. Gemeentelijk leven (1864-1869)

De schaarse gegevens die we, behalve het bovenstaande, aangaande de kleine gemeente kunnen noemen, ontlenen we merendeels aan classicale notulen. Hoewel, zoals vermeld, met voortvarendheid een gebouw wordt aangekocht, ontstaan er ook reeds na korte tijd moeilijkheden. In 1864 wordt gewaagd van twisten waardoor ‘de gemeente ten ondergang neigt’. Er wordt door de classis een commissie benoemd, die blijkbaar de eenheid weet te herstellen.¹³

Op 3 maart 1867 doet de eerste predikant zijn intrede: J. Schuurman,¹⁴ gekomen van Kockengen. Ook deze gang van zaken wijst op doorzettingsvermogen - het Jaarboekje geeft voor het tijdvak 1865-1869 slechts 55 zielen.

Bij een predikant behoort een pastorie, maar de aankoop gaat de krachten van de gemeente te boven. Met enige steun van de classis en met een hypothecaire lening,¹⁵ kan echter een pand worden aangekocht. Het is het huis (thans) Dorpsstraat 23, dat nu nog als woning dienst doet.

In 1869 telt Zwartewaal 129 zielen; dit aantal wijst op een groei die zonder twijfel mede de vrucht zal zijn geweest van de arbeid van ds. Schuurman. Als laatstgenoemde in 1877 de gemeente verlaat, blijft zij vacant tot 1881.¹⁶

13 NCVR, 26 april 1864, art. 13.

14 Geboren 1819. Dalfsen c.a. 1844, Holten 1846, Deventer 1859, Kockengen 1861, Zwartewaal 1867, Terwispel 1877. Emeritus 1884. Overleden 1887. Men zie voor hem VIERDE DEEL register.

15 Volgens Herv. Ered. 11 febr. 1867, no. 2 wordt aan de gemeente machtiging verleend tot het aangaan van een hypothecaire geldlening groot ƒ 500,-, ‘tot aanvulling der koopsom van een huis bestemd voor predikantswoning’.

16 Over het ‘Land-van Voorne en Putten’ alsmede Beijerland, tenslotte het volgende.
Ook te Hekelingen, gelegen tussen Oude Maas en Spui, heeft een Afgescheiden gemeente bestaan en wel van 1862 tot 1865. In oktober 1862 komen ter classicale vergadering Johannes Moree, Arie van der Meijde (te Abbenbroek; zie voor hem hoofdstuk 15), Klaas van den Berg en Pieter Gardenier. Zij vragen instituering van een gemeente te Hekelingen. Er zijn vijf mannelijke leden; men woont twee en een half uur gaans van de naastbijzijnde kerk; men kan met circa 30 personen vergaderen (NCVR, 7 okt. 1862, art. 3 en 8). Begin januari 1863 blijkt dat de gemeente geïnstitueerd is (Idem, 6 jan. 1863, art. 8). Reeds in 1865 stelt de classis Rotterdam vast dat ‘Hekelingen’ dient te worden ontbonden; de leden zullen bij Pernis worden ingedeeld, maar zij die dichter bij Zwartewaal wonen, kunnen indien zij dit begeren hun attestatie aldaar inleveren (Idem, 1 aug. 1865, art. 9). Men zie ook onder Pernis (hoofdstuk 19).
Te Spijkenisse werd 22 maart 1869 een gemeente gesticht. Wij menen dat het wel en wee van deze kerk buiten het bestek van dit boek valt.
Nieuw-Beijerland is gelegen even ten oosten van het Spui bij Hekelingen. Door ds. L.G.C. Ledeboer wordt hier in 1864 een gemeente gesticht, die zal geen behoren tot de Bakkerianen. (Men zie voor Nieuw-Beijerland Hofman, Ledeboerianen en Kruisgezinden 42-49, 273, 275; De Jongste, Klacht en Jubel 57-79).
Te Oud-Beijerland, waar ook een Ledeboeriaanse groep heeft bestaan, was er een kleine Afgescheiden gemeente van 1836 tot 1839 (TWEEDE DEEL 224-225). Op 11 aug. 1868 wordt opnieuw een Afgescheiden gemeente geïnstitueerd. Na een klein jaar gaat zij over van de classis Rotterdam naar de classis Dordrecht. (NCVR, 23 febr. 1869, art. 7).