De Afscheiding van 1834. Deel 6. Het Réveil en ds. H.P. Scholte. Correspondentie

[p. 32]

Hoofdstuk 3
Drie brieven van W. de Clercq

Willem de Clercq¹ werd 15 januari 1795 te Amsterdam geboren en overleed aldaar 4 februari 1844. Hij mag genoemd worden één der merkwaardigste figuren van het Amsterdamse Réveil.

Hoewel aanvankelijk bestemd predikant te worden bij de Doopsgezinden, ging hij reeds op jeugdige leeftijd in de graanhandel. Toen in 1824 de Nederlandse Handel-Maatschappij werd opgericht, werd hij daar benoemd tot secretaris. Het jaar 1831 bracht zijn opneming in de directie, maar in 1842 werd hij in een vacature voor president gepasseerd.

Nadat zijn gedachten over de kinderdoop zich hadden gewijzigd, brak hij met de Doopsgezinde gemeente te Amsterdam en werd in deze plaats lid van de Waalse gemeente, waarvan zijn echtgenote Charlotte Boussevain reeds lidmate was. Hoewel veel sympathie hebbende voor de Afgescheidenen, heeft hij zich niet bij hen aangesloten.

De Clercq kende naast Grieks en Latijn vele moderne talen. Hij staat bekend als iemand met wetenschappelijke aanleg en als een begaafd improvisator.²

1 Literatuur: A. Pierson en De Clercq's jongste kleindochter, Willem de Clercq naar zijn dagboek, 2 delen, Haarlem 1888; Kluit, Réveil, passim (en de aldaar genoemde werken); Chr. Enc.pedie² II, 224-225. Het Réveil-Archief bevat enige honderden aan hem gerichte brieven (Verzam.-de Clercq).

2 Met improvisator wordt hier bedoeld, iemand die mondeling proza of poëzie, door hem op het ogenblik zelve bedacht, voordraagt.

1. (Amsterdam 10 september 1839)³

In onderstaand schrijven gaat het voornamelijk over J.W. Rosenthal, van wie maar weinig bekend is. In de acta van de synode van de Afgescheidenen van 1840 vinden we aangaande hem het volgende:
‘J.W. Rosenthal, vroeger Joodsch Leeraar en overgegaan tot de Gemeente, doch vervolgens tot de Joden teruggekeerd, had een paar brieven met schuldbekentenis aan Ds. de Cock geschreven... Daaruit bleek, dat Rosenthal naar Holland wenscht terug te keeren, en nog een bekeerde Israëliet uit Berlijn wil medebrengen, die verkondiger van het Evangelie wenscht te worden. Dewijl die brieven tevens behoefte aan dagelijksche nooddruft openbaarden, is in de Vergadering eene Collecte gedaan. Doch daarbij is besloten, naar aanleiding van hetgeen verhaald werd, dat vooraf onderzoek naar hem zou gedaan worden, alvorens hem de opbrengst dier Collecte werd toegezonden.’⁴

3 De brief vermeldt deze gegevens niet; onzes inziens kunnen zij uit de volgende worden afgeleid.

4 Verslag synode 1840 Amsterdam 58-59.

[p. 33]

Daarvóór had de ex-rabbijn zich aangemeld als lid van de Afgescheiden gemeente te Groningen. In de notulen van de kerkeraad aldaar wordt gesproken over ‘met zijn huisgezin’.⁵ In dezelfde notulen van enige dagen later vinden we dat uit een brief van ds. H.P. Scholte te Utrecht blijkt, dat ‘die broeder van de gemeente te Utrecht wordt verstoten, alwaar hij lidmaat is’ aangezien hij zijn van hem gescheiden vrouw ‘wederom heeft aangenomen, 't welk Z.E.W. meent strijdig te zijn met Gods Woord, te meer daar hij oordeelt dat zijne vrouw heeft gehoereerd.’⁶ Na bovengenoemde synode zorgt de kerkeraad te Groningen er voor, dat de ƒ 30,- welke voor Rosenthal te Amsterdam is gecollecteerd, aan hem zal worden gezonden ‘indien hij een christelijke wandel leide’.⁷
De persoon Rosenthal blijft ondanks al deze gegevens in de mist. Uit onderstaande brief kan worden afgeleid, dat De Clercq en Scholte circa september 1839 zich zijn lot enigszins hebben aangetrokken. Blijkbaar is hij kort daarna (weer) als christen naar Berlijn gegaan. Na 1841 is hij uit het gezichtsveld van de mannen van de Afscheiding en van het Nederlandse Réveil verdwenen.

Waarde Broeder in onzen Heere Jezus Christus,

Die band bestaat, daar het ons om Christus en zijn heil te doen is; mogten wij eenstemmig wandelen in alles waarin wij tot de zelfde overtuiging gekomen zijn, door de Genade Gods.

Ik zag gaarne dat het met Rosenthal nu goed gaat, en gij de beste verwachtingen omtrent hem koestert. Toen ik hem zag, was ik niet zoo geheel met hem vereenigd daar er iets onbestemds in zijn spreken was en daar er in de Recommandatie brief iets was, dat ons eenig vooroordeel moest geven.

Er komen dikwijls zoodanige aanrakingen en het ontbreekt dikwijls aan geduld en wijsheid van boven om elke zoodanige verschijning goed te beoordelen. - Beschouwden wij elk die aan onze deur schelt, als van God gezonden, het zoude dikwijls anders zijn, maar de menschelijke natuur blijft lui en als wij misleid worden, maakt het ons schuw. - Gij zijt nu in de gelegenheid geweest zijn gemoedsbestaan te onderzoeken en verheugt mij de liefde waarmede hij bij u ontvangen is.

Naar ik verneem is de beste weg na[ar] Berlijn thans per stoomboot over Hamburg. De gehele reis kost ƒ 75 à ƒ 80 voor een persoon en men komt op den 5[den] dag aan. Nu vertrekt de stoomboot van hier het eerst weder de 15 Sept. maar de reiziger moet dan den 14[den] des nachts te twaalf uur aan boord zijn. Hij kan dus met het geld dat gij verzameld hebt reeds ver komen en moet toch maar kort te Berlijn blijven. Ik zou niet alles in specie medegeven, maar voor een gedeelte een Wissel nemen.

Vergun mij ook het inleggende bij uw fonds te voegen, en geloof mij, ter medewerking in dezen bereid en met opregte heilbede voor u en uw huisgezin

Uw Vriend en Broeder

Willem de Clercq

5 Kerkeraadsboek der Chr. Afgesch. Gemeente te Groningen, no. 1; vergadering van 9 december 1839.

6 Idem; vergadering van 14 december 1839.

7 Idem; 29 november 1841.

[p. 34]

2. Amsterdam 11 september 1839

Vriend en Broeder!

Gisteren heb ik u geschreven, zoo als ik toen over de zaak en den door u genoemden persoon gevoelde. - Sedert echter is mij iets voorgekomen dat mijn eerste indruk enz. over R. eenigsints verlevendigde, en dat geheel zonder mijn wil of verlangen tot mij kwam. Ik wil u dus in geen werk der liefde terug houden, nog eenigsints doen verflaauwen, maar alleen die voorzigtigheid aanbevelen, die ook dikwijls bij die liefde zoo noodzakelijk is. Ik mogt het niet op het hart houden. Het is om de eer van Christus en van Zijn gemeente op aarde, dat ik mij er toe gedrongen voel.

Nog eens, volbreng uw plan maar doe het in voorzigtigheid, en beproef alles waartoe aanleiding zou kunnen bestaan.

Uw Vriend en Broeder

Willem de Clercq

3. Amsterdam 18 maart 1840

De in dit schrijven genoemde Betsy (Elizabeth) Gurney (1780-1845) geboren te Norwich, Midden-Engeland, huwde in 1800 Joseph Fry.⁸ Het echtpaar kreeg twaalf kinderen. Kort voor haar trouwen voltrok zich in haar een grote geestelijke verandering; zo legde zij al haar sieraden af en ging spreken tijden de ‘meetings’ van de Quakers, tot welke religieuze groepering zij door geboorte behoorde.
Elizabeth Fry staat bekend als de grondlegster van een actie, die, begonnen in Engeland, zich na enige jaren ook over een deel van het vaste land van Europa uitstrekte, en een aanzienlijke verbetering van het lot speciaal van vrouwelijke gevangenen ten gevolge had.
Van februari tot april 1840 bezocht zij Nederland en maakte kennis met enige vooraanstaande Réveilmensen, zoals Groen van Prinsterer, De Clercq en Da Costa.

Vriend en Broeder!

Ik geraakte hier dezer dagen in kennis met Elizabeth Fry en hare beide geleiders de Heeren Gurney⁹ en Allan.¹⁰ Hoewel niet in alles met hen eens trof mij toch hunne levendige belangstelling in de verbreiding van het Evangelie, en hunne hartelijke gezindheid omtrent hunne medemenschen.
Dergelijke broederlijke aanrakingen laten toch altijd eene liefelijke vrucht na. - Zij houden zich slechts zeer kort te Utrecht in het hotel des Pays Bas op en zal het Mevrouw Fry ook regt aangenaam wezen Uwe kennis te maken. - Kunt gij die Vrienden dus eens opzoeken, zoo zult gij hen zeker verpligten, en ik heb op mij genomen U met een woord hierover berigt te geven. - Ik weet niet of Suze

8 Kluit, Réveil, register; Gera Kraan-van den Burg, ‘Elizabeth Fry’, Trouw 7, 14, 21, 28 januari 1956.

9 Samuel Gurney, de broer van Elizabeth Fry-Gurney.

10 Kluit, Réveil 433-434, spreekt van W.G. Alexander.

[p. 35]

van Hall¹¹ Engelsch genoeg verstaat om er iets aan te hebben. Doe haar s.v.p. onze hartelijke groeten. Haar brief is wel ontvangen.

Uw Vriend

Willem de Clercq

11 Helena Susanna van Schermbeek, weduwe mr. A.M.C. van Hall.