Logo DBNL
De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden (1986)

De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

(1986)–C. Smits–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Hoofdstuk 8
Provinciale vergaderingen 1842-1850

In dit hoofdstuk beperken we ons tot enige algemene zaken betreffende het leven van de Afgescheiden kerken in Zuid-Holland in het tijdvak 1842-1850, zoals deze naar voren komen op de provinciale vergaderingen van deze provincie.

We putten onze gegevens uit ‘Notulen provinciale vergaderingen van de Christelijke Afgescheiden kerken in Zuid-Holland 1842-1855’.1

 

Het notulenboek begint met de volgende, ten dele inleidende, opmerking.

‘Vergadering van opzieners der Christelijke afgescheiden gemeenten uit sommige plaatsen van de Prov. Zuid-Holland, uitgenodigd door eene classicale vergadering gehouden te 's Hage den... 1842,2 ten doel hebbende om gemeenschappelijk werkzaam te zijn tot handhaving van de gereformeerde leer, tucht en dienst (zooals die bij vernieuwing is vastgesteld in de Synode te Amsterdam den 17 Nov. en volgende dagen 1840), gehouden te Schiedam den 13 Dec. 1842.’

Uit deze formulering en ook uit het vervolg van het verslag van deze samenkomst blijkt, dat zij eigenlijk geen formele provinciale vergadering (particuliere synode) was, maar een bijeenkomst van afgevaardigden van niet-Scholtiaanse kerkeraden met het oogmerk het kerkverband te herstellen. De geschorste Scholte ging immers voort met het beleggen van provinciale en classicale vergaderingen, veelal onder zijn praesidium. De komende jaren zal, zoals bekend, de keuze vóór of tegen de Dordtse kerkenorde en als uitvloeisel daarvan de erkenning van de schorsing van Scholte, de structuur van het kerkelijk leven der Afgescheidenen bepalen. In 1843 mislukten de pogingen tot het houden van een Afgescheiden synode; op die van 1846 te Groningen waren de provincies Gelderland, Overijssel, Zeeland en Noord-Brabant niet vertegenwoordigd, etc.3

Deze verdeeldheid zien we weerspiegeld in de onderhavige notulen. Geleidelijk aan werd het verband van de (niet-Scholtiaanse) kerken in Zuid-Holland weer sterker: enige gemeenten traden, aarzelend, toe; de kleine kerken op Goeree-

Overflakkee zoeken toenadering. Noord-Brabant verenigt zich in 1847 weer met de andere provincies, Zeeland in 1849, zowel Gelderland als Overijssel in 1854.

1. Voorbereidende vergadering

De vergadering van 13 december 1842 was, zoals gezegd, een voorbereidende. Ds. S. van Velzen te Amsterdam fungeert als praeses.4 De afgevaardigden van de volgende gemeenten en classes verklaren ‘vereenigd te zijn met de gronden der Dordtsche kerkenorde zoo als zij aangenomen was te Amsterdam I.I. Synode 1840’: Gouda (alleen ds. G.J. Raidt is aanwezig), 's-Gravenhage, Naaldwijk, Rotterdam, Schiedam, classis Leiden,5 (nieuwe) classis Gorinchem.6

Naar aanleiding van enige vragen door afgevaardigden gesteld wordt opnieuw opgemerkt dat het doel van déze samenkomst slechts kan zijn het elkaar opwekken ‘vereeniging te zoeken in Classicale en Provinciale vergaderingen’ op grond van de gereformeerde leer en kerkregering.7 De praeses raadt de gemeente te Schiedam de omliggende kerken uit te nodigen tot het houden van een classicale bijeenkomst.8 In een discussie hierover vallen de meeste afgevaardigden de praeses bij met de woorden

‘...dat dit voorstel noodig was ter eenheid, dewijl men anders wel konde vergaderen, maar de vereeniging zoude niet gevonden worden, dewijl het verschil niet alleen bij veelen in de kerkregering maar veel meer in de leer lag.’

Toch willen de op deze vergadering aanwezigen nog eenmaal proberen de ‘oude’ classis 's-Gravenhage (dus de classis zoals die voor de schorsing van Scholte was samengesteld, namelijk uit de gemeenten te Delft,9 's-Gravenhage, Naaldwijk, Rotterdam, Schiedam) die binnenkort te Delft zal samenkomen, bij te wonen, als tenminste ook de duidelijk anti-Scholtiaanse ds. P.M. Dijksterhuis uit Dordrecht daar aanwezig zal zijn.10 Er wordt tenslotte vastgesteld dat het al dan niet-noodzakelijke van het houden van een provinciale vergadering ‘van zelf openbaar werd wanneer de Classes zich hadden mogen vormen.’11

Maar reeds op 11 en 12 april 1843, nog voor er een nieuwe classis Rotterdam is geformeerd, komt er te Schiedam een provinciale vergadering - zonder de Scholtiaanse gemeenten - bijeen.

2. Groei en strijd

Als praeses van die op 11 en 12 april 1843 vergaderende provinciale bijeenkomst wordt ds. Dijksterhuis gekozen tot praeses, ds. Los is scriba. Uit ‘Zuid-Holland’ zijn zes gemeenten vertegenwoordigd (Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Naaldwijk, Rotterdam, Schiedam), uit de classis Dordrecht-Gorinchem een negental.

Al aanstonds komt aan de orde de zaak van ds. G.J. Raidt te Gouda, die op een classicale vergadering te Delft (de bovengenoemde?) is geschorst ‘vanwege onbekwaamheid tot den dienst’. We horen dat genoemde vergadering een commissie had afgevaardigd, om de zaken te Gouda te onderzoeken, bestaande uit de broeders A.C. Kuijper te Rotterdam en H. van Leeuwen te Hellevoetsluis.

Aangezien A.C. Kuijper,12 blijkbaar als belangstellende, de vergadering van 11 en 12 april 1843 te Schiedam bijwoont, wordt hem gevraagd verslag van zijn bevindingen uit te brengen. Het is leerzaam kennis te nemen van wat naar aanleiding hiervan in de notulen staat opgetekend.

‘Kuijper13 gevraagt zijnde of hij verslag wilde doen, weigerde zulks om rede Zijn Eerw. deze vergadering als een onwettige vergadering beschouwde, waar zulke zaken naar zijn oordeel niet mochten behandeld worden. De Praeses verzoekt dat Zijn Eerw. verslag zal doen waarop dit zijn oordeel rust. Hij meent te kunnen betoogen dat de classis van Dordrecht door Do. Dijksterhuis alsmede door A. de Haan14 oud. Te Alblasserdam trouweloos is verlaten.
Ds. Dijksterhuis verklaart het tegendeel. Broeder de Haan verzoekt het woord: verklaart hoe hij de vergadering moest verlaten en heeft verlaten, namelijk toen men hunne protestatie tegen het ordenen van Do. Wildeboer15 in den wind sloeg [en] zeide dat men met hun niet wilde te doen hebben. Zoo had Br. de Haan gezegt tegen Do. Dijksterhuis dan zullen wij ons protest aan onzen Koning moe-
ten opdragen, en verzocht daarop Do. Dijksterhuis tot het gebet.
Do. Dijksterhuis zich daartoe niet in staat bevindende zegt of Broeder de Haan dit maar op zich wilde nemen, hetwelk, zegt hij, ik gedaan hebbe, de zaak aan den Heer Zijner kerk opdragende en met volle ruimte toewenschende, en alzoo moesten wij de classis verlaten.
Kuijper zegt dat deze Broeders en meer met hun eene Provinciale Vergadering gehouden te Schoonhoven mede trouweloos hebben verlaten.16
Do. Dijksterhuis beweert op goede gronden dit: wilde hij de eere Gods en het welzijn van Zion bevorderen, hij genoodzaakt was die vergadering te verlaten, waar men de banden der kerke, en zoo van de christelijke tucht verbrak, de geschorste Leeraar Scholte als mede de door hem aangestelde Leeraars als leden van die vergadering zitting gaf. Om deze en meerdere redenen verklaarde Do. Dijksterhuis die vergadering niet te mogen erkennen, omdat zij zich stelde tegen de besluiten eener wettige Synode gehouden te Amsterdam den 17 Nov. 1840 enz. en dat de hier vergaderde broeders mede van die overtuiging waren, behoefte hebbende, last gevoelende hunne onderlinge gemeenschap te houden [en] over de zaken der kerk te handelen, zich daartoe thans vereenigt hebben.
Kuijper hier door nog niet overtuigd zijnde, is blijven weigeren en verklaarde bij zijn oordeel te blijven.’17

Op de volgende vergadering - 23-24 april 1844 te Rotterdam - is er, hoewel de afzonderlijke kerken nog vertegenwoordigd zijn, voor het eerst sprake van een classicale indeling, hoewel de kerken nog zelf vertegenwoordigd zijn: de classes Rotterdam en Dordrecht-Gorinchem. Deze indeling zal standhouden tot midden 1850.18

Een klein half jaar later - 10 en 11 september 1844 te Gorinchem - vergadert men voor het eerst naar de regel van artikel 47 van de Dordtse kerkenorde: uit elk van de beide classes van Zuid-Holland zijn twee predikanten en twee ouderlingen aanwezig. De gemeenten te Rijnsburg (vertegenwoordigd door ouderling L. van der Guchte) en te Katwijk - beide uit de classis Leiden - ontvangen en aanvaarden de raad, zich aan te sluiten bij de classis Rotterdam.19

Vanaf het jaar 1844 verloopt het leven van de Afgescheiden gemeenten in rustiger banen dan voordien; er komen tal van zaken aan de orde die niet met strijdrumoer in verband staan. Als belangrijkste element willen we daarvan noemen: het examineren van proponenten van wie de meesten enige jaren in Zuid-Holland een gemeente zullen dienen: J. Hasselman, H.H. Middel, H.G. Bömcke, P.J. de Groot, H.B. Geuchies, H.R. Koopman en J. Alting.



illustratie
De handtekeningen van het ondertekeningsformulier voor predikanten in het (eerste) notulenboek van de provinciale vergaderingen der christelijke Afgescheiden gemeenten in Zuid-Holland 1842-1855


In de notulen van twee latere vergaderingen - 1845 en 1846 - lezen we iets over de ‘broeders van Overflakkee en Goedereede’. Ter vergadering komen D. Bos en L. Wielhouwer, beiden behorende tot de gemeente die te Middelharnis een kerkgebouw bezat, maar leden telde in een wijde omgeving van deze plaats.20 Het zal echter nog tot 1853 duren eer enige kerken op genoemd eiland (namelijk Stellendam en Stad aan 't Haringvliet) werkelijk tot het kerkverband van Zuid-Holland toetreden. Bos en Wielhouwer ontvangen gelegenheid ‘verslag te doen van de zaken die zij van hunnen committenten21 te behartigen hebben’. We vinden:

‘Waarop zij verklaren, behoefte te hebben aan vereeniging met de kerk, en wel dat zij deze op het meest meenden te kunnen vinden met deze vergadering; echter wenschen zij inlichting te hebben op welken grond deze vergadering staat, en wel inzonderheid met de Zeeuwsche Broeders.
De Praeses22 doet hiertoe de nodige inlichting, voorstellende het gedrag van deze vergadering, als zoekende de eenheid der kerk op vast-gereformeerde grondslagen en wettige orde, waartegen de Zeeuwsche Predikanten zich hebben aangesteld, door onordelijkheid en nieuwigheid, en zelfs Predikanten hebben geschorst, omdat zij met hen in zulke wegen niet konden wandelen.23 Na in andere zaken een en ander inlichting gegeven te hebben, is besloten dat die broeders de gehoorde inlichting hunne gemeenten zouden overbrengen, en de uitslag daarvan te schrijven aan den Praeses dezer vergadering. Wordt het nu blijkbaar, dat die gemeenten zich volkomen met de vergadering vereenigen, zoo neemt de vergadering op zich om te zorgen, indien mogelijk, dat de Predikanten dezer Provintie, elk eenmaal in 't jaar in die gemeenten24 op eenen zondag zullen prediken, onder beding, dat die predikbeurd door die gemeente naar het tractement van hunner gemeente bekostigen25 tot tegemoetkoming of voordeel dier gemeente.26

Op de volgende vergadering wordt wel de indruk gewekt, dat de broeders van Flakkee tot ‘vereeniging’ zijn gekomen, maar de verbintenis is van korte duur. Er wordt een brief voorgelezen van de gemeenten te Middelharnis en te Sommelsdijk, waarin staat dat men verhinderd is de vergadering bij te wonen. Men beklaagt zich erover dat de gemeenten op Goeree-Overflakkee zo weing bediening des Woords ontvangen uit de rest van Zuid-Holland.

De provinciale vergadering spreekt als reactie op de brief uit, dat de predikanten - H.G.Bömcke en H.H. Middel - hun opgedragen taak moeten uitvoeren en dat men wat de bezoldiging betreft, geen dwang wil uitoefenen.27 Voorlopig is dit het laatste levensteken van Flakkee in de provinciale notulen.

 

Bodegraven is de derde gemeente - na Rijnsburg en Katwijk - uit de classis Leiden, die in het kerkverband van Zuid-Holland terugkeert. Op 22 juli 1846 vinden we bij de presentie vermeld, dat Klaas van Wijk - één van de voortrekkers van de Afscheiding - als afgevaardigde van Bodegraven aanwezig is ‘ten einde aantesluiten aan onze vergadering’. Nadat deze ouderling ‘inlichting van den toestand zijner gemeente had gegeven’ wordt zij ‘aangenomen’.

3. Synoden; vereniging met enige andere provincies

De afgevaardigden naar de Synode 1846 gehouden te Groningen, ontvangen in hun lastbrief onder meer de opdracht een zes-tal vragen aan de vergadering voor te leggen. Dit feit moet worden beschouwd als een nagalm van de onrust die er in Zuid-Holland nog lang ten aanzien van de leer heeft bestaan. De vragen betreffen positie en staat van de leden der gemeente die op belijdenis des geloofs zijn aangenomen; of een twijfelmoedige een waar gelovige kan zijn; of de kinderen der gelovigen door de doop ‘inwendige heiligheid’ ontvangen; of slechts personen tot lid der gemeente mogen worden aangenomen ‘die van zich geloofden en daarvan getuigenis afleiden, begenadigden te zijn’; of een gelovige ‘zonder dadelijke opwekking van den Heiligen Geest’, kan strijden tegen het ongeloof; of het noodzakelijk is, dat iemand die tot God de Heere de toevlucht neemt, overtuigd is van zijn schuld en onmacht.28

 

In het jaar 1847 wordt aan de provinciale vergadering het verzoek gedaan, afgevaardigden te zenden naar de provinciale vergadering van Overijssel, 23 september te houden te Zwolle, waar proponenten zullen worden geëxamineerd. Besloten wordt de predikanten S.O. Los en H. Diemer (Bodegraven) te zenden ‘mits men vooraf berigt zal hebben ingewonnen dat voornoemde Pro-

vintie met ons vereenigt is; werd het tegendeel openbaar, zoo oordeelde men om er als ondoelmatig geen afgevaardigden te zenden.’29

De afloop van deze zaak vinden we in de volgende notulen; de praeses ds. S.O. Los geeft verslag

‘...waarom Zijn Eerw. alsmede de Eerw. Ds. Diemer zich niet als gedeputeerden op de Prov. Verg. te Zwol gehouden 23 Sept. l.l. hadden begeven - dewijl volgens Art. 7 der vorige verg. Zijn Eerw. had geschreven aan den Eerw. Ds. [D.P.] Postma als Praeses der Groninger synode, of door de Provincie Overijssel was beantwoord aan Art. 107 der Groninger Synode?30 (t.w. schriftelijk kennisgeving van vereeniging) en van Ds. Postma antwoord had ontfangen van Neen! en dus niet gegeaan waren.31

Niet vóór 1854 zullen Overijssel en Gelderland zich met de andere provincies verenigen op basis van de Dordtse kerkenorde.

Met Noord-Brabant komt de vereniging, of beter gezegd de hereniging, eerder tot stand. Dit kan niet geheel los worden gezien van het komen naar 's-Hertogenbosch van Helenius de Cock, de zoon van Hendrik de Cock. Hij werd in genoemde plaats, gekomen van Appingedam en Bierum, 10 juli 1847 bevestigd. Door deze overgang stond hij in feite buiten het kerkverband. Het valt niet te verwonderen dat De Cock Jr. zich aanstonds ging inspannen, aan deze situatie een einde te maken, te meer daar de verschillen met de overige provincies gering waren.32

De provinciale vergadering van Zuid-Holland, gehouden 10-11 november 1847 ontvangt van ‘Noord-Brabant’ een schrijven, ondertekend H. de Cock, scriba, waarin we lezen dat laatstgenoemde provincie ‘vereeniging van de andere Provinciën met de onze’ begeert. Er worden twee vragen gesteld:

‘a. of de Provinciën zich zoude willen vereenigen met de onze, behoudens onze gewijzigde Dordtsche Kerkorde; zullen wij voornoemde Provincien in genen opzichte hinderlijk zijn in de erkenning der onveranderde Kerkorde?
b. of en in hoeverre het ten kwade geduid zoude worden voor onze Provincie, indien men aldaar al eens eenen Leeraar aannam zonder het ambtsgewaad te dragen?’

Zuid-Holland antwoordt op de eerste vraag, dat Noord-Brabant ‘in liefde kan worden aangenomen, tot den tijd dat er een Synode belegd word, om dan verder te beproeven of wij daar volkomen overeenstemming kunnen bereiken ten aanzien van de Kerkorde.’ Op de tweede vraag, zo schrijft men, ‘antwoorden de Synodale besluiten van Groningen Sept. 1846 duidelijk, namelijk dat gij

daartoe vrijheid hebt wanneer UEerw. eigen Classis of Provincie daardoor niet geërgerd word.’33

Verder schrijft men:

‘nog hebben wij geoordeeld en besloten dat UEerw Provincie de laatste Synodale besluiten - gehouden te Groningen Sept. 1846 - moet aannemen, al is het dan met behouding van Protest, zoo er iets in mogt gevonden worden, dat gij niet kunt goedkeuren.’34

Op de synode 1849 gehouden te Amsterdam, wordt Noord-Brabant zonder enige discussie aanvaard. Afgevaardigden zijn ds. Helenius de Cock, ds. P.M. Dijksterhuis (dan te Genderen), alsmede de ouderlingen A. Verkuyl (Genderen) en B.H. Ploeg (Klundert). Ongeveer vanaf dit jaar leeft genoemde provincie onder de Dordtse kerkenorde.

 

Tijdens de vergaderingen van 8 tot 10 mei 1849 komt in behandeling een oproep tot het zenden van afgevaardigden naar de hierboven reeds vermelde synode, te houden te Amsterdam 11 juli 1849 en volgende dagen.

In de uitnodiging, gezonden door een provinciale vergadering van Groningen, wordt tevens verzocht ‘dat wij de verstrooiden in onze streken, ook mede zouden opwekken tot die vergadering ter bevordering van eenigheid en vrede.’ Wel wordt hieraan toegevoegd dat afgevaardigden slechts zullen worden aanvaard als zij zijn voorzien van ‘attestatiën gegrond op Gods Woord, Formulieren van eenheid en Dordtsche Kerkorde’.35

Eén en ander geeft aanleiding tot het volgende besluit.

‘Art. 9. Daar de Provincie Groningen verlangde dat wij in onze streken de verstrooiden zouden trachten te vergaderen, zoo werd gehandeld over de middelen hiertoe. Het oordeel der vergadering was, men zoude hun aanschrijven, en opwekken om met ons te Amsterdam te vereenigen... opdat het ligchaam van Christus niet langer in zich zelve mogte verdeeld zijn door verwijdering van elkander, welke aanschrijving zich zoude uitstrekken tot die, welke op den 12 Augustus des Jaars 1848 onder de benaming van eene Christelijke vergadering te Amsterdam zijn vergaderd geweest,36 als ook toepasselijk op Van den Oever zich noemende
Leeraar onder het Kruis37 en de Eerw. Ds. Ledeboer.’38

Deze drieledige ‘opwekking’ had slechts voor wat de Kruisgezinden betreft enige uitwerking, namelijk dat er correspondentie werd gevoerd tussen deze groep en de Amsterdamse synode.39 Toch zou het tot 1869 duren, aleer landelijk van vereniging sprake kon zijn.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

plaatsen