De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 23]

Hoofdstuk 2
Voorgeschiedenis in de archieven van Hervormde classes

In de archieven van de Hervormde classes van het begin van de negentiende eeuw, voor zover deze ‘Zuid-Holland’ betreffen en voor zover deze zijn bewaard, vinden we slechts weinig dat duidt op de naderende Afscheiding. Zonder een opsomming te geven van wat ontbreekt,¹ merken we op dat van de archieven van de ringen en hun vergaderingen in de bedoelde classes slechts een klein gedeelte is bewaard gebleven.²

Het is bekend dat er ook in Zuid-Holland verzet is geweest tegen de invoering op 1 januari 1807 van de bundel Evangelische Gezangen. In het rapport van de ‘Gecommitteerden tot de Kerkgezangen’ - een college gevormd uit de provinciale synoden - van het jaar 1806, wordt onder meer geconstateerd dat deze vergaderingen wel de wijsheid zullen bezitten en

‘wel middelen zullen weten te beramen om de invoering te lichter te maken, al was het maar door het laten van eenige vrijheid aan de kerkeraden van die plaatsen, waar de invoering als nog te veel tegenstand vinden zou...; dan kunnen wij intusschen niet nalaten met nadruk te verzoeken, dat er bij ulieden tevens besloten worde, dat voortaan bij gewone godsdienstoefeningen geen andere gezangen dan deze, met en benevens de Psalmen gebruikt worden, en tevens dat bij elke gewone predikatie ten minste éénmaal uit de Psalmen zal worden gezongen... Langs deze weg zal een aanmerkelijk deel der ongegronde vooroordeelen tegen de invoering wegvallen, en de waarde van het psalmgebruik, dat zoolang onder ons tot stichting was, bewaard blijven.’³

Het enthousiasme voor de Bundel is in Zuid-Holland ongetwijfeld gering geweest.⁴ Het verwondert derhalve niet, dat de Zuidhollandse synode in juli 1807 een tweetal aanschrijvingen deed aan alle gemeenten onder haar ressort, waarin

1 Men zie voor de inventarissen van deze classes: T.J. Naudin ten Cate en J.P. van Dooren, De archieven van de Nederlandse Hervormde Kerk in korte overzichten II, Leiden 1974.

2 Node misten we ook de bij enige classicale besturen de brieven van predikanten, die gebruikt zijn voor het opstellen van de in het volgende hoofdstuk te noemen rapporten voor de minister van eredienst, begin 1836.

3 De Geer, Ontstaan, invoering en ontvangst van den Evangelischen Gezangenbundel 95.

4 De Geer 99-101.

[p. 24]

de kerkeraden en predikanten werden herinnerd aan de bepaling ‘dat namelijk de Evangelische Gezangen niet alleen kunnen, maar ook behooren gezongen te worden.’⁵ Ook in0 1808 ging er inzake het gebruik der Gezangen van de Zuidhollandse synode een missive uit - nu iets scherper - waarin we lezen, dat predikanten die zich ten aanzien van deze zaak niet houden aan de synodale bepalingen, door de kerkeraden

‘of bij nalatigheid van die, door de classes waaronder zij ressorteeren, ten allerernstigste gereprimandeerd, en volhardende, als moedwillige overtreders der kerkelijke wetten gestraft worden, zelfs tot suspensie en afzetting van hunnen Dienst.’⁶

Toch werden er na 1808 in ‘Zuid-Holland’ weinig spectaculaire gebeurtenissen geregistreerd ten aanzien van de ‘Gezangenkwestie’. We zullen slechts een enkel geval kunnen noemen, maar wel vonden we een lijdelijk verzet op meer dan één plaats.

We willen hieronder noemen wat de classicale archieven van ‘Zuid-Holland’ bewaren aan gegevens die we, soms meer soms minder, als voorgeschiedenis van de Afscheiding zouden kunnen beschouwen.

5 Ibidem 99.

6 Ibidem 101.

Classis Brielle

In de notulen van deze classis van het jaar 1806 vinden we dat de gemeente te Hellevoetsluis ‘klachten’ heeft ingebracht tegen de meeste der Evangelische Gezangen. Op het eiland Rozenburg zijn in de kerk geen gezangenboeken; in Hekelingen zijn er nog slechts twee. Over Nieuwe Tonge op Goeree-Overflakkee wordt gemeld dat de Gezangen wel waren ingevoerd, ‘maar dat toch het zingen daarvan geen voortgang had’.⁷

7 GA Brielle; Notulen classis Brielle 1798-1810; 22-24 juni 1806, art. 10.

Classis Gouda

Het archief van deze classis bevat geen zaken die we tot de directe voorgeschiedenis van de Afscheiding zouden kunnen rekenen.⁸

8 We vonden, dat in het jaar 1816 te Waddinxveen enige personen in de Hervormde gemeente ‘aanhangers eener vreemde secte’ zijn. Eén van hen, Arij Binnenkade, heeft de kerkeraad zwaar beledigd. Met ‘vreemde secte’ is die der Zwijndrechtse Nieuwlichters bedoeld. (Archief Herv. gemeente Gouda. Acta classicaal bestuur 1816-1848, notulen 31 juli en 25 sept. 1816.)

Classis 's-Gravenhage⁹

De ‘Handelingen van het klassikaal bestuur 1816-1843’ vermelden onder meer het volgende.

9 Bewaarplaats: Archief Ned. Herv. Kerk, ARA.

[p. 25]

In de gemeente te De Lier zijn in het jaar 1816 enige ‘onaangenaamheden’ ontstaan over het zingen van de Evangelische Gezangen. (vergad. 27 maart 1816, art. 19) De kerkeraad van De Lier schrijft desgevraagd aan het classicaal bestuur ‘dat weinigen in de Gemeente verkiezen de Evangelische Gezangen te zingen.’ Bij de verkiezing van kerkeraadsleden betekent dit, dat in het ene jaar minder personen werden gekozen, in het andere jaar meer ‘die van dezelve gebruik maakten’. Verder ‘dat de ouderlingen D. Lugtigheid, Jan van der Vaart, Cornelis Bregman en de diaken Dirk van der Meer voortgaan, in den Godsdienst van gemelde Gezangen niet het minste gebruik te maken’. Het classicaal bestuur besluit de kerkeraad van De Lier aan te schrijven ‘de wet op dit stuk te mainteneren’ en binnen zes weken te melden, of hieraan is voldaan. (vergad. 29 mei 1816, art. 19) Twee maanden later wordt genotuleerd, dat de ouderlingen J. van der Vaart en C. Bregman alsmede de diaken D. van der Meer hebben verklaard geen gebruik te zullen maken van de Gezangen in de openbare godsdienst ‘of die na te zien’, (vergad. 31 juli 1836, art. 3) Ouderling D. Lugtigheid heeft het hoofd in de schoot gelegd. Kort daarna bericht de kerkeraad dat de drie ambtsdragers ‘van hunne bedieningen zijn ontzet’, (vergad. 25 sept. 1816, art. 3)

Wij merken op dat we deze personen in 1834 of daarna, niet aantreffen onder de Afgescheidenen te De Lier.¹⁰

10 Vergelijk hoofdstuk 29 (De Lier).

Classis Leiden¹¹

In haar archief vonden wij geen andere mogelijke aanduidingen van een voorgeschiedenis van de Afscheiding dan de vermelding dat er in 1830 te Woerden oefeningen worden gehouden.¹²

Merkwaardig is, dat er in 1822 in de kleine Hervormde gemeente te Noorden (ten zuiden van Mijdrecht) ‘Separatisten’ zijn.¹³ In de notulen van de kerkeraad van deze gemeente lezen wij hierover, dat in genoemd jaar Lambertus Horsting voor de kerkeraad verschijnt en verklaart niet in de kerk te zullen komen ‘omdat er zooveele afgoden waren’. ‘Zijne God’ had hem gezegd: ‘Gaat uit van haar, opdat gij door hen niet ontreinigd wordt’. Horsting verklaart verder dat hij met de leer die wordt gebracht niet instemt en dat hij destijds in onwetendheid belijdenis des geloofs had afgelegd en ‘eenen onbekenden God had beleden’. Zowel hij als zijn huisvrouw Aaltje van Wijk ‘stappen van die leer af’. Aan beiden wordt het gebruik van het avondmaal ontzegd.¹⁴ In dezelfde vergadering verklaart Lambert Mulder van hetzelfde gevoelen te zijn; ook hem wordt het deelnemen aan het avondmaal verboden.¹⁵ In het notulenboek vinden we vervolgens vermeld, dat Horsting, zijn vrouw, en Mul-

11 Bewaarplaats: Arch. Ned. Herv. Kerk, ARA.

12 Notulen classicaal bestuur van Leiden 1822-1836, 28 juli 1830, art. 6.

13 Idem, 28 sept. 1822, art. 7.

14 Handelingen van de kerkeraad 18 april 1822, art. 3.

15 Idem, art. 4.

[p. 26]

der op 1 september 1822 zijn ‘afgelezen’. Zij worden vervallen verklaard van al de voorrechten aan het lidmaatschap van de Hervormde kerk verbonden en speciaal van aanspraak op ondersteuning uit de diaconale kas. In 1829 komt Lambertus Horsting echter terug; hij begeert dat zijn kinderen zullen worden gedoopt. Met ‘erkentenis van dwaling en berouw’ verklaart hij te zijn misleid door ‘de zoogenaamde Nieuwlichters’.¹⁶ Het is duidelijk dat in het bovenstaande sprake is van enige Zwijndrechtse Nieuwlichters, die in Waddinxveen en Mijdrecht, maar later te Zwijndrecht en Puttershoek hun broederschappen hadden.¹⁷

16 Idem, 2 okt. 1829, art. 3.

17 Marang, De Zwijndrechtsche Nieuwlichters; Becker, Het eeuwige heimwee.

Classis Rotterdam¹⁸

Het archief van deze classis bevat geen voorgeschiedenis.

18 GA Rotterdam.