De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 38]

Hoofdstuk 5
Door de predikanten H.P. Scholte en H.G. Klijn geleide godsdienstoefeningen 1835-1845

1. H.P. Scholte

Evenals in ons deel over de provincie Utrecht willen we opmerken, dat ds. H.P. Scholte (1805-1868) gedurende de eerste jaren na 1834, onbetwist de leider van de Afgescheidenen in de provincies Utrecht, Noord-Holland, Zuid-Holland en ‘Beneden-Gelderland’ is geweest. Hij vestigt zich, na te Doeveren, Genderen en Gorinchem te hebben gewoond (tijdvak 1833-1837), omstreeks september 1837 de facto te Utrecht,¹ en woont aldaar tot zijn emigratie in 1847. Na zijn schorsing door de synode te Amsterdam eind 1840 gehouden, gaat zijn invloed in Zuid-Holland tanen.² Sterker: na 1842 is er nog slechts een gering aantal gemeenten, dat hem als predikant blijft erkennen.

Bij de bespreking van de afzonderlijke gemeenten komen we op sommige van de hier te noemen godsdienstoefeningen en andere bijeenkomsten uit het tijdvak 1835-1838, terug.

In de ‘Lijst der texten waarover gepredikt is door ds. H.P. Scholte... 1833-1838’³ vinden we voor wat ‘Zuid-Holland’ betreft het volgende.

Bodegraven
1835	29 nov.	‘Voormiddags in de vergadering der gemeente openbare belijdenis des Geloofs ontfangen van eene Zuster der gemeente en des avonds de Kerkeraad bevestigd en zeven kinderen gedoopt.’
Gouda
1838	11 mei	‘Vergadering met de gemeente te Gouda wegens de aldaar bestaande verdeeldheid. Den ouderling afgezet en een diaken geschorst.’
's-Gravenhage
1836	9 okt.	Bij mr. A.M.C. van Hall gepreekt over Romeinen...^4

1 EERSTE DEEL 61; VIJFDE DEEL 47.

2 TWEEDE DEEL 74, 80, 396.

3 Vergelijk blz. 9.

4 Niet ingevuld.

[p. 39]

1837	5 febr.	Bij Van Hall gepreekt over Galaten 4 vs 26.
	8 febr.	Met de gemeente kerkeraad verkoren; een paar uit Leiden getrouwd; een kind uit Delft gedoopt; het heilig avondmaal bediend.
	25 febr.	Gepreekt over Hebreeën 4 vs 9.
1838	7 maart	's Avonds één ouderling en één diaken bevestigd. Eén kind gedoopt en het heilig avondmaal bediend.
Leiden
1838	3 aug.	Classicale vergadering. ‘De diaken van Leyden^5 ontheven van de schorsing ten gevolge van boetvaardigheid en betering; de verkorenen ouderling^6 niet toegelaten ter bevestiging wegens bestaande zaken welke naar Gods Woord in strijd zijn met de bediening.’
	19 aug.	's Morgens gepreekt over Johannes 6 vs 67-69.
		's Middags gepreekt over Zondag 33 van de Heidelbergse Catechismus.
	9 sept.	's Morgens Hebreeën 7 vs 25.
		's Middags Zondag 26 Heidelb. Catech.; twee kinderen gedoopt.
	13 okt.	Classicale vergadering.
	14 okt.	's Morgens Romeinen 5 vs 8.
		's Middags ‘verhinderd door de Politie en Soldaten’.
		's Avonds ‘een kind gedoopt uit Gouda bij Dros’.^7
Linschoten/Oudewater
1838	17 mei	‘Onderhandeling met de kerkeraad van Linschoten en Oudewater waarbij drie derzelver leeden verklaarden in de scheuring te volharden.’
Middelharnis
1838	29 juli	‘in de open lucht’.
		's Morgens gepreekt over 2 Korinthe 8 vs 5.
		's Middags gepreekt over 2 Korinthe 1 vs 20.
		's Avonds (zie onder Stad aan 't Haringvliet).
Naaldwijk
1838	12 sept.	's Morgens ‘classicale vergadering. F. Urbanus als ouderling van Schiedam afgezet en als lidmaat gecensureerd; 2 kinderen gedoopt.’

5 J.C. Pauw, zie hoofdstuk 33.

6 P. Wijnnobel, idem.

7 C. Dros te Leiden, idem; men zie voor hem ook VIJFDE DEEL 253. Voor de verder in dit hoofdstuk genoemde personen verwijzen we naar de desbetreffende hoofdstukken, tenzij anders vermeld.

[p. 40]

Noordwijk aan Zee
1835	27 nov.	‘De kerkeraad bevestigd en de aanwezige kinderen gedoopt.’
Ouddorp
1838	28 juli	(zie onder Stellendam)
	29 juli	's Avonds (zie onder Stad aan 't Haringvliet).
Rotterdam
1836	12 april	‘Vergadering met de gemeente te Rotterdam over de aldaar bestaande verwarring.’
1838	13 sept.	‘'s Avonds - Gehandeld met de gemeente over de bestaande verdeeldheden; de beroeping van een ouderling en diaken vernietigd wegens strijdigheid met Gods Woord. Bepaling van eene gemeentelijke Vast- en Bededag.’
Schiedam
1836	11 april	‘te Schiedam een kind gedoopt.’
1838	12 sept.	's Morgens (zie onder Naaldwijk).
		's Avonds ‘Gehandeld over Galaten 5 en 6 - naar aanleiding daarvan gehandeld met de gemeente over de bestaande verdeeldheden. Daarna 6 kinderen gedoopt.’
Stad aan 't Haringvliet
1838	29 juli	's Avonds ‘De Kerkeraden van Stad [aan 't Haringvliet], Middelharnis en Ouddorp bevestigd na voorafgaand onderzoek. De kinderen gedoopt uit Flakkee en het H. Avondmaal bediend.’
Stellendam
1838	28 juli	‘De kerkeraad onderzocht doch wegens koestering en bevordering van dweepzucht niet bevestigd. De gemeente onderzocht. De kerkeraad van Ouddorp onderzocht.’

2. H.G. Klijn

Over Hendrik George Klijn (1793-1883) hebben we uitvoerig geschreven in het VIERDE DEEL.⁸ Hij werd geboren te Utrecht en overleed te Keokuk, Iowa, Verenigde Staten. Aanvankelijk was hij behanger van beroep. Eind 1835 werd de Afgescheiden gemeente te Utrecht geïnstitueerd; Klijn was haar eerste ouderling. Na een korte opleiding door Scholte werd hij 24 november 1839 predikant te Kockengen; vervolgens 17 april 1845 te Middelburg. In 1849 vertrok hij uit laatstgenoemde plaats naar de Nieuwe wereld, waar hij vijf kerken diende die behoorden tot het verband van de Reformed Church in America. Klijn was

8 Men zie het register in dit deel; ook De Haas I, 159-160.

[p. 41]

één van de invloedrijkste volgelingen van H.P. Scholte; evenals zijn leermeester komt hij na december 1840 (schorsing van Scholte) buiten het kerkverband te staan.

In 1984 heeft A. Graafhuis uit het door hem ontdekte (althans voordien in Nederland onbekende) ‘kerkelijk dagboek’ van Klijn verscheidene zaken gepubliceerd.⁹ Genoemd manuscript draagt, precies gezegd, als opschrift ‘Gepredikte texten door H.G. Klijn, Bedienaar des Goddelijken Woords’. Het omvat de periode van 24 november 1839 tot enige weken voor Klijns overlijden op 1 december 1883.¹⁰

Wij zullen ons beperken tot het tijdvak waarin H.G. Klijn te Kockengen stond (1839-1845) en tot ‘Zuid-Holland’. Uit het ‘dagboek’ kan onder meer worden afgelezen, welke plaatsen ‘Scholtiaans’-gezind waren of op een andere wijze gedurende enige jaren in conflict met het kerkverband leefden. Het is begrijpelijk dat als Klijn 17 april 1845 predikant wordt te Middelburg, zijn activiteiten in Zuid-Holland nagenoeg ophouden; immers ook in Zeeland waren er veel vakante gemeenten.

			(mo = 's morgens, mi = 's middags, geen nadere aanduiding = 's avonds)
Delft
1844	vr	27 sept.	Psalm 130 vs 3-4.
	zo	29 sept.	mo, Johannes 6 vs 35 - ‘Avondmaal’; mi, 2 Thessalonicensen 2 vs 13-14; Openbaring 2 vs 17.
Gouda
1840	wo	19 aug.	Johannes 9 vs 35-41.
	wo	30 sept.	Hebreeën 12 vs 22-24. ‘Een kind gedoopt van Jan Donk (Annegje).’
1841	do	6 mei	Philippensen 3 vs 7-9. ‘Drie kinderen gedoopt.’
	wo	2 juni	Psalm 68 vs 19.
	di	29 juni	2 Thessalonicensen 2 vs 13-14. ‘Twee kinderen gedoopt.’
	do	25 nov.	Romeinen 8 vs 1. ‘Drie kinderen gedoopt; een Ouderling bevestigd; een huwelijk bevestigd.’
	wo	1 dec.	Epheze 1 vs 13-14. ‘Twee kinderen gedoopt.’
1842	do	17 mrt.	1 Korinthe 1 vs 18.
1843	do	24 aug.	1 Johannes 3 vs 23-24.
	ma	2 okt.	Openbaring 2 vs 17.

9 ‘De Afscheiding in de stad Utrecht’, in Aspecten van de Afscheiding 41-56. De heer A. Graafhuis was destijds adjunct-archivaris van de stad Utrecht.

10 Het manuscript wordt bewaard in de bibliotheek van Western Theological Seminary, Holland, Michigan, Verenigde Staten.

[p. 42]

's-Gravenhage
1840	wo	8 juli	1 Johannes 3 vs 1.
1841	wo	8 sept.	Galaten 6 vs 14.
Hellevoetsluis^11
1842	wo	6 april	Titus 2 vs 13-14.
Leiden
1841	do	25 mrt.	2 Korinthe 5 vs 21.
	do	9 sept.	1 Timotheüs 1 vs 15-16.
	do	25 sept.	Romeinen 8 vs 1. ‘Drie kinderen gedoopt; een ouderling bevestigd; een huwelijk bevestigd.’
	do	16 dec.	Titus 2 vs 13-14. ‘Twee kinderen gedoopt.’
1844	wo	7 febr.	...^12 ‘Zes kinderen gedoopt.’
	vr	17 mei	Johannes 17 vs 24. ‘Een huwelijk bevestigd.’
1845	zo	9 jan.	mo, Handelingen 13 vs 38-41; mi, Job 19 vs 25^a. ‘Vier kinderen gedoopt.’
	ma	10 jan.	Handelingen 17 vs 19.
Middelharnis^13
1842	zo	3 apr.	1 Timotheüs 3 vs 16. ‘Twee ouderlingen en vier diakenen [bevestigd].’^14
Ooltgensplaat
1842	vr	1 apr.	2 Korinthe 4 vs 6. ‘Een kind gedoopt.’
Ouddorp
1842	di	5 apr.	mo, Lucas 4 vs 18-19- ‘Twee kinderen gedoopt’; Colossensen 3 vs 1-3.
Pernis
1841	do	1 juli	Titus 2 vs 13-14.
Rotterdam
1840	zo	31 mei	mo, Jesaja 40 vs 6-8; mi, Zondag 21 Heidelb. Catech.; Johannes 17 vs 20-23.
	zo	5 juli	mo, Galaten 5 vs 5-6; mi, Zondag 26 Heidelb. Catech.; Jesaja 52 vs 1-2.
	vr	7 aug.	Psalm 130 vs 3-4.

11 Zondag 1 juli 1849 preekte H.G. Klijn twee maal te Hellevoetsluis. Vanuit deze plaats ging hij met een groep Zeeuwen, enige weken daarna, op het schip ‘Leila’ naar Noord-Amerika.

12 Onleesbaar.

13 Uit het manuscript van Klijn blijkt dat hij van 1 tot 5 april 1842 een tournee heeft gemaakt op Goeree-Overflakkee. waarbij hij zeven maal preekte.

14 Wellicht ook enigen van (een) naburige plaats(en).

[p. 43]

	zo	9 aug.	mo, Openbaring 22 vs 16b-17; 1 Johannes 4 vs 10-11.
1841	do	18 febr.	2 Thessalonicensen 2 vs 13-14.
	vr	19 febr.	Lucas 4 vs 18-19. ‘Een kind gedoopt van Jan Markus.’
	vr	26 febr.	Romeinen 5 vs 9-11.
	vr	16 apr.	1 Petrus 2 vs 7a.
	vr	4 juni	1 Johannes 1 vs 9.
	zo	6 juni	mo, Jesaja 65 vs 1b; mi, Hosea 2 vs 18-19. ‘Bediening Heilig Avondmaal.’
	wo	25 aug.	Jacobus 1 vs 16-18. ‘In den huwelijken staat bevestigd Klaas Ooms en Maart je Veen.’
	do	2 dec.	Colossensen 1 vs 19-20.
1842	do	6 jan.	Jesaja 52 vs 7. ‘Een kind gedoopt.’
	wo	16 mrt.	Johannes 6 vs 68-69.
	wo	30 mrt.	2 Korinthe 4 vs 13-14.
	do	31 mrt.	Johannes 3 vs 14-15.
Schiedam
1841	do	25 febr.	Philippensen 3 vs 7-9.
	do	27 mei	Epheze 1 vs 3-4.
	do	3 juni	Spreuken 8 vs 34-36.
	zo	6 juni	Johannes 10 vs 14.
	wo	30 juni	Mattheus 24 vs 37-39.
Sommelsdijk
1842	zo	3 apr.	mo, Johannes 6 vs 55-56. ‘Bediening Heilig Avondmaal’; mi, 1 Johannes 4 vs 9-11 - ‘Zes kinderen gedoopt.’
Stellendam
1842	ma	4 apr.	Handelingen 13 vs 38-39. ‘Twee kinderen gedoopt.’
Woerden^15
1839	ma	2 dec.	1 Korinthe 3 vs 11.
	wo	25 dec.	1 Timotheüs 1 vs 15-17. ‘Een kind gedoopt van Jan Niermeijer te Linschoten.’^16
1840	di	24 febr.	Handelingen 13 vs 38-41.
	zo	29 mrt.	mo, Romeinen 5 vs 1-5; mi, Zondag 20 Heidelb. Catech.
	zo	5 apr.	mi, Zondag 21 Heidelb. Catech.
	zo	3 mei	Johannes 20 vs 20-28.
	do	28 mei	mi, Epheze 4 vs 8-10.
	zo	14 juni	Jesaja 40 vs 6-8.

15 In Woerden bestond in de jaren na 1838 geen Afgescheiden gemeente. De meeste Afgescheidenen aldaar en in de omgeving (A. Flier c.s.) waren overgegaan tot de Kruisgezinden. Klijn trad op voor de ‘verstrooiden’ te Linschoten, Oudewater en Woerden, van wie sommigen lid waren te Kockengen.

16 Men zie voor hem VIERDE DEEL register.

[p. 44]

	zo	26 juli	Johannes 4 vs 34.
	zo	6 sept.	mi, Colossensen 2 vs 13-14.
	do	8 okt.	Jesaja 28 vs 16.
	zo	29 nov.	mo, Philippensen 4 vs 6. ‘Een kind gedoopt van Sijmen Niermeijer (Johannes).’^17
	za	26 dec.	mo, 1 Timotheüs 3 vs 16.
1841	do	11 mrt.	Mattheus 13 vs 45-46.
1842	do	3 febr.	Philippensen 2 vs 12b-13. ‘Een kind gedoopt van Hofstede.’
	do	10 mrt.	Jesaja 64 vs 6. ‘Een kind gedoopt van J. Niermeijer (Sijmen).’

17 Idem (Sijmen Niermeijer).