De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 158]

Hoofdstuk 16
Brielle

Brielle, als vesting geconserveerd en gerestaureerd,¹ wijd en zijd bekend onder de naam ‘Den Briel’ door de gebeurtenissen van 1 april 1572, wordt reeds genoemd in 1257.

Rond 1840 telde het stadje 872 huizen en 4350 inwoners. Er waren 3700 Hervormden, 500 Rooms-Katholieken, 50 Evangelisch-Luthersen en 100 Israëlieten. In die tijd vond men onder de inwoners vele loodsen en zeelieden; anderen vonden hun bestaan door de handel in de producten van het eiland Voorne: granen, aardappelen en meekrap. Vóór het graven van het Kanaal van Voorne, en de verlegging van de grote vaart van Engeland via Hellevoetsluis naar Rotterdam, had men er veel doortocht van vreemdelingen die over Brielle naar Rotterdam reisden of omgekeerd. Er waren circa 1840 onder meer: een scheepstimmerwerf, drie touwslagerijen, een leerlooierij, een korenmolen, een aardappelstroopfabriek, alsmede een veer op het eiland Rozenburg en een stoom-bootdienst tussen Brielle en Rotterdam.²

1 W. de Jong e.a., De Vesting Brielle, 's-Gravenhage 1975.

2 Van der Aa II, 733-745. Als aantal inwoners wordt opgegeven 4200, wat strijdt met de optelsom van de aantallen Hervormden, Roomsen etc.

1. Afscheiding

Merkwaardig is dat de hervormde predikant H.P. de Kanter³ - zoals we reeds zagen in hoofdstuk 3 - begin 1836 verwachtte dat de Afscheiding te Brielle spoedig enige omvang zou krijgen. Immers, hij zag 50 potentiële Afgescheidenen, ‘meest bejaarde vrouwen en varensgezellen’. Als de gemoederen zouden worden ‘opgehitst’, voorzag hij dat 200 personen zich van de Hervormde kerk zouden losmaken.⁴ De Kanter schrijft:

‘In ons stedeke zijn er enkelen en die zijn dan ook boos. Over het geheel worden zij diep veracht, maar toch bij enkelen, voornamelijk onder de klasse der zeevarenden, hebben zij eenigen aanhang weten te maken. De meeste dier aanhangers durven zich echter niet regtstreeks openbaren en houden zich schuil en daarom is het moeijelijk derzelver getal te bepalen. Intusschen, er schijnt ook van hier een adres te zijn gepresenteerd van afscheiding. Het moet berusten bij justitie...’.⁵

3 H.P. de Kanter (1800-1868); 1824 predikant te Zoelen, 1825 te Brielle, 1862 emeritus.

4 Bos, Archiefstukken III, 169.

5 Ibidem 49, 6 jan. 1836. Van een adres eind 1835 door Afgescheidenen te Brielle gezonden (aan de Koning?) werd niets gevonden.

[p. 159]

Het heeft echter tot 1850 geduurd, aleer de Afscheiding te Brielle een organisatorische vorm verkreeg.⁶ Hoewel we weinig data vinden, staat het vast dat zich begin 1850 een groep personen afscheidt. In de notulen van de Hervormde kerkeraad van mei 1850 lezen we dat tien personen verklaren tot de gemeente der Afgescheidenen over te gaan.⁷ Twee maanden later vinden we:

‘Afgescheidene. Ter sprake is thans gebragt de zaak der afgescheidenen in onze gemeente. Met meerder en minder motiven heeft ieder der leden daarover zijn gevoelen kenbaar gemaakt. Er waren er, die wenschten dat de namen van hen die bij den kerkeraad hunne verklaring van afscheiding hadden ingediend in het openbaar van de predikstoel worden afgelezen. Anderen verlangden dat dit niet zoude geschieden. Eindelijk werd dit in omvrage gebragt. Evenveel bijval en afkeuring vonden beide gevoelens. De stemmen staakten. De voorzitter van zijn regt gebruik makende besliste de zaak ten voordeele van hen, die tegen de afkondiging waren, waarin de minderheid berustte...’.⁸

De afgescheiden gemeente te Brielle⁹ wordt 15 mei 1850 door ds. H.B. Geuchies van Rotterdam, geïnstitueerd.¹⁰ De kerkeraad krijgt bij de stichting de volgende samenstelling: Pieter van Waardenberg, Izaäk van Oudenaarde, ouderlingen; Hermanus Weyerse, Jan van der Sluijs, diakenen. Al spoedig komen er moeilijkheden. Dit verwondert niet, aangezien - evenals in andere kleine Afgescheiden gemeenten - leiding door een eigen herder en leraar ontbrak; ook de classis Rotterdam, waarbij de gemeente zich aansloot, was te zwak bezet met predikanten om hulp te bieden door een consulent en door de min of meer regelmatige bediening des Woords. Reeds spoedig na de instituering komt men in aanraking met Pieter van Wagtendonk, dan te Rotterdam woonachtig. We zullen Van Wagtendonk ook noemen in de hoofdstukken over Rotterdam en Gouda, maar reeds hier zij het volgende vermeld.¹¹ Na te Gouda ouderling en voorgan-

6 We krijgen de indruk dat Izaäk van Oudenaarde zich reeds vóór 1850 afscheidde. Arch. Herv. gem. inv. no. 338; Ingekomen stukken kerkeraad 1830-1851; zijn afscheiding is niet gedateerd.

7 Als in vorige noot, inv. no. 345. Hierin vinden we de namen van tien Afgescheidenen, die we verder in dit hoofdstuk zullen noemen. Men zie ook inv. no. A 14, Notulen kerkeraad 1848-...., 31 mei 1850.

8 Als in vorige noot, 25 juli 1850.

9 Het archief van deze gemeente bevat geen stukken van vóór 17 okt. 1861. Een enkele bijzonderheid in dit hoofdstuk ontlenen we aan een manuscript van H. Hoorweg, ‘Geschiedenis van de Kerk te Brielle’ (1938). Een getypt afschrift hiervan bevindt zich in het archief der gemeente. Slechts de eerste vijf bladzijden handelen over de tijd vóór 1870.

10 Hoorweg, ‘Geschiedenis’, a.w. 3-4; CVR, 4 juni 1850, art. 5: ‘Ds. Geuchies deelt de stichting eener gemeente in de stad den Briel mede en wordt daarna door de classis gemachtigd de verkozene opzieners en diakenen aldaar eerlang te bevestigen.’. Ds. Geuchies preekte over Mattheus 16 vers 16-18.

11 Men zie voor hem Bos, Archiefstukken III, 229-236; Bos, Kruisdominees 41; D. Schalk, De Afscheiding te Gouda (MO-scriptie) 1978, 24: DERDE DEEL 314-317; VIJFDE DEEL register. Van Wagtendonk werd in 1805 te Gouda geboren, was circa 1836 schrijnwerker in genoemde plaats. Hij en zijn echtgenote Adriana Poot behoorden tot de eerste Afgescheidenen aldaar. De notulen van de kerkeraad van de Afgescheiden gemeente te Rotterdam 5 juni 1851, art. 6 (GA Rotterdam, Arch. Geref. kerk, inv. no. 2) vermelden dat P. van Wagtendonk en zijn vrouw Adriana Poot op genoemde datum attestatie naar Brielle ontvangen.
Volgens gegevens ons verstrekt door GA Brielle behoorden tot het gezin de kinderen Jacomina geb. 1834 te Gouda, Martina geb. 1843 te Gouda en Martha Petronella, geb. 11 jan. 1852 te Brielle. Van Wagtendonk en zijn echtgenote vertrokken 21 nov. 1866 weer naar Rotterdam.
P. van Wagtendonk overleed in laatstgenoemde plaats begin 1883, als weduwnaar van Adriana Poot (overl. 1880); zijn beroep is ook nu schrijnwerker (GA Rotterdam, Overlijden 1880 en 1883).

[p. 160]

ger te zijn geweest van de Afgescheiden gemeente, vinden we hem rond 1839 aldaar bij de Kruisgezinden. In 1846 verhuist hij naar Rotterdam en sluit zich weer bij de Afgescheidenen aan. In 1850 is hij ouderling; gedurende de jaren 1840 tot 1850 treedt hij op als oefenaar. Midden 1851 verhuist hij naar Brielle en oefent hij in deze plaats. Maar reeds in een ‘lastbrief’ van Brielle van april 1852 voor de classicale vergadering staat dat de beide ouderlingen hun ambtsbezigheden nalaten. Zij kunnen het niet met Van Wagtendonk vinden. De vergadering oordeelt ‘...dat zij zich met de gemeente moeten vereenigen, omdat zij zelf Wagtendonk verzocht hebben tot het oefenen, en hem nu niet mogen verwerpen om zwakheid, daar zij tot nog toe geen sporen van onregtzinnigheid hebben voortgebragt...’.¹² Vier maanden later is de situatie niet verbeterd. Bovendien zou ds. Geuchies, de consulent, twist hebben veroorzaakt; hij zou zich, volgens de classicale vergadering, ten nadele van Van Wagtendonk ‘te gul hebben verklaard aangaande eenige zaken’. Beide partijen - Geuchies en Van Wagtendonk - verzoenen zich echter.¹³ Evenwel vraagt ds. Geuchies op de volgende vergadering aan Van Wagtendonk of deze alleen wegens werkeloosheid uit Rotterdam is vertrokken en naar Brielle gegaan, of met het oogmerk aldaar te oefenen; heeft hij zich ook niet ‘tot het oefenen ingedrongen?’. Van Wagtendonk antwoordt dat slechts werkeloosheid hem heeft gedreven. Ook nu verzoenen Geuchies en Van Wagtendonk zich.¹⁴ Korte tijd daarna wordt ds. G.J. Raidt consulent; hij zal deze taak vervullen van 12 februari 1853 tot 1 augustus 1856. P. van Waardenberg ‘keert terug’ en neemt zijn ambt van ouderling weer op.¹⁵ Ook I. van Oudenaarde belijdt schuld, maar dit gebeurt pas in 1856.¹⁶ Hij wordt niet hersteld in zijn ambt; echter in 1864 wordt hij opnieuw gekozen.

12 NCVR, 27 april 1852, art. 4.

13 Idem, 3 aug. 1852, art. 4.

14 Idem, 16 nov. 1852, art. 5.

15 Idem, 8 nog. 1853, art. 10; 14 febr. 1854, art. 7.

16 Idem, 2 mei 1854, art. 8; 4 juli 1854, art. 12; 15 april 1856, art. 14.

2. Erkenning; leden in het tijdvak 1850-1869

Op 3 juli 1854 wenden de kerkeraads- en andere leden, althans de meesten, zich tot de Koning met het verzoek

[p. 161]

‘Dat het Hoogstdezelve behagen moge, hen als eene Christelijk Afgescheidene gemeente te erkennen en even als hunne geloofsgenoten bescherming te verleenen.’

Medegedeeld wordt dat men de Dordtse kerkenorde en het reglement van Rijnsburg heeft aanvaard. Het request is getekend door 40 personen; ook wordt een totaal van 24 kinderen genoemd.¹⁷ We zien hieruit dat de gemeente midden 1854 circa 70 zielen omvat. Bij koninklijk besluit van 2 september 1854, no. 63, wordt de gemeente erkend.¹⁸ Als plaats van samenkomst wordt genoemd ‘het gebouw gelegen aan de Noordzijde van het Maarland, te Brielle, geteekend Wijk 5 No. 75, kadastraal bekend Sectie B No. 1114’.

We vermelden hieronder de namen van de ondertekenaars, alsmede van enige andere leden die we vonden in de nog te noemen notulen van 1861 tot 1871. Bij sommige personen noemen we een biografisch gegeven.

H = (ook) gevonden in arch. Herv. gem.
R = tekent request 1854
R	P. van Wagtendonk, ‘Voorganger Oudl.’
HR	P. van Waardenberg, ouderling, overleden 9 mei 1864
R	H. Weyerse, diaken
HR	J. van der Sluijs, diaken
H	Wouter van Ameide
H	Jacoba Cornelia van Beilen, echtgenote Izaäk van Oudenaarde
R	J.W. Bernhard
	Jacoba Berkhout
R	Elisabeth Bokhoven
R	F. Borgdorff
R	G. Borstlap
	J. de Bruijn
R	Leendert de Bruijn, broodbakker
R	Js. Cordia
R	Dirkje van Egmond
R	B. Hans
R	D. Hans
H	Bastiana Cornelia Harrewijn
HR	Maria Catharina Heibeek, echtgenote van P. van Waardenberg
R	Stijntje Hogenboom
R	C. Hoogendorp
R	J.M. (de?) Jongh
R	A.C. Koster
R	W. Krijgsman
R	K. Kwak
R	P. van Marion
R	A. Monster
H	Izaäk van Oudenaarde, tuinier, ouderling 1850 en sedert 1864
	Jacoba van Oudenaarde; ook: weduwe Schenk

17 Herv. Ered., 31 aug. 1854, no. 14; men zie voor het reglement van Rijnsburg: bijlage III.

18 Idem, 7 sept. 1854, no. 9.

[p. 162]

R	J.K. van der Pijl
	Arie van Roijen
R	A. Schaap; ook: vrouw Schaap
R	Abram Schenk
R	F. Schenk
R	C. van der Schilt
	Jacob van der Schilt, schipper
R	F. Schrooten, schippersknecht, diaken in tijdvak 1859-1869
R	Pleun Sluis
R	Jannetje van der Sluijs
R	E. Smit
HR	Johanna Wilhelmina Smit
HR	Maria Visser; ook: weduwe Wouter van Ameide
	L. Vlasblom
R	J. van Waardenberg
R	Pieternella van Waardenberg; ook weduwe Lt. de Bruijn
R	Miena van Wagtendonk
HR	Lena Witte
HR	Jacob van Woensel
R	Arij van der Zee
R	S. van der Zee

3. Gemeentelijk leven 1855-1869

Na 1854 is het met de Afgescheiden gemeente te Brielle bergafwaarts gegaan. Hoewel in 1863 in het Jaarboekje nog wordt gesproken van 60 zielen, vinden we in 1865 en volgende jaren slechts 18 leden.¹⁹ Er wordt geen avondmaal gevierd en ‘de plaats harer bijeenkomst kan niet worden behouden’ tengevolge van de geringe opkomst en de financiële gevolgen daarvan. De classis geeft als advies de godsdienstoefeningen te houden ‘in een bijzondere woning’.²⁰ Ruim een jaar later vraagt ouderling P. van Waardenberg aan de classicale vergadering zijn ontslag alsmede ontbinding der gemeente. De classis wekt op tot volharding.²¹ Ook de diakenen H. Weyerse en J. van der Sluijs ‘verlaten de godsdienst’. In 1860 verkeert de gemeente nog steeds in een ‘droevige toestand’. Het kerkgebouwtje is reeds twee maanden gesloten en er is in het geheel ‘geene dienst gehouden’. Deze situatie wordt mede veroorzaakt door ‘de zware en aanhoudende ongesteldheid van Br. Waardenberg, die niet konde voorgaan, ook zoo Br. Wagtendonk, en daar zij aan het bedrag van het gehuurde kerkgebouw niet meer konden voldoen,²² hebben zij besloten het meublement er uit te nemen en te bewaren’.²³

19 Vergelijk bijlage II.

20 NCVR, 15 jan. 1856, art. 5.

21 Idem, 7 april 1857, art. 6.

22 De eigenaar Willem van Beugen verkoopt zijn bezit (“huis en erf”) op 5 okt. 1860 aan “De Vereeniging van Vrienden der Waarheid” (Arch. Kadaster Rotterdam; Brielle. deel 101, volgno. 33).

23 NCVR, 3 april 1860, art. 8. Het laat zich verstaan dat onder deze omstandigheden geen afgevaardigden van Brielle verschijnen op de classicale vergaderingen te Rotterdam. Tot 1859 was dit wel het geval, zij het onregelmatig; van midden 1859 tot eind 1864 verschijnt er niemand; van eind 1864 tot en met 1869 komt I. van Oudenaarde, ouderling, of F. Schrooten, diaken, regelmatig ter vergadering.

[p. 163]

In april 1861 kan worden gerapporteerd, dat de toestand der gemeente enigszins gunstiger is geworden; ds. Chr. Steketee Azn. te Vlaardingen, is consulent.²⁴ In dit jaar beginnen ook de (bewaarde) notulen van de kerkeraad.²⁵ We lezen in die van 17 oktober 1861 - de eerste - dat de vergadering bestaat uit

P. van Waardenberg, ouderling

I. van Oudenaarde, lid

F. Schrooten, diaken

P. van Wagtendonk, lid

J. de Bruijn, lid.

De notulen die hierop volgen zijn van 3 februari 1863! De gemeente ondergaat dan een flinke aderlating: Jacoba Berkhout, J.W. Bernhard, Dirkje van Egmond, C. Hoogendorp, Jannetje van der Sluijs en Arij van der Zee gaan over naar de 28 januari 1863 geïnstitueerde kerk te Zwartewaal,²⁶ terwijl aangaande Abram Schenk, Jan van der Sluijs en Johanna Wilh.a Smit wordt vermeld dat zij niet meer tot de gemeente behoren.²⁷

Het jaar 1864 is zowel een dieptepunt als de tijd van een nieuw begin. Ouderling P. van Waardenberg overlijdt 9 mei van dat jaar. Uit de classicale notulen van enige maanden daarna blijkt dat de gemeente nog slechts vijf mannelijke, vier vrouwelijke ledematen en enige kinderen omvat. De gemeente begeert echter hartelijk te blijven bestaan.²⁸ Iets dergelijks lezen we in de kerkeraadsnotulen van dezelfde tijd. Er is nog slechts één diaken, namelijk F. Schrooten. De vijf broeders, in vergadering bijeen, verklaren: ‘Wij zijn vereenigd in een en dezelfde Geest om Kerk te blijven en bij vernieuwing een ouderling te kiezen.’.²⁹ Izaäk van Oudenaarde wordt dan gekozen en op 13 januari 1865 bevestigd door ds. P.J. de Groot van Schiedam. P. van Wagtendonk is wellicht - door ziekte of zwakte? - in deze tijd reeds op de achtergrond geraakt; bij de verkiezing krijgt hij twee stemmen tegen Van Oudenaarde drie.³⁰ Blijkbaar is gedurende 1863 tot 1866 vergaderd ten huize van P. van Waardenberg, want een drietal jaren na diens overlijden verzoekt zijn weduwe - M.C. Helbeek - ‘een andere plaats te zoeken voor onze godsdienstige zaamenkomst’, waarop besloten is ‘voortaan bij I. van Oudenaarde onze bijeenkomst te houden in een kamer waar eenige reparatie aan te doen is...’.³¹ Na enige tijd worden stoelen, lampen etc. gekocht ‘voor de plaats van samenkomst’.³²

Over het leven der gemeente in deze jaren tot 1869 valt niet veel te zeggen. Zij gaat geleidelijk weer groeien in tal.

24 NCVR, 9 april 1861, art. 5.

25 Archief Gereformeerde kerk Brielle, ‘Notulen kerkeraad 17 October 1861 tot 16 Februari 1871’, aan te halen met ‘Not.kerker.’. Het lijkt ons niet waarschijnlijk dat er notulen hebben bestaan over het gehele voorgaande tijdvak 1850-1861.

26 Not.kerker. 3 febr. 1863, art. 4.

27 Idem, 15 febr. 1863, art. 2.

28 NCVR, 8 nov. 1864, art. 5.

29 Not.kerker., 31 okt. 1864, art. 5.

30 Idem, 15 nov. 1864, art. 2; 18 jan. 1865, art. 2.

31 Idem, 22 febr. 1867, art. 5.

32 Idem, 1 nov. 1867, art. 4.

[p. 164]

In 1872 klaagt ouderling I. van Oudenaarde op de classicale vergadering dat de gemeente geen plaats heeft om te kunnen vergaderen. Naar aanleiding hiervan wordt er door Van Oudenaarde en door ds. G.A. Kempff van Maassluis in De Bazuin een stukje geplaatst teneinde de zusterkerken met deze nood bekend te maken. Ds. J. Schuurman van Zwartewaal sluit zich hierbij aan in een artikeltje in genoemd blad en vestigt de aandacht op het feit dat in het jaar 1872 het derde eeuwfeest werd gevierd van het innemen van Den Briel door de Watergeuzen: de wereldlingen willen een beeld oprichten ‘maar de arme Gemeente, wat zal zij doen?’. De oproep tot steun voor kerkbouw te Brielle die aan deze stukjes was verbonden, vond in geheel Nederland weerklank, zodat een aanzienlijk bedrag binnenkwam.³³ De classis Rotterdam benoemde een commissie die de zaken van de bouw met de kerkeraad diende te bespreken. De vraag rees daarbij - gezien de zwakheid der gemeente - aan wie het kerkgebouw zou toebehoren. Het antwoord, dat inhield dat de Christelijke Gereformeerde Kerk (de naam van het kerkverband van 1869 tot 1892) eigenares zou zijn, wekte verzet bij de kerkeraad, maar uiteindelijk legde hij zich daarbij neer. Op 29 augustus 1872 werd de eerste steen gelegd door A. Brummelkamp, hoogleraar aan de Theologische School te Kampen en 20 februari 1873 werd het kerkgebouw in gebruik genomen. De naam: Geuzenkerk - staande aan de Geuzenstraat. Eerst in 1913 werd het gebouw, volgens besluit van de generale synode van de Gereformeerde kerken in Nederland (de naam van het kerkverband sedert 1892), gehouden te Utrecht in 1908, door overschrijving op naam gesteld van de Gereformeerde kerk te Brielle.³⁴

Op 18 oktober 1874 doet de eerste predikant van de gemeente te Brielle en van de Geuzenkerk zijn intrede: de 31-jarige candidaat I. Contant.³⁵ Hij vertrekt naar Oud-Loosdrecht 4 mei 1879.

33 Zo lezen we in een ‘Verantwoording’, De Bazuin 20e jrg. no. 17 (26 april 1872) dat de predikanten Kempff en Schuurman opnieuw enige honderden guldens aan giften hebben ontvangen. Aan I. van Oudenaarde is ter hand gesteld ‘een zilveren reukdoosje met een klein stukje zilveren oude munt, gevonden in het kerkzakje’ - van de gemeente 'Hooigracht' te Leiden - ‘ter gelegenheid van het kollekteeren voor de Geuzenkerk’.

34 Hoorweg, ‘Geschiedenis’ a.w. 5-7, 11-12. De ‘Geuzenkerk’ heeft dienst gedaan tot 1968. Zij is thans in gebruik als opslagplaats voor bouwmaterialen. Te hopen is dat dit monument met zijn merkwaardige geschiedenis, mag worden bewaard.

35 Men zie voor Isaac Contant (1843-1929) De Haas II, 64.