De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 45]

Hoofdstuk 6
Provinciale vergaderingen 1836-1840

We zullen in dit hoofdstuk handelen over de provinciale vergaderingen van de Afgescheiden gemeenten - in het tijdvak 1836-1840 - waarbij kerken uit ‘Zuid-Holland’ waren betrokken. Daarbij zullen we niet zozeer letten op bijzonderheden van plaatselijke aard, als wel op het karakter van deze vergaderingen en op enige algemene aspecten. Ook in de hoofdstukken 7 tot en met 10 willen we deze begrenzing aanhouden.

Onze bron voor dit gedeelte is: ‘Handelingen van de Opzieners der onderscheidene Gemeenten in de Provinciën Zuid-Holland, Utrecht’ etc., een tot de Scholte Papers behorend manuscript.¹

1 Verder door ons aangehaald met ‘HO’; vergelijk blz. 9. We zouden de onderhavige vergaderingen ook particuliere synoden kunnen noemen.

1. Structuur

Een complicatie bij het beschrijven van bedoelde samenkomsten is het feit - zoals reeds in de ‘Inleiding’ aangeduid - dat een deel van ‘Zuid-Holland’ provinciaal met Utrecht vergaderde. Een verklaring voor deze willekeurig-lijkende indeling hebben wij niet gevonden.²

De eerste vergadering, waarbij afgevaardigden van de in 1837 te formeren classis Leiden etc. met Utrecht samenkwamen, levert ons slechts de vermelding op: ‘Vergadering van de Opzieners en Afgevaardigden der Provincie Utrecht en eenige plaatsen uit Zuid-Holland te Utrecht 26 Febr. 1836’. Met ‘eenige plaatsen’ zijn bedoeld - althans, dit zal zo worden voor het gehele tijdvak 1836 tot 1840: Bodegraven, Gouda, Katwijk, Leiden, Noordwijk en Woerden.³ Van dit zestal liggen er drie, vanuit Utrecht beschouwd, tamelijk diep in Zuid-Holland. Hierbij komt dat de samenstelling van de bijeenkomsten nogal eens is veranderd; zij loopt uit op een gecombineerde vergadering van afgevaardigden uit Zuid-Holland, Utrecht, Zeeland en ‘Beneden-Gelderland’.⁴

Afgezien van een enkele bijeenkomst ad hoc, die een plaatselijke aangelegenheid of twist behandelde, zijn volgens de collectie notulen, in chronologische volgorde de volgende vergaderingen gehouden.

2 Maar de verbinding Leiden-Utrecht was beter dan Leiden-Dordrecht of Leiden-Gorinchem.

3 Noordwijk en Woerden onttrekken zich al spoedig aan het kerkverband.

4 HO; vergadering van 30 en 31 okt. 1840.

[p. 46]

1836
	26 febr.	(te) Utrecht	Provincie Utrecht en gedeelte Zuid-Holland.
	15 april	Gorinchem	Provincie Zuid-Holland.^5
	22 april	Utrecht	Utrecht en gedeelte Zuid-Holland.
	26 juli	Utrecht	Idem.
	16 sept.	Utrecht	Idem.
1837
	14 maart	Gorinchem	Zuid-Holland.
16-17 maart		Utrecht	Utrecht en gedeelte Zuid-Holland.
18-19 juli		Dordrecht	‘Ten huize van den broeder ouderling Alexander de Visser.’ Zuid-Holland.
2- 3 aug.		Utrecht	Utrecht en gedeelte Zuid-Holland.
	8 sept.	Utrecht	Idem.
1838
19-20 april		Utrecht	Idem.
24-25 juli		Gorinchem	Zuid-Holland.
1839
	7 maart	Utrecht	Utrecht en gedeelte Zuid-Holland.
22-23 aug.		Utrecht	Utrecht, gedeelte Zuid-Holland en ‘Beneden-Gelderland’.
29-30 aug.		Dordrecht	Zuid-Holland en ‘Beneden-Gelderland’.
1840
24-25 april		Utrecht	Utrecht, Zuid-Holland, ‘Beneden-Gelderland’, Zeeland.^6
30-31 okt.		Dordrecht	Zuid-Holland, Utrecht, ‘Beneden-Gelderland’, Zeeland.^6

Op de vergaderingen van 14 en 16-17 maart 1837 komen - zoals reeds in de ‘Inleiding’ vermeld - de classicale indelingen in Zuid-Holland tot stand.

Op die van 14 maart, maakt ds. Scholte bekend dat hij is ‘losgemaakt’ van de gemeente te Doeveren en Genderen,⁷ ‘belovende aan de vergadering van nu aan zijne dienst aan de provincie Zuid-Holland meer bijzonder te wijden.’⁸

5 Zuid-Holland steeds min het gedeelte in de vorige regel bedoeld.

6 Het trekt de aandacht, dat op deze vergadering de classis Leiden verstek laat gaan.

6 Het trekt de aandacht, dat op deze vergadering de classis Leiden verstek laat gaan.

7 Men zie voor het ‘ontslagattest van Noord-Brabant 22 februari 1837’, DERDE DEEL 26.

8 HO, 14 maart 1837, art. 3.

2. Kerkenorde

Reeds op laatstgenoemde vergadering stelt ds. Scholte voor ‘om ernstiglijk te onderzoeken en in overweging te nemen, of ook niet, overeenkomstig den Woorde Gods, het ambt der ouderlingen is om de Sacramenten te bedienen’⁹ - een thema dat in 1840 zal terugkeren.

Later in het jaar 1837, als men te Dordrecht is vergaderd, wordt een door Scholte opgesteld ontwerp van een kerkenorde, aangenomen.¹⁰ Deze zal als

9 HO, 18-19 juli 1837, art. 5-8.

10 Kerkeördening van de Gemeente Jesu Christi, welke zich heeft afgescheiden van het in 1816 opgerichte Nederlandsch Hervormd kerkgenootschap in de provinciën Zuid-Holland, Utrecht, een gedeelte van Noord-Braband en Gelderland, na voorafgaand onderzoek door de Opzieners dier Gemeente vastgesteld op de provinciale synoden, welke gehouden zijn in Julij en Augustus 1837, Amsterdam 1837.

[p. 47]

‘Provinciale kerkenorde 1837’ de geschiedenis ingaan.¹¹ Voordat tot onderzoek van het ontwerp wordt overgegaan, worden door de president (H.P. Scholte) en de secretaris (A.M.C. van Hall), de bezwaren van een provinciale vergadering van Overijssel tegen de gang van zaken medegedeeld.

‘Art. 5... Die bezwaren bestaan daarin, dat die vergadering meent, dat zoodanige kerkordening uit den boezem der geheele kerk zoude moeten voortkomen, en niet door een enkel persoon zijn opgesteld; dat voorts deze zaak, indien men daarmede voortging, aanleiding zou kunnen geven tot dwaling en verkeerdheden; dat gemelde vergadering ook geene nieuwe kerkordening noodig oordeelde, maar de oude,¹² uitgenomen de daarin voorkomende erkenning van de heerschende magt der overheden en aanzienlijken in de kerk.’

De bezwaren van ‘Overijssel’ worden echter van tafel geveegd:

‘Art. 6. De provinciale vergadering is daarop van oordeel geweest, dat het ontwerp van zulk eene kerkordening niet wel door een aantal, maar wel geleidelijker door één of eenige personen, daartoe uit den boezem eener kerkvergadering gecommitteerd, kon worden opgesteld, zooals ook ten dezen geschied was; dat die kerkordening in den tegenwoordigen toestand der kerke voor deze provincie kon en behoorde te worden onderzocht, zonder de gelegenheid af te willen snijden, om daarover ook op eene nationale Synode, in overeenstemming met de andere provinciale vergaderingen te handelen; terwijl deze provinciale vergadering geene genoegzame reden vindt om het vaststellen van zulk eene kerkordening nog langer uit te stellen, niet meenende dat de oude kerkordening voldoende kan worden geacht, noch dat eene nieuwe daarom alleen, dat zij nieuw en provinciaal gearresteerd was, noodzakelijk aanleiding tot scheuring of ketterijen zou moeten geven.’

Aan de Provinciale kerkenorde 1837 is geen lang leven beschoren geweest. Toen in 1840 (synode Amsterdam) de Afgescheiden kerken voorgoed terugkeerden tot de oorspronkelijke vorm van de Dordtse kerkenorde, was er voor het geestesproduct van Scholte geen plaats meer. Behalve in de provincie Noord-Brabant, waar het onder leiding van ds. G.F. Gezelle Meerburg (te Almkerk) nog tot ongeveer 1849 werd gebruikt en als kerkelijk ‘wetboek’ gold. De kerken die Scholte volgden, kozen van circa 1840 tot hun terugkeer in het kerkverband voor het Utrechtse ‘huishoudelijk reglement’.¹³

11 Zij moet niet worden verward met de synodale van hetzelfde jaar; vergelijk Kerkeördening ten dienste van de gemeente Jesu Christi in Nederland, in orde gebragt... in de Nationale synode Utrecht 1837, Amsterdam/'s-Gravenhage 1837. Deze was een gewijzigde Dordtse kerkenorde; zij is opgenomen in Handelingen en Verslagen 1121-1158.

12 De Dordtse kerkenorde, aangenomen op de synode Amsterdam 1836.

13 Men zie voor de tekst van déze kerkenorde, waarin van geen kerkverband wordt gerept EERSTE DEEL 405-411.
Een uitgebreide analyse van de Provinciale kerkenorde valt buiten het bestek van dit boek. Echter: de verschillen met de Dordtse kerkenorde zijn groot. In de Provinciale K.O. is weliswaar sprake van een kerkverband, maar de regels daarvoor, met name voor wat betreft het bindend gezag van zijn besluiten, zijn zeer vaag. Dan: men zal iemand als ‘lidmaat’ erkennen op belijdenis des geloofs (art. 5); deze bepaling is in de practijk van belang gebleken ten aanzien van de positie van doopleden. Verder: er zijn uitvoerige bepalingen over ‘evangelisten’ (art. 12) en ‘profeten’ (art. 13); terwijl het ambt van ‘lerende ouderlingen’ veel ruimer wordt omschreven dan de kerken der Reformatie vanaf het begin dit hebben gedaan.

[p. 48]

De zaken hier genoemd vinden een vervolg op de provinciale vergadering van 24 juli 1838, gehouden te Gorinchem. Inmiddels heeft dan, zoals we reeds zagen, de Utrechtse synode 1837 een kerkenorde aanvaard, een gewijzigde versie van de Dordtse.¹⁴

We lezen in de notulen van de genoemde provinciale vergadering:

‘Art. 5. Wordt overgegaan tot de behandeling der kerkordening te Utrecht ontworpen. Alle de broeders keuren dat ontwerp af, uit aanmerking van het daarin heerschende denkbeeld over de kerkregering. Sommige broeders hebben bovendien meerdere bepaalde aanmerkingen op onderscheidene artikelen gemaakt. Wordt besloten om dat ontwerp nog nader in de kerkeraden te onderzoeken, doch dezelve niet als regel onzer handelingen in deze provincie te volgen; maar ons integendeel te houden aan onze provinciale kerkordening, totdat er eene algemeene kerkordening, door alle de opzieners behoorlijk vertegenwoordigd, met gemeen accoord, is vastgesteld.’

De vergadering te Utrecht van 22 augustus 1839 wordt ook bijgewoond door ds. S. van Velzen, dan predikant te Amsterdam. Hij doet een voorstel de Dordtse kerkenorde weer aan te nemen en ontvangt van ds. Scholte een antwoord, waaruit duidelijk diens independentistische neiging naar voren komt:

‘Art. 46. De President betuigt voor de vergadering, dat hij niet alleen nooit zijne stem daartoe wenscht te verleenen, maar met alle mogelijke ijver dit in de gemeente zal trachten tegen te werken:
1^o. Dewijl het verschil met de afgescheurden¹⁵ niet bestond in de kerkordening, maar in andere zaken, rakende de leer, tucht en dienst, en dat derhalve het aannemen van die kerkordening de eigenlijke verdeeldheid niet zou heelen.
2^o. Dewijl zulke aanneming niet opregt zou zijn, omdat men de afgescheurden daardoor in den waan zou trachten te brengen, dat er vereeniging bestond, hetgeen in den grond zoo niet was. Dat men liever alle kerkordeningen moest laten varen, en Gods Woord als eenigen regel aannemen, dewijl geen Christen daartegen iets kon hebben.
3^o. Dewijl de Dordtsche kerkenorde zoodanige zaken bevattede, die lijnregt strijdig waren met Gods Woord, omdat daarin de heerschappijvoerende magt werd vastgesteld van grootere kerkelijke vergadering over kleinere, en dus de gelijkheid van alle de opzieners verbroken werd. Dat hij dus overeenkomstig Art. 32 onzer geloofsbelijdenis alle zoodanige wetten verwierp, en zich hield aan hetgeen Christus, onze eenige Meester, ons leert in Zijn Woord.’¹⁶

14 Vergelijk noot 11; Handelingen en Verslagen (1837), 100-141, art. 47-121.

15 De Gereformeerde Kerk in Nederland (de zogenaamde Gemeenten onder 't Kruis).

16 Het is duidelijk dat uit dit derde punt niet blijkt, dat Scholte enige poging heeft gedaan zijn stellingen met bewijzen te staven. We willen hier gaarne aan toevoegen dat Scholte na 1834 in zijn opvatting over de kerkregering, hoe langer hoe meer ging overhellen tot de leer van het independentisme, een systeem, waarin krachtens een opvatting over de vrijheid van de in Christus verlosten, men niet wil weten van enige kerkelijke autoriteit, laat staan van een wezenlijk kerkverband. De gelovigen zijn uitsluitend onderworpen aan Christus en Zijn Woord.
Men zie voor het independentisme en de literatuur daarover: Chr. Encyclopedie² III, 588-589; ook: de algemene beschouwingen van ds. J. van der Sluis, in Het independentisme in de Graafschap van Gelderland, gedurende de eerste jaren der Afscheiding, Arnhem 1905, ‘Inleiding’ 1-28.

[p. 49]

3. Synoden

In hetzelfde kader - het hierboven gesignaleerde independentisme bij Scholte en diens volgelingen - komt bij herhaling naar voren, dat men zich in Zuid-Holland en Utrecht verzet tegen het houden van een synode. Vóór de landelijke vergadering van 1837, lezen we dat er uit de provincie Utrecht broeders zullen worden afgevaardigd ‘niet ter Synode, maar tot eene bijeenkomst, om met de andere broeders over de daar te behandelen zaken te spreken.’¹⁷

Reeds in de eerste helft van 1840, als de ‘tweede Amsterdamsche twist’ -waarbij de ouderlingen D.A. Budde en J.A. Wormser alsmede de diakenen H. Höveker en D. Lijsen werden geschorst door de kerkeraad waarvan ds. S. van Velzen praeses was¹⁸ - is ontbrand, komen Scholte en zijn aanhang in het isolement. Hieruit moet worden verklaard dat de ‘provinciale’ vergaderingen dan een groter gebied gaan omvatten, want er zijn reeds gemeenten die deze bijeenkomsten, onder voorzitterschap van Scholte, gaan mijden.

De gebeurtenissen te Amsterdam zullen leiden tot de aldaar te houden synode eind 1840, op welke vergadering ds. Scholte wordt geschorst wegens zijn weigering schuld te belijden inzake laster over de prediking van ds. Van Velzen en wegens zijn niet willen aanvaarden van de Dordtse kerkenorde.

In de handelingen van de vergadering van 24-25 april 1840 te Utrecht lezen we:

‘Art. 4. De President geeft... te kennen, dat hij niet voldaan heeft aan het bepaalde om een Reglement voor deze vergadering te stellen, uit hoofde van het zich meer en meer openbarende verschil van gevoelen onder de Afgescheidenen over de regering der Kerk. De President wenscht daarom deze vergadering te leiden, om te zien of er wezenlijk vereeniging in dit opzigt aanwezig is, kunnende alsdan op eene volgende vergadering zoodanig reglement van orde worden voorgedragen.’

In dezelfde vergadering delen de broeders uit Zeeland (J. van de Luijster, Borssele; A. Steketee, Nieuwdorp; J.P. Oggel, Axel) mede, dat zij ‘in last hebben’ het voorstel te doen, te trachten ‘eene algemeene synodale vergadering te beleggen, ten einde vereeniging te bewerken van vele in gevoelens zeer uiteenloopende Broeders en wel bepaaldelijk onder de Leeraars.’¹⁹

De president doet daarop mededeling van een brief door hem ontvangen van ds. H. de Cock te Groningen, waarin eveneens een synode wordt begeerd. Laatstgenoemde meldt daarbij dat het zijn bedoeling is op deze synode de Dordtse kerkenorde weer in te voeren.

Ds. Scholte verklaart dat hij daarom tegen dit plan is

‘dewijl men zich vooraf de handen bindt, en een bepaling maakt, waardoor men belet wordt Gods Woord onbepaald en onverdeeld te volgen.’²⁰

Na stemming blijkt, dat van de aanwezigen elf vóór en vijftien tegen het houden

17 HO, 2-3 aug. 1837, art. 12.

18 Onder meer VIJFDE DEEL 122-172.

19 HO, 24-25 april 1840, art. 23.

20 Idem.

[p. 50]

van een synode zijn.²¹ Ds. Scholte doet daarna een poging de eenheid te bewaren, zoals we lezen in art. 27.

‘Daar de minderheid in haar oordeel niet bepaald wordt door de meerderheid, en er toch bij alle Broeders daarin eensgezinsheid schijnt te bestaan, om Gods Woord tot eenigen grondslag en regel te stellen, en tot geen ander doel eene vergadering te begeeren, dan opdat dit Woord heerschappij zal voeren, zoo stelt de President eene inmiddels geschrevene verklaring voor, in antwoord op de aanvraag van Ds. de Cock. Dit stuk luidt aldus:
“De vergadering neemt geen deel aan eenige Synode, zoolang niet de leden, welke zulk eene Synode zullen uitmaken, onbepaald en onverdeeld Gods Woord tot regel en beslissing in alle zaken stellen zullen, zonder te oordeelen naar eenig menschelijk schrift; dewijl Opzieners der Gemeente van Christus, den wil van den Koning der Kerk uit Zijn Woord moeten kunnen opmaken.”
Na hoofdelijke omvraag verklaren alle de Broeders met dit antwoord vereenigd te zijn, en wordt dientengevolge besloten, dat de President het als antwoord dezer vergadering aan Ds. H. de Cock zal zenden.’

Ook op de laatste grote wapenschouw van alle kerken die Scholte in deze tijd nog min of meer volgen - de vergadering van 30-31 oktober 1840 te Dordrecht -komt de zaak van de (al kort daarna) te houden ‘algemeene kerkvergadering’ aan de orde. Voorgelezen wordt een mededeling van ds. A. Brummelkamp, dan te Schiedam maar evenwel niet aanwezig, gedaan namens de provinciale vergadering van Gelderland en Overijssel, betreffende het houden van een synode te Amsterdam.

De mening onder de afgevaardigden is opnieuw verdeeld over het al dan niet zenden van de gevraagde afvaardiging van vier personen. Ook nu spreekt Scholte het ‘verlossende’ woord, door het volgende voorstel in te dienen.

‘Art. 36.... Daar het aanwezige verschil voornamelijk uit de Leeraars voortvloeit, wordt van wege deze vergadering aan Ds. Brummelkamp kennis gegeven van het algemeen verlangen der Broederen, dat allen, die als geordende Herders en Leeraars in de Gemeente dienen, te zamen komen, ten einde onderzocht worde, en aan de Gemeente berigt kan worden gedaan, of, en in hoeverre, de Leeraars vereenigd zijn in de gronden des geloofs en verdere kerkelijke zaken. Kunnende, in geval van vereeniging, daarna eene algemeene vergadering gehouden worden.’

Wij kunnen niet nalaten op te merken, dat dit voorstel, getoetst aan de regels van gereformeerd kerkrecht, gebaseerd op een al dan niet-gewijzigde Dordtse kerkenorde, kant noch wal raakte. Immers, de inhoud van het voorstel van Scholte kan als volgt worden geparafraseerd: er zal een vergadering van predikanten worden gehouden en afhankelijk van de afloop zal er al dan niet een synode worden belegd.²² Evenwel werd het aangenomen met algemene stemmen. Als uitvloeisel van dit besluit zien we Utrecht, Zuid-Holland, Zeeland en

21 Als voren, art. 26.

22 In het desbetreffende schrijven aan ds. A. Brummelkamp wordt tevens vermeld:
‘Blijkt het alsdan, dat alle Leeraars onderling in geloof vereenigd zijn, en zonder heerschappij-voering over het Erfdeel des Heeren hunne bediening willen uitoefenen, dan is het verlangen der vergadering dat over personeele verschillen geene verwijdering worde daargesteld, maar dat, indien de een den anderen iets misdaan mogt hebben, dit kan onderling worde vergeven... Zoo het echter in zulk eene vergadering mogt blijken, dat de Leeraars het in de gronden oneens zijn; alsdan in opregtheid de verschillende gronden aan de Gemeente bekend te maken; Gods Woord tot beslissing te nemen, en daarnaar hen te oordeelen, die door eene met Gods Woord in strijd staande leer of practijk ellende in de Gemeente brengen; opdat de zoodanigen, zoo zij zich niet bekeeren, uit het midden der Gemeente mogen weggedaan worden.’ (HO 30-31 okt. 1840, bijlage D)
Het is onzes inziens duidelijk dat Scholte er geen prijs op stelde, dat het conflict tussen hem en Van Velzen - ‘personeele verschillen’ - zou worden behandeld. Anderzijds acht hij een fors optreden tegen ambtsbroeders niet uitgesloten.

[p. 51]

‘Beneden-Gelderland’ niet vertegenwoordigd op de synode 1840 Amsterdam.²³

23 Handelingen en Verslagen (1840), 201, 253-255.

4. Leer- en regeerouderlingen

Op dezelfde vergadering komt een vraag aan de orde, die ook in het jaar 1837 werd gesteld, namelijk ‘of de Regeerouderlingen het Sacrament des H. Avondmaals mogen bedienen?’. Ditmaal is de vraag gedaan door de kerkeraad te Vuren (Gld.). Hoewel advies vragende, heeft dit college voor zich zelf reeds neen gezegd.²⁴ Ook in de kleine gemeente te Zwijndrecht²⁵ is onzekerheid over de grenzen van de bevoegdheid van de ouderlingen.²⁶ Tijdens een uiterst verwarde discussie, komt er - uiteraard - geen duidelijk antwoord naar voren. Vele leden der vergadering zijn geneigd te zeggen - wellicht mede gedreven door het grote tekort aan predikanten - dat er van wezenlijk verschil tussen leer- en regeerouderlingen geen sprake is. Een advies, dat kennelijk is opgesteld door de afwezige ds. A. Brummelkamp te Schiedam, en dat duidelijk formuleert, dat, op grond van artikel 31 van de Nederlandse geloofsbelijdenis (‘Van de dienaren, ouderlingen en diakenen’) alsmede van het Formulier van bevestiging der ouderlingen (en diakenen) het aan de ouderlingen niet is toegestaan de sacramenten te bedienen, wordt min of meer terzijde gelegd.²⁷

Zoals bij andere gelegenheden, ziet ds. Scholte wel aankomen, dat over deze zaak geen overeenstemming zal worden bereikt; en daarom doet hij het voorstel:

‘...om hierover op deze vergadering niet meer te handelen, dewijl het blijkbaar is, dat er geene duidelijkheid dienaangaande in het algemeen aanwezig is.’²⁸

24 HO, 30-31 okt. 1840, bijlage C.

25 TWEEDE DEEL 267-271.

26 HO, 30-31 okt. 1840, art. 16.

27 Idem, art. 17-18 en bijlage B.

28 Idem, art. 27.

5. Avondmaal

Een laatste verschil dat op deze vergadering aan het licht treedt, is gelegen in de vraag

[p. 52]

‘...of bij ons bekende geloovigen, op wier zedelijken wandel niets te zeggen valt, doch nog niet van het Hervormd Kerkgenootschap zijn afgescheiden, tot het gebruik des H. Avondmaals in de Gemeente behooren te worden toegelaten, of daarvan geweerd?’²⁹

Deze vraag had kort tevoren in de gemeente te Utrecht, waar zoals we zagen Scholte woonde en arbeidde, veel stof doen opwaaien.³⁰ Hoewel de meeste afgevaardigden de vraag met ja beantwoordden, bleek al spoedig, dat er in tal van gemeenten sterke tegenstand bestond tegen wat we zouden kunnen noemen een beperkte vorm van open avondmaalsviering.

Het kan duidelijk zijn, dat onder de geschetste omstandigheden op den duur de voorwaarden voor een kerkelijk samenleven gaan ontbreken. Het proces van uiteengaan werd nog versneld door de reeds genoemde schorsing van ds. H.P. Scholte, een tweetal maanden later. De provinciale vergadering van eind oktober 1840 is de laatste geweest onder zijn praesidium.³¹

Er komt nu een hiaat in de bewaard-gebleven handelingen. De eerste vergadering van een gereconstrueerd provinciaal kerkverband is die van 13 december 1842, gehouden te Schiedam.

29 Idem, art. 28.

30 VIERDE DEEL 269-271. Scholte had aldaar reeds één en andermaal Hervormden tot het avondmaal toegelaten.

31 Een tiental vergaderingen in het tijdvak 1841-1844, merendeels onder zijn leiding gehouden, vertonen op twee na, een ander karakter. Van deze vergaderingen zijn geen notulen bewaard. Men zie TWEEDE DEEL 74-80.