De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 32]

Hoofdstuk 4
De requesten aan de Koning van eind 1836

In het tijdvak van september tot december 1836 zond een groot aantal Afgescheiden gemeenten een request aan de Koning. Wij beperken ons hier tot de uit ‘Zuid-Holland’ verzonden verzoekschriften.¹

De aanleiding tot het indienen van deze verzoekschriften was het koninklijk besluit van 5 juli 1836², waarin onder meer staat dat aan de Afgescheidenen alle bescherming wordt ontzegd, dat de toelating van hun gemeenten niet kan worden geduld en dat deze ‘als geen wettig bestaan hebbende’ als ontbonden worden beschouwd en hun samenkomsten worden verboden. Evenwel werd de mogelijkheid geopend, dat, als er in enige plaats een ‘aanmerkelijk aantal personen mogt zijn’, welke een afgescheiden gemeente zouden wensen te vormen, men zich ‘met overlegging van de vereischte opgaven en ontwerpen’ via de gouverneur der provincie, tot de Koning zou kunnen wenden met een individueel getekend adres etc. Daarop zond in september 1836 de Afgescheiden gemeente te Amsterdam een request.³ Een gelijkluidend en gedrukt verzoekschrift werd in Zuid-Holland door 27 gemeenten ingediend. In ons EERSTE DEEL (blz. 44) worden de plaatsen genoemd, waar deze gemeenten waren gevestigd.

Twintig adressen werden door ons reeds behandeld⁴; uit ‘Zuid-Holland’ werden er slechts zeven gezonden. Deze geringere dichtheid in het grootste gedeelte van de provincie, ten opzichte van het veel kleinere zuidoostelijke deel van Zuid-Holland - dat er dus twintig verzond - zullen we moeten verklaren uit de omstandigheid, dat de actie-radius van ds. H.P. Scholte uiteraard beperkt was. Deze woonde in 1836 te Gorinchem en hij is blijkbaar niet in staat geweest, ten aanzien van deze adressen, in korte tijd de gehele provincie te mobiliseren. Wij denken hierbij aan steden als Leiden en Rotterdam. Des te opvallender is het, dat door vijf ‘gemeenten’ (zij het in statu nascendi) op Goeree-Overflakkee zulk een request werd ingediend, namelijk door Middelharnis, Ooltgensplaat, Sommelsdijk, Stad aan 't Haringvliet en Stellendam. De andere twee kwamen uit Bodegraven en Schiedam.

1 Voor de gelijkluidende requesten, verzonden uit het overige gedeelte van Zuid-Holland en uit Utrecht, zie men; EERSTE DEEL 34-44, TWEEDE DEEL 23-36, VIERDE DEEL 29-32.

2 Voor de volledige tekst van het koninklijk besluit: EERSTE DEEL 402-404.

3 Bos, Archiefstukken IV, 4-5.

4 TWEEDE DEEL 23-26.

[p. 33]

In de requesten wordt verklaard, dat de onderhavige gemeente zonder bezwaar van 's lands schatkist zal zorgen voor kerkgebouw, bezoldiging van de predikant en onderhoud der armen. Gevraagd wordt de vervolging ter zake van godsdienstoefeningen te doen ophouden en aan de desbetreffende ‘openbare Magten in het Rijk’ te gelasten de godsdienstoefeningen te beschermen in plaats van deze te verstoren. De verzoekschriften kunnen worden beschouwd als een eerste levensteken van enige ‘gemeenten’. Opnieuw plaatsen we dit woord tussen aanhalingstekens, om daarmee te kennen te geven, dat de vraag moet worden gesteld of bijvoorbeeld de groepen van Goeree-Overflakkee werkelijk deze naam verdienden. Feitelijk waren deze kleine gemeenschappen conventikelen; eerst in 1839 institueert Scholte op genoemd eiland enige gemeenten.

De adressen werden door de gouverneur van Zuid-Holland gezonden aan het Departement Hervormde Eredienst; zij waren daarbij voorzien van consideratiën van de burgemeester. De gouverneur, zoals we reeds zagen, Van der Duyn van Maasdam, een zeer tolerant mens, doet voor zover hem dit mogelijk is, een poging de Afgescheidenen te verdedigen, om dusdoende de Koning te bewegen de gedane verzoeken in te willigen⁵, maar de regering reageert kort en krachtig. De requesten worden van de hand gewezen met de toevoeging, dat op stukken van deze aard geen acht kan worden geslagen.⁶

5 Zoals door ons beschreven in TWEEDE DEEL 34-35. Men zie ook blz. 14-15.

6 EERSTE DEEL 43.

1. Middelharnis⁷

Het op 28 oktober 1836 gedateerde adres bevat zes handtekeningen en wel van Jan Frederik Klaassen en zijn echtgenote Elizabeth Smit; de latere predikant Cornelius van der Meulen en zijn echtgenote Elisabeth Geertruude van de Roovaart; Simon Trommel en Simon de Vroom.

De burgemeester van Middelharnis schrijft, dat de requestranten tot de geringsten van het volk behoren, zij zijn van goed zedelijk gedrag, zij hebben nimmer wanordelijkheden veroorzaakt en staan bekend als vreedzame ingezetenen.

7 De zeven hier te noemen requesten vinden we in Herv. Ered. 8 en 9 mrt. 1837, no. 9.

2. Ooltgensplaat

Request van 21 november 1836. Het is getekend door Dirk Ras ‘met vrouw en kinderen’; Jaapje Tieleman en Maria Zwartenberg.

De burgemeester meldt, dat de ondertekenaars ‘nietige en onbeduidende wezens’ zijn. Hun samenkomsten hebben het karakter van

‘oeffening houden... dat is, het lezen van den Bijbel, van Psalmen of eenige andere Godsdienstige werken of geschriften, het wisselen van denkbeelden en gevoelens over Godsdienstige onderwerpen of geschriften, zonder daarbij verder eenige van die daden te verrichten, die de kenmerken of eigenschappen eener Godsdienstoeffening of Eeredienst

[p. 34]

hebben, alleen het inzamelen van liefdegaven tot het instandhouden van hunne oeffeningen uitgezonderd.’

De requestranten behoren tot de arbeidende klasse. Anderen die zich hadden afgescheiden, hebben zich berouwvol tot de kerkeraad van de Hervormde gemeente gewend met het verzoek weer als leden te worden aangenomen. De burgemeester is niet tegen inwilliging van het request.

3. Sommelsdijk

Request 11 oktober 1836. Ondertekend door J. Bogert; Klaasje den Broeder; Jacob Duim; Maria Metselaar; K. van de Meijde ‘met vrouw en kinderen’; M. Oosterling ‘en kinderen’; E. van de Polder; Jacob Wielhouwer; Jakomijntje Wielhouwer; Leendert Wielhouwer en vrouw; W. Wielhouwer.

Het request gewaagt van tegenkanting van de burgemeester. Nu eens ‘dat het zegel te klein was’; dan weer: geen lidmaat; of: wie zijn naam niet kon schrijven ‘mocht er niet op staan’.

De burgemeester verklaart, dat de requestranten armoedige mensen zijn, met uitzondering van Klaasje den Broeder - zij is de huisvrouw van een winkelier. Mensen ‘welke omdat zij niets zijn, daardoor iets willen schijnen en ook door anderen worden opgezet.’

4. Stad aan 't Haringvliet

Het verzoekschrift is gedateerd 26 oktober 1836. Het bevat de handtekeningen van A.J. van Dam ‘met deszelfs vrouw en zijn kinderen’, Jan van Eck ‘met deszelfs vrouw’, Maatje Hoedeman(s) ‘en haar kind’; Cs. Maliepaard ‘met deszelfs vrouw en kinderen’, Lientje Nieuwlandt ‘huisvrouw van Cs. Maliepaard’, Jacob van de Roovaart ‘met zijn kinderen’, As. Wielaart ‘met deszelfs vrouw en zijn kinderen’.

De burgemeester meent, dat de ondertekenaars meest mensen zijn van ‘de geringere volksklasse... die grootendeels door den stroom der volgzucht mede gesleept worden, en weinig of niets geleerd hebben; de vrouwen en kinderen kunnen lezen noch schrijven’.

5. Stellendam

Request van 15 oktober 1836. Het is getekend door Abraham Brinkman ‘verklarende niet méér te kunnen schrijven en te teekenen voor hem en zijn minderjarige kinderen Herman, Grieta, Geertje, Jacob en Hendrik’⁸; Maria van Dam; × Sara van Dam; × Willemina van Es; × Willemina Pieternella Kashoek; Abraham Keyser; Abraham Keyser, kinderen Maria, Leendert en Nelie; Arij

8 Het tussen aanhalingstekens geplaatste is geschreven door de eerste assessor van Stellendam, K. Kievit. Indien de betrokkene als handtekening een kruisje plaatst, schrijft de assessor de naam erbij. We zullen toevoegingen als ‘voor mij en mijn minderjarige kinderen’ verder achterwege laten.

[p. 35]

Keyser; Maatje Keyser; Maria Keyser; Pieter Keyser, kinderen Neeltje en Cornelis; Stoffel Keyser, kinderen Gerbrand, Prin(n)a en Jan; × Jan Klink; Pieter Koenraad; Gerritje Komtebet (huisvrouw van Maarten van Seters); × Baaltje Komttebet, weduwe Aren van Dam, kinderen Martijntje, Baaltje en Hugo van Dam; Sara Koppenaal; Aren Kreeft; Cornelia Kreeft; Jakomina Kreeft; Jan Kreeft, kinderen Aren, Adam en Eliezabet; Hendrik Lodder; Arentje Missel; Hendrik van Oostenbrugge, kinderen Marten en Philippus; Maarten van Seters, kinderen Dina, Cornelia, Hugo, Jacoba, Martha, Lindert en Laurina; Maria van Seters; Willem van Seters Mzn; × Jacomina van Soest; Catharina van Splunder; Jacob Troost, kinderen Pleun en Aren; × Lena Troost; Paulina Warnar, weduwe Jacob Troost, kinderen Izaak, Marinus, Tona en Martha; Jan Wiegel, dochter Johanna.

De lijst omvat 33 volwassenen en 38 minderjarige kinderen; zij telt aanmerkelijk meer namen dan van de andere gemeenten op Goeree-Overflakkee.⁹

De consideratiën van de burgemeester zijn, dat van de ruim 30 volwassenen, er drie zijn met ‘eenig gering vermogen’; deze zijn kleine landbouwers. De overigen zijn ‘arme daglooners, die meestal door onkunde en dweeperij mede gesleept worden door de onderteekenaren Aren Kreeft, Jan Kreeft en Maarten van Seters, welke zich in alles als hoofdpersonen gedragen.’

9 Dit treft te meer daar de Hervormde gemeente te Stellendam eind 1834 slechts 145 ‘lidmaten’ telde. In 1836 waren er 112 belijdende leden op een totaal van 650 zielen (Bijlage I).

6. Bodegraven

Bij dit request van oktober 1836, voegt de burgemeester van Bodegraven, gedateerd 26 november, een aantal inlichtingen. Daarom geven we in plaats van de eigenlijke ondertekening hieronder de ‘Nominatieve Staat’, door hem aan het verzoekschrift toegevoegd. Daaruit blijkt dat van de 26 ondertekenaars er slechts 16 te Bodegraven wonen; de overigen zijn woonachtig in zeven andere gemeenten, waarvan enigen op een aanzienlijke afstand van genoemde plaats.

'Bodegraven
Willem Brak en huisvrouw Marrigje Burggraaf, met 7 kinderen	bouwlieden	wonen als huurders op eene bouwmanswoning; hun finantieele toestand laat veel te wenschen over
Jan Daniel	bouwmansknecht	voorziet door zijner handen arbeid in zijne behoeften
Cornelis Gros en huisvrouw Aaltje Smit	bouwlieden	eigenaars van eene woning en circa 20 bunders land, vermoedelijk bezwaard
Krijntje Gros	zonder beroep	dochter van Cornelis Gros bovengemeld
Cornelia Hoogendoorn	bouwmeid bij Adrianus Verbree	voorziet door harer handen arbeid in hare behoeften

[p. 36]

Evert van Kampen	bouwmansknecht	voorziet door zijner handen in zijne behoeften
Willem Kapteijn en huisvrouw Dirkje Veldhuizen, met 8 kinderen	bouwlieden	eigenaars van eene bouwmanswoning met 25 bunders land, welke zeer bezwaard zijn; hun finantieele toestand laat veel te wenschen over
Pieter Plomp	knecht bij C. Gros	oud 18 Jaren, alzoo minderjarig - deszelfs vader woont te Waarder
Wijnand Stam en huisvrouw Cornelia Burggraaf, met 3 kinderen	werkman	voorziet door zijner handen in zijne behoeften
Klaas Veldhuizen	bouwmansknecht	idem
Adrianus Verbree, met 4 kinderen	bouwman	eigenaar met zijne kinderen van eene woning en 18 bunders land, meestendeels bezwaard
Klaas van Wijk	winkelier	hoezeer zijne vrouw en vijf kinderen niet zijn afgescheiden, zoo geniet deze persoon, welke echter geene vaste goederen bezit, in zijnen handel voldoend crediet.
Aarlanderveen
Pieter van Tol en huisvrouw, met 4 kinderen	arbeider
Oude Wetering
A. van Heiningen, met 6 kinderen	zaagmolenaarsknecht
Anna Lippenhof	naaister
Rijnsaterwoude
Hendrik van Harten, met 1 kind	watermolenaar
Waarder
Maarten Hofland	arbeider
Woubrugge
Hendrikje Vis[ch]	vrouw van een rietdekkersknecht
Zevenhoven
Ernestus de Ridder en huisvrouw Wilhelmina de Kater, met 6 kinderen	scheepmaker
Zwammerdam
Marcus van den Hoorn	broodbakker’

[p. 37]

7. Schiedam

Request van 10 oktober 1836. De namen van de 28 ondertekenaars zijn de volgende: × Leendert van den Broek; H.J. van Diggele[n]; × Gerritje van Gerven [echtgenote van Pieter van Wieringen]; Jacob de Gorter; Jacob Hartendorp; Anna [Johanna] Maria van Holl; L. Hoogendijk; Antonia Iselaar; Krijn Kalkman; Jillis Kloos Abz.; M.P. Kloos; W. Kloos; D. Knock; Lieven Koning; × Theodora Kreuger [echtgenote van K. van Pelt Lz.]; Jacob Krommenhoek; Cornelia Lakerveld; Arij van Meurs Gz.; K. van Pelt Lz.; M. Romeijn; × Maria Stolk; Andries van den Tempel; J. van de[r] Velden Pz.; × Maria Venus; × Jan Vrijland; Elisabeth Henriëtte Vijgeboom; Pieter van Wieringen; H. van Wieringen.

De burgemeester schrijft, gedateerd 26 oktober, dat hij zich niet bevoegd acht enig gegrond advies uit te brengen. Op het gedrag van de requestranten valt niets aan te merken. De meesten verkeren in behoeftige omstandigheden.