De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 27]

Hoofdstuk 3
Rapporten van de Hervormde classes in ‘Zuid-Holland’ begin 1836

Daartoe uitgenodigd richtten alle classicale besturen van de Hervormde kerk zich begin 1836 tot het Departement van de (Hervormde) Eredienst. In de brieven - rapporten - vermelden bedoelde besturen gegevens omtrent aantal en invloed van de ‘Separatisten’ in hun ressort.

In de ‘Algemeene beschouwingen’ die het Departement uit de rapporten heeft afgeleid, is onder meer opgenomen een tabel met het aantal Afgescheidenen per provincie.¹ Voor Zuid-Holland worden de volgende aantallen opgegeven (schatting): 572 personen hebben ‘verklaring van afscheiding gedaan’; van dezen zijn er 531 meerderjarig. ‘Die nog niet tot verklaring van afscheiding zijn gekomen’: 685; van dezen zijn er 385 meerderjarig. Totaal aantal zielen: 1257.² Zuid-Holland staat hiermee op de eerste plaats wat het getal betreft; onzes inziens is dit te wijten aan een bij de classis Brielle te noemen misvatting aangaande aantallen potentiële Afgescheidenen. Noord-Brabant komt door Genderen-Doeveren c.a. (met 362 zielen) op de tweede plaats met 940 zielen. Aan de schattingen kan slechts betrekkelijke waarde worden toegekend. Bos noemt als sprekend voorbeeld, dat voor Groningen (405) en Drenthe (861) tezamen wordt opgegeven: 1266 zielen. Maar de requesten van Afgescheidenen uit deze beide provincies aan de Koning van juni 1836 zijn alleen al door 2133 personen ondertekend; de kinderen vallen op verreweg de meeste plaatsen hieronder niet.³

Wat bewaard is van de rapporten der classicale besturen geven we hieronder in samenvatting weer.⁴

1 In Limburg waren in die tijd geen Afgescheidenen geregistreerd.

2 Bos, Archiefstukken III, 182.

3 Ibidem 183.

4 We vinden de hoofdzaak van de rapporten eveneens in Bos, Archiefstukken III, 165-169. We noemen echter nog een enkele aanvulling en geven tevens enig commentaar.

Classis Brielle⁵

Het rapport vermeldt dat er in het classicaal ressort slechts vier (!) personen zijn, die openlijk hebben verklaard zich af te scheiden. Drie van hen wonen te Middelharnis ‘zijnde een man en een paar gehuwden, hebbende twee jonge

5 Herv. Ered. 1 maart 1838, no. 8.

[p. 28]

kinderen. Het genoemde paar is bekend voor ruim zoo onregtzinnig in gedrag als het regtzinnig wil heeten in belijdenis’.⁶ De vierde ‘openlijk Afgescheidene’ woont te Stad aan 't Haringvliet. ‘De afscheiding van dezen heeft hevig ongenoegen in zijn huis, en der gemeente veel ergernis gegeven. Naar men zegt berouwt hem de gedane stap.’

Maar overal in de classis zijn er lieden die met de bestaande kerkelijke inrichting ontevreden zijn ‘en gemakkelijk tot afscheiding zouden zijn te bewegen’. We noemen de volgende bijzonderheden.

Brielle: 50 personen (de kinderen niet medegerekend; hetzelfde geldt voor Zuidland) zouden naar de Afscheiding overhellen; ‘meest bejaarde personen en varensgezellen.’
Hellevoetsluis: een derde der gemeente; ‘meest varensgezellen en werklieden op 's Rijks werf.’
Zwartewaal: enigen; vissers.
Zuidland: 50; ‘uit de eenigszins gegoede mindere standen.’
In de ringen Brielle en Geervliet zijn veertien gemeenten, waar de beste geest heerst, ja geestdrift voor de bestaande orde van zaken. In de overige is dit geenszins het geval. Men vindt er alom ontevredenen, meest uit de lagere stand; zij verzuimen de kerk en houden hun kinderen terug van de catechisatiën. De brochures van Scholte worden (hier en daar) met geestdrift gelezen.
In de ring Sommelsdijk - Goeree-Overflakkee - is het veel erger. Het kwaad dagtekent van jaren herwaarts en op ieder dorp bijna vindt men er, die kleine conventikelen houden en de kerk verzuimen. De meeste te Middelharnis, Stad aan 't Haringvliet, Ooltgensplaat, Nieuwe Tonge en Stellendam, de minste te Dirksland en Goedereede. De geest is minder steil rechtzinnig dan wel mystiek-piëtistisch. Ds. J.J. Ie Roy⁷ ‘zelfs is in haat’.
Er is nochtans grond om te vertrouwen, dat, als de gemoederen niet opgehitst worden, het er niet tot stellige scheuring zal komen; doch anders zijn er separatistische verenigingen te wachten, te Brielle van 200, te Hellevoetsluis van 800, te Zwartewaal van enige weinigen, te Zuidland van 150 en in de meeste gemeenten van de ring Sommelsdijk van een overgroot aantal ‘dat sommige dier gemeenten tot beneden de helft zou verminderen’.

Tot zover het rapport.

We zullen wel bemerken dat hier - gezien vanuit het standpunt van het Departe-

6 Men zie voor de namen van deze en andere in deze paragraaf bedoelde personen hoofdstuk 5. Aangezien met het ‘paar’ wordt bedoeld de latere ds. C. van der Meulen en zijn vrouw willen we gaarne verklaren dat we bij al onze onderzoekingen geen enkel bewijs vonden voor deze uitspraak. Men zie ook blz. 33.

7 K. Exalto e.a., Zij die bleven, Nijkerk 1981, ‘Jacobus Johannes le Roy’ 41-55. Ds. Le Roy stond van 1813 tot aan zijn overlijden als Hervormd predikant te Oude Tonge. Hij heeft tal van malen - in woord en geschrift - geprotesteerd tegen afwijking in leer en kerkregering van de Hervormde kerk. Had geen bezwaar tegen de Bundel Evangelische gezangen.

[p. 29]

ment Hervormde Eredienst - onnodig alarm werd geslagen. Terwijl in andere rapporten, maar ook in de vele brieven van bijvoorbeeld ds. C.W. Pape⁸ te Heusden, de Afscheiding te veel als een bagatel werd beschouwd, vinden we in het onderhavige rapport een sterke overdrijving. De Afgescheiden gemeenten, voor zover gelegen in de classis Brielle, waren gering in aantal en zijn, zeker in de eerste jaren na 1834, niet van grote omvang geweest. Brielle bijvoorbeeld - pas geïnstitueerd in 1850 - is tot 1863 niet boven de 60 zielen gekomen.

8 Bos, Archiefstukken I-IV, passim.

Classis Gouda⁹

We noemen, als in hoofdstuk 1 toegelicht, slechts de ring Gouda.

Te Gouda hebben zich acht personen afgescheiden, onder wie één nog ongedoopt is. Deze mensen zijn ‘gedeeltelijk van den minderen burger-, gedeeltelijk van den boerenstand, die vergaderingen houden van minder dan 20 personen, beurtelings voorgegaan door eenen ouden tuinier en een schrijnwerker of liever witwerker’.

In Oudewater twee personen ‘ook niet van notabelen stand’.

‘Verder is uit dezen Ring niets legaals gemeld, schoon er hier en daar ook wel zoogenaamde oefeningen gehouden worden van menschen, die niet ter kerke komen, maar zich niet openlijk hebben afgescheiden.’

9 Herv. Ered., 2 maart 1836, no. 7.

Classis 's-Gravenhage¹⁰

's-Gravenhage: zes personen hebben zich afgescheiden; ‘lieden van geen beteekenis’.

Delft: twee; een gepensioneerde sjouwer en zijn huisvrouw.

Scheveningen: vijf personen; vier geringe vissers zonder godsdienstige kennis en een schoenmaker van enige meerdere kunde; zij hebben geen grote aanhang.

's-Gravenzande: zes; onbelangrijke lieden.

Ter Heide: drie personen.

Te Delft, Naaldwijk en Monster bestaat een godsdienstig gezelschap, wier leden vermoed worden tot scheiding over te hellen, daar zij weinig of niet ter kerke komen; te Delft ten getale van veertig, van wie er zeventien vorig jaar bij de telling hebben verklaard ‘tot de Gereformeerde Kerk van 1618-19 te behooren’.

10 Herv. Ered., 1 maart 1836, no. 10.

Classis Leiden¹¹

(Ring Noordwijk)

Katwijk aan Zee: twintig personen hebben zich afgescheiden; uit de geringe burgerstand; zij hebben geen bepaalde plaats van samenkomst, maar gaan des

11 Herv. Ered., 5 maart 1836, no. 17.

[p. 30]

zondags naar Noordwijk aan Zee. Sommigen van daar en van Scheveningen schijnen hen verleid te hebben. De gemeente beijvert zich algemeen om hun woelingen te keer te gaan.

Katwijk Binnen: twee personen hellen naar de Afscheiding over.

Noordwijk aan Zee: dertig; houden des zondags drie bijeenkomsten, waar hun hoofd Cors Noorduin, gewezen matroos, zijn preken voorleest. Deze houdt ook catechisatiën.

Valkenburg: één persoon heeft zich schriftelijk afgescheiden. Vijf andere sympathiseren.

Noordwijk Binnen: twee; wonen de vergaderingen te Noordwijk aan Zee bij, waar één van hen soms spreker is.

(Ring Alphen)

Leiderdorp: drie.

Benthuizen: één; deze is ‘conventikelbezoeker’.

Zwammerdam: drie; twee zijn man en vrouw, die regelmatig de bijeenkomsten der Separatisten te Bodegraven bijwoonden, maar nu als onwaardigen daaruit zijn verbannen.

Alphen: zes sympathisanten.

Oudshoorn: twee idem.

Koudekerk: twee idem.

Hazerswoude: twee Afgescheidenen en achttien sympathisanten; men houdt conventikelen op ongeregelde en enigszins bedekte wijze.

Boskoop c.a.: enige Afgescheidenen.

(Ring Woerden)

Woerden: 25 sympathisanten.

Bodegraven: zestien; zij worden geleid door Klaas van Wijk, ouderling, aangesteld door (ds. H.P.) Scholte. Van Wijk geeft ook catechisatie aan de kinderen.

Leimuiden: een echtpaar heeft zich afgescheiden.

Langeraar: enigen; komen nu en dan te Korteraar samen met sommigen van elders, onder wie de koster en voorzanger van Aarlanderveen.

Oude Wetering: twee Afgescheidenen. Er worden oefeningen gehouden van zeven à acht personen.

Zevenhoven: ‘eenige weinige personen’.

(Ring Leiden)

Leiden: 30 personen hebben zich afgescheiden. Zij zijn uit ‘de geringere en geringste standen’ - sommigen kunnen niet lezen en schrijven. Een uitzondering maken de aanstaande echtgenote van A.C. van Raalte en haar broeder C.G. de Moen. Hij schijnt het hoofd van de Afgescheidenen te zijn of te zullen worden.

Onder de ‘aanzienlijken’ wordt genoemd Victor Koningsberger¹²; deze is in 1834 met kerkelijke attestatie van Rotterdam gekomen ‘om zich hier tot de Evangeliedienst voor te bereiden’, maar heeft zich kortgeleden afgescheiden.

12 Men zie voor hem hoofdstuk 33 (Leiden).

[p. 31]

Classis Rotterdam¹³

Het rapport van de classis Rotterdam is zeer summier. Vermeld wordt dat er te Rotterdam 34 Afgescheidenen zijn; te Schiedam: 25 met tien kinderen; te Maasland: tien; te Delfshaven: drie; te Vlaardingen: twee en vier kinderen; Maassluis: één; Zevenhuizen: vijf. ‘Allen uit den minderen of laagsten stand, behalve te Schiedam één uit den middenstand.’

13 Herv. Ered., 1 maart 1836, no. 13.