De Afscheiding van 1834. Deel 4. Provincie Utrecht

[p. 358]

Hoofdstuk 22
Baambrugge I - Vrouwe J.J. Zeelt en haar kring

Omstreeks 1840 telde de burgerlijke gemeente Baambrugge ongeveer 700 inwoners - zij leefden voornamelijk van veeteelt en van de handel in boter en kaas. Langs het mooie en vriendelijke riviertje de Angstel stonden ongeveer dertig ‘fraaie en aanzienlijke buitenplaatsen’.

De Hervormde kerk omvatte 450 zielen.

Wie over de Afscheiding te Baambrugge schrijft, kan de namen ‘Postwijk’ en ‘Vrouwe J.J. Zeelt’ niet verzwijgen. Immers, terwijl de Afgescheiden gemeente te Baambrugge eerste 9 juli 1863 werd geïnstitueerd, werden er op de buitenplaats Postwijk, eigendom van mevrouw Johanna Judith Zeelt, gelegen even ten noorden van de kom van het dorp Baambrugge, gedurende de jaren 1835 tot 1863 godsdienstige samenkomsten gehouden van ‘gescheidenen en niet-gescheidenen’. Ook in de Franse tijd moeten aldaar bijeenkomsten van een gezelschap zijn geweest, doch daarover is weinig meer bekend dan dat reeds toen de jeugdige Johanna Zeelt er de ziel van was, en als gastvrouw fungeerde.

Aangaande het tijdvak 1835-1863 zijn verscheidene bijzonderheden bewaard gebleven. De kring die te Postwijk bijeenkwam pretendeerde uitdrukkelijk niet een gemeente te zijn, hoewel af en toe doop en avondmaal werden bediend. Het is duidelijk, dat we in dit geval niet zullen kunnen putten uit notulen of dergelijke stukken.

Van het leven en de werkzaamheden van mevrouw Zeelt zouden we graag meer willen weten dan reeds bekend is uit de literatuur en uit hetgeen in dit hoofdstuk aan nieuwe gegevens wordt medegedeeld. Ondanks het feit dat zij een belangrijke plaats heeft ingenomen bij enige ontwikkelingen binnen de Afgescheiden kerken, is haar ‘geestelijke nalatenschap’ gering geweest. Wij bedoelen hiermee dat wij geen enkele brief vonden door haar geschreven; wellicht zijn er maar weinige geweest. Wat wij wèl vonden zijn stukken door haar ondertekend. Een uitzondering vormen haar testament en enige nadere beschikkingen van uiterste wil; deze heeft zij wel zèlf geschreven. Wij maken reeds nu de veronderstelling, dat - vanwege haar ontwikkeling - haar kracht wellicht niet heeft gelegen in het schrijven van brieven, in het houden van diepgaande geestelijke gesprekken en in het zelfstandig oordelen over de verdeeldheden die in de eerste twintig jaren na 1834 de Afgescheiden kerken zo zeer hebben geteisterd.

Maar wat zij ook verder moge zijn geweest, de naam ‘weldoenster der

[p. 359]

Afgescheidenen’ in de jaren van berooidheid, bij het betalen van boeten alsmede het verkrijgen van kerkgebouwen en scholen, is voor vrouwe Zeelt volkomen verdiend.

Mevrouw J.J. Zeelt.

1. Johanna Judith Zeelt;¹ de eerste periode van haar leven (1780-1835)

Johanna Judith Zeelt werd 14 december 1780 te Amsterdam, vermoedelijk aan de Keizersgracht tussen de Huiden- en Wolvenstraat, geboren als (enig)

1 Van de literatuur zij hier vermeld:
Brieven van J.A. Wormser, medegedeeld door Mr G. Groen van Prinsterer 1, Amsterdam 1874; II, Amsterdam 1876, passim.
Bos IV, 469-480.
J.C. van der Does, De Afscheiding, Delft 1933, hoofdstuk 10, getiteld Mevrouw Zeelt.
J.C. Rullmann, De Afscheiding, vierde druk, Kampen 1930, register.
G.M. den Hartogh, Het Christelijk Gereformeerde Seminarie te Amsterdam, Delft z.j., 46 en bijlage V.
J. Stellingwerff, Amsterdamse emigranten, Amsterdam 1975, register.
J.A. Wormser (Jr), De vurige oven, tweede druk, Kampen z.j. ‘En verhaal uit den tijd der dragonades in Nederland.’ Vrouwe Zeelt wordt in dit verhaal mevrouw Karper genoemd.
Elise van Calcar-Schiotling, De Dertiende - Een familieroman, Schoonhoven 1857. Vrouwe Zeelt, die tegelijk met de schrijfster op 23 febr. 1843 werd afgesneden als lid van de Chr. Afgesch. gemeente te Amsterdam (althans niet meer gerekend werd tot de gemeente te behoren), wordt in deze roman als mevrouw Van Zemelen (!) beschreven. Hoewel het een roman is en hier en daar fiolen vol afkeer over de Afgescheidenen worden uitgegoten, menen we dat een enkel verhaal een historische kern kan bevatten. Zo in deel 3, 250 en 251, waar wordt geschetst hoe mevrouw Van Zemelen (vrouwe Zeelt) wordt bedrogen en bij die gelegenheid ƒ 300,- ‘losgeld’ meegeeft aan een tweetal personen die zich voordeden als ouderling en diaken. De ƒ 300,- zouden moeten dienen ds. Quintus (ds. H.P. Scholte), gevangen wegens het leiden van een ‘ongeoorloofde godsdienstoefening’ op staande voet zijn vrijheid te doen hergeven. In genoemde roman wordt ds. S. van Velzen uit niet-verklaarbare oorzaak getekend in de persoon van ‘ds. Draaijer’.

[p. 360]

kind van Wouter Zeelt,² van beroep makelaar, en van Catharina Bongardt.³ De vader van deze Wouter Zeelt was Willem Zeelt, geboren 1713. In een notarieel stuk van 16 juni 1865 wordt laatstgenoemde beschreven als een ‘broeder van halven bedde’ van Hendrik Zeelt, van wie het nageslacht in 1864 een deel van het bezit van vrouwe Zeelt erft.⁴

2 Het staat onzes inziens wel vast dat déze Wouter Zeelt het fortuin in de familie heeft gebracht. Dit blijkt onder meer uit de gegevens naar voren gebracht door Jhr. Dr. P.J. van Winter in De Westindische Compagnie ter kamer van Stad en Lande, 's-Gravenhage 1978, 219. Wij lezen daar: ‘Wouter Zeelt in Amsterdam... was makelaar in effecten en in de jaren 1786-1789 entrepreneur, die voor wederverkoop op staatsleningen intekende’; en in noot 21 op dezelfde bladzijde: ‘Over W. Zeelt, kohier koffie- en theegeld, Amsterdam fo 86: 2090: Keizersgracht bij de Wolvenstraat, drie dienstboden; Amsterdamsche Courant 13 augustus 1772, makelaar, Cingel bij de Torensluis; Heerenboekje 1770 is Wouter Zeelt makelaar in vaste goederen, obligatiën, beleningen en inboedels; Naamlijst en woonplaatsen van alle de kooplieden, 1790, in effecten, Keizersgracht tussen de Huiden- en Wolve(n)straten. M.G. Buist, At spes non fracta, Hope & Co. 1770-1815 (1974), 499v. noemt hem als entrepreneur bij leningen voor Zweden, Polen en Rusland tot grote bedragen.’
Aangaande zijn politieke en godsdienstige ‘ligging’ wordt in een handschrift in de collectie mr. C.F. van Maanen (1769-1849), A.R.A., Aanwinsten 1900, XXIII, 35, vermoedelijk in het jaar 1808 opgesteld, aangaande Wouter Zeelt (Amsterdam) gezegd: ‘Koopman. Groot Orangist in alle opsigte en voor al uyt godsdienst yver geanimeerd’ (artikel van Hanna Stouten ‘Verdachte eenvoud; een handschrift uit het archief-Van Maanen’, Documentatieblad Werkgroep 18e eeuw, Nijmegen, nr. 37, november 1977, 35.

3 Wouter Zeelt overleed te Amsterdam 23 dec. 1807; hij werd begraven in de Nieuwe kerk, graf B 45. Catharina Bongardt (Bongart, Bongaardt) overleed 12 nov. 1817; haar adres was toen ‘Keizersgracht over de Westermarkt no. 292’. Zij werd in hetzelfde graf als haar man teraardebesteld. Ook Vrouwe Zeelt werd in dit graf begraven. (Gegevens ontleend aan diverse Retro-acta en acten van de Burgerlijke Stand, Gemeentearch. Amsterdam; lidmatenregisters Herv. gemeente te Amsterdam.)

4 R.A. Utrecht, Huisarchief ‘Postwijk’. Wat het geslacht Zeelt betreft: een uitvoerig genealogisch onderzoek lag onzes inziens buiten het bestek van dit boek. Wij merken slechts het volgende op (gegevens ontleend aan diverse Retro-acta Gemeentearchief Amsterdam). De naam Zeelt heeft vóór 1800 ook de vormen Seelt en Zeel gehad. a. De oudste door ons gevonden voorvader van Johanna Judith Zeelt is Willem Zeelt. Hij huwt in 1710 te Amsterdam Lammertje Klaasz. Zijn leeftijd is dan 27 jaar en zijn beroep ‘sijlemaker’. De naam van zijn moeder is Elsie Harmens. De familie woont op Cattenburgh. b. Uit het onder a. genoemde huwelijk wordt geboren Willem Zeelt. Als weduwnaar van Trijntje de Roos hertrouwt deze te Amsterdam in 1745 met Judith Wolters, 32 jaar, geboren te Wapsterveen. c. Uit de laatstgenoemde echtverbintenis wordt 1747 (doop 29 jan. 1747) Wouter Zeelt, de vader van vrouwe Zeelt, geboren. Zijn ouders wonen aanvankelijk op Cattenburgh, later aan de Singel. Wouter Zeelt en Catharina Bongardt gaan te Amsterdam in ondertrouw 9 okt. 1772. Johanna Judith Zeelt is vernoemd naar haar (vermoedelijk gefortuneerde) tante Johanna Bongardt echtgenote van J.M. (de) Vos en naar haar grootmoeder van vaders zijde Judith Wolters.

[p. 361]

Het buiten Postwijk te Baambrugge. Foto Nederlands Dagblad, Tj. S. de Vries.

Het buiten, dat in dit hoofdstuk centraal staat, ‘Postwijk’ te Baambrugge (even ten noorden van de kom van het dorp aan de Angstel gelegen), werd door de vader van vrouwe Zeelt in 1784 voor de som van ƒ 11.445,- gekocht, nadat het in 1772 voor ƒ 15.950,- van eigenaar was verwisseld.⁵

Johanna Zeelt werd 20 december 1780 in de Noorderkerk te Amsterdam gedoopt en deed in april 1800 belijdenis des geloofs in de Hervormde gemeente aldaar. Zij overleed te Baambrugge 22 november 1864. Na het overlijden van haar ouders, en wel 14 maart 1821, op veertigjarige leeftijd, treedt zij in het huwelijk. Zij is dan als enige erfgename van haar ouders, een zeer gefortuneerde vrouw. Het huwelijk wordt kerkelijk voltrokken in de Oude kerk te Amsterdam. Eerst door deze echtverbintenis komt zij in het historisch nieuws.

5 R.A. Utrecht, Huisarchief ‘Postwijk’.

[p. 362]

Bruidegom is de 53-jarige Cornelis van IJsseldijk, geboren te Nijmegen,⁶ volgens de huwelijksacte dan ‘buiten beroep’, weduwnaar van de een jaar eerder te Rijswijk overleden Geertruida Adriana Wapperom. Merkwaardig is, dat geen van de vier getuigen behoort tot de familie van de bruid, noch minder tot de aanzienlijken van de stad Amsterdam. We lezen van Arie van IJsseldijk, timmerman, broer van de bruidegom en van... Jan Balke, oud 30 jaar, de tuinman van mevrouw Zeelt, wonende te Baambrugge.

Het huwelijk van vrouwe Zeelt is niet gelukkig geweest.

Wormser schrijft hierover gedateerd 6 december 1850:⁷

De processen, die zij vroeger met haren echtgenoot gevoerd heeft, spreken van dweepzucht en dergelijke zaken. Haar man had haar gaarne krankzinnig verklaard gezien. Hij heeft ten huwelijk slechts schulden aangebragt. Toen het huwelijk gesloten zou worden, maakte hij haar wijs dat de acte van huwelijksvoorwaarden eerst na het huwelijk kon worden opgemaakt. Toen het huwelijk voltrokken was, zeide hij dat hij zich vergist had. Ik kan daarover niet meer schrijven; zij heeft, als ieder, hare gebreken; maar het zijn gebreken van iemand, die van hare jeugd af eene voorbeeldige Christin was, maar zich meer schaarde bij arme, dan bij aanzienlijke menschen.

In dit verband dient te worden opgemerkt, dat in de literatuur hier en daar het misverstand opduikt, dat mevrouw Zeelt gedurende een deel van haar leven een gescheiden vrouw is geweest.⁸ De verbintenis werd echter nimmer ontbonden, maar reeds 2 februari 1832, dus na een huwelijk van bijna elf jaar, overleed Cornelis van IJsseldijk op 64-jarige leeftijd. Uit zijn adres op deze datum ‘Keizersgracht bij de Spiegelstraat’ moet worden afgeleid dat man en vrouw de laatste jaren niet hebben samengewoond.⁹

Wat de ‘processen’ betreft, waarover Wormser schrijft, vonden wij het volgende.¹⁰

Reeds in 1823 werd door Johanna Zeelt een eis tot ‘scheiding van bijwoning’ (séparation de corps) ingediend bij de rechtbank van eerste aanleg te Amsterdam. Op 24 januari 1824 bepaalde de president van deze rechtbank, dat zij, zolang het proces zou lopen, niet met haar man behoefde samen te wonen. Laatstgenoemde heeft daarbij het beheer over het grote vermogen van mevrouw Zeelt alleen in handen gekregen; evenzo het recht van gebruik van de echtelijke woning. Johanna Zeelt stond op dat tijdstip in letterlijke zin op straat, en dit ondanks het feit, dat Cornelis van IJsseldijk ‘ten huwelijk slechts schulden had aangebragt’. Volgens de stukken

6 C. van IJsseldijk werd 16 aug. 1767 te Nijmegen geboren als zoon van Egbert van IJsseldijk en Cornelia Wolsink (Gem. arch. Amsterdam, huwelijksacte 14 maart 1821).

7 Wormser, a.w., I, 160.

8 Bijvoorbeeld J. Stellingwerff, a.w., 152: ‘Mevrouw Zeelt, een rijke gescheiden en afgescheiden dame uit Baambrugge...’.

9 Gem. arch. Amsterdam, overlijdensacte 4 febr. 1832.

10 Rechtb Amst, arch. rechtb. van eerste aanleg, eerst kamer, inv. no.'s 740, 741 en 804.

[p. 363]

stond de echtelijke woning ‘op de Botermarkt tusschen het Reguliersplein en de Utrechtsche Straat’, dat wil zeggen aan het huidige Rembrandtsplein.

Johanna Zeelt heeft in deze tijd onderdak gekregen bij H.J. Daniels, ontvanger van de registratie, wonende op de Prinsengracht tussen de Leidsestraat en de Spiegelstraat. Al heel gauw heeft zij een eis ingediend tot het ontvangen van haar man van een som van ƒ 2000,- per maand ‘in cas van separatie van ligchaam en bijwoning en gedurende hare verwijdering uit dien hoofde uit het gemeenschappelijke huis’. Door haar man wordt als ‘tegenvoorstel’ ƒ 500,- per maand aangeboden ‘hangende de procedure’. De rechtbank spreekt uit, dat Van IJsseldijk ƒ 1000,- per maand zal moeten uitkeren; dan ‘blijft er voor gedaagde nog het dubbele over’!

Het vonnis van de rechtbank, geveld 20 november 1824, geeft ons enige merkwaardige bijzonderheden. Het college overweegt dat ‘bij de nog vigerende wetgeving tot scheiding van bijwoning (séparation de corps) dezelfde gronden en dezelfde bewijzen gevorderd worden als tot echtscheiding (divorce)’.

Overwegende derhalve dat de Eisscheresse haren eisch tot scheiding van bijwoning willende funderen op atroce¹¹ behandelingen en beledigingen van den gedaagde jegens haar, bewijzen moet dat die atroce behandelingen en beledigingen van zulk eenen hevigen aart zijn geweest dat dezelve de voortdurende zamenleving tusschen haar en den gedaagde ondragelijk, zoo niet zelfs gevaarlijk maken.
Overwegende dat uit de ten deze gehouden Enquête¹² blijkt, dat de gedaagde niet altoos en overal de Eisscheresse met die liefde, achting en genegenheid heeft behandeld, welke elk man verpligt is aan zijne vrouw... te betoonen, en de gedaagde vooral aan de Eisscheresse verschuldigd is, uit aanmerking van het belangrijk vermogen hetwelk de Eisscheresse ten huwelijk heeft aangebracht (!), zonder te dien opzichte eenige Antenuptiale voorwaarden¹³ te stipuleren.
Overwegende dat hoezeer tot deze min heusche en ondankbare handelwijze... ook van de zijde der Eisscheresse somwijlen wel eenige aanleiding mag gegeven zijn; desniettemin... het niet volkomen nakomen van alle de zedelijke verplichtingen, welke het aangegaan huwelijkscontract met de Eisscheresse. zoo wel als de pligt der dankbaarheid, den gedaagde hebben opgelegd, even weinig als het verschil van humeur en zin van partijen, aan de Eisscheresse het regt kan geven om eene scheiding van bijwooning van den gedaagde te vorderen; immers zoo lang door de Eisscheresse niet voldoende bewezen wordt dat daarmede zulke atroce behandelingen en grove beledigingen gepaard gaan dat de voortdurende zamenleving onbestaanbaar is met hare rust en veiligheid en alzoo ondragelijk en zelfs gevaarlijk.
Overwegende dat mitsdien door de Eisscheresse geene gronden ten processe aangevoerd, evenmin bewezen zijn welke voldoende kunnen geacht worden om haar van den gedaagde van bijwooning te scheiden.
Gezien...¹⁴
Ontzegt aan de Eisscheresse haren eisch met compensatie van kosten.

11 Atroce = gruwelijk.

12 Enquete = in dit geval een getuigenverhoor uitgevoerd door één van de leden van de rechtbank. Het proces-verbaal van deze enquete is niet bewaard gebleven.

13 Antenuptiale voorwaarden = voorwaarden voor de bruiloft gemaakt; huwelijksvoorwaarden.

14 Volgen enige wetsartikelen.

[p. 364]

Uit dit vonnis blijkt dat de echtelieden niet zijn gescheiden, zelfs niet ‘van tafel en bed’. Zou de uitspraak anders zijn uitgevallen, dan zou het volgens een door de procureur van mevrouw Zeelt ingediend stuk de bedoeling zijn geweest de ‘schifting, scheiding en verdeeling aan ieder van hun van de helft van de roerende goederen’ te bevorderen. Zoals reeds gezegd hebben man en vrouw in het tijdvak 1824-1832 niet meer samengewoond. Hoe hun financiële verhouding in deze jaren is geweest, is niet bekend. Wellicht heeft Van IJsseldijk genoegen genomen met een jaargeld en aan de echtgenote het beheer over de goederen gelaten.

Wat wel duidelijk is, is de omstandigheid dat laatstgenoemde na het overlijden van haar man steeds tekent als J.J. Zeelt en niet als J.J. van IJsseldijk geboren Zeelt. In officiële stukken wordt zij onveranderlijk J.J. Zeelt, weduwe C. van IJsseldijk genoemd. Zij is als ‘vrouwe J.J. Zeelt’ de geschiedenis ingegaan.

Het is van belang aandacht te besteden aan enige bijzonderheden die in verband staan met het overlijden van Cornelis van IJsseldijk - zoals vermeld 2 februari 1832.

Uit zijn testament, eigenhandig geschreven 22 september 1823 te Baambrugge op de buitenplaats Postwijk,¹⁵ blijkt dat hij heeft benoemd tot erfgenaam zijn enige dochter, uit zijn eerste huwelijk, Cornelia Egberta van IJsseldijk.

In 1832 woont laatstgenoemde te Amsterdam, Keizergracht bij de Spiegelstraat no. 673. Zij is ongehuwd en rentenierster. Haar vader overlijdt op hetzelfde adres. Hieruit zou kunnen worden afgeleid dat vader en dochter in 1832 bij elkaar woonden.¹⁶

In de betreffende notariële stukken lezen we dat vrouwe J.J. Zeelt in deze tijd woont Keizersgracht over de Westermarkt no. 293. Spoedig nadien verhuist zij naar de hofstede Postwijk, gemeente Baambrugge.

Hoewel het ondoenlijk is hier een brede uiteenzetting te geven van de diverse acten naar aanleiding van de scheiding van de gemeenschappelijke boedel, vermelden wij toch dat Cornelia Egb. van IJsseldijk aanzienlijke bedragen en onderscheidene onroerende goederen erft.¹⁷ Onder meer blijkt dat haar vader voor zijn tweede huwelijk bezat de buitenplaats ‘Haag- en Delftzigt’ te Rijswijk (Z.H.).¹⁸ Volgens de memorie van (aangifte van) successie¹⁹ laat

15 Gem.arch. Amst., Notariële archieven, Repertorium notaris mr. T.M. de Man, 4 febr. 1832.

16 Geheel zeker is dit ook weer niet. Andere documenten gewagen van haar domicilie Keizersgracht no. 104. Bovendien: haar vader had een echtpaar als huisbewaarders in dienst.

17 Als noot 15.

18 Dit gegeven behoeft niet in strijd te staan met de vermelding van J.A. Wormser (blz. 362), namelijk dat Cornelis van IJsseldijk ten huwelijk slechts schulden aanbracht. Toch zetten wij bij deze bewering van Wormser een vraagteken. Volgens de memorie van successie ingediend na het overlijden van Van IJsseldijks eerste vrouw op 26 maart 1820 (A.R.A., Memories van successie, kanton 's-Gravenhage-Rijswijk, G.A. Wapperom, overleden 26 maart 1820) - dus een jaar voor zijn tweede huwelijk - bezat het echtpaar een zestal onroerende goederen. Wij noemden reeds een buitenplaats te Rijswijk (Z.-H.); verder is er sprake van twee grote panden te Nijmegen. Maar daartegenover kunnen hypotheek- en andere schulden hebben gestaan.

19 R.A. Haarlem, Memories van successie Amsterdam, C. van IJsseldijk, overl. 2 febr. 1832.

[p. 365]

de overledene na onder andere de helft van de heren- en boerenhofstede Trompenburg te 's-Graveland met circa 19 bunder grond en onroerende goederen onder Hilversum, Vinkeveen, Nijmegen en 's Gravenhage.

De ‘memorie van successie’ na het overlijden van mevrouw Zeelt in 1864 opgesteld ermeldt als totaal vermogen het voor die tijd zeer hoge bedrag van ƒ 556.055,36.²⁰ Niet alleen volgens de overlevering, maar ook volgens hetgeen we nu nog kunnen nagaan, is mevrouw Zeelt zeer mild geweest als het kerkelijke doeleinden betrof, inzonderheid zaken die verband hielden met de Afscheiding. Wij noemen (zoals blijkt uit genoemde ‘memorie’): het lenen van een bedrag van ƒ 7500,- aan de Afgescheiden gemeente te Amsterdam tegen 4%, waardoor de aankoop van het eerste kerkgebouw (alsmede een belendend perceel), gelegen aan de Bloemgracht, mogelijk werd. Hierbij was de bepaling gemaakt dat de schuld van ƒ 7500,- bij haar overlijden zou komen te vervallen.

Aan de kleine Afgescheiden gemeente te Tiel werd ƒ 3000,- geleend voor de aankoop van een pastorie, welke lening later werd omgezet in een gift. Kockengen ontving, zoals we zagen, ƒ 250,-.

Dordrecht kreeg een lening van ƒ 2000,- tegen een rente van 2½%, voor de stichting van een school.²¹ De ‘Gereformeerde gemeente onder het Kruis te Dordrecht’ ƒ 7000,- in de vorm van een hypothecaire lening.²²

Aan de Afgescheiden gemeente te 's-Graveland verhuurt zij nog in 1862, dat is twee jaar voor haar overlijden, het kerkgebouw dat op haar ‘Heeren- en boerenhofstede Groenlust’ aldaar stond, voor de tijd van zeventig jaar en tegen een huur van ƒ 50,- per jaar. Daarbij neemt zij het onderhoud van het gebouw en van de haar toebehorende ‘vaste banken’ voor haar rekening.

Aan de Afgescheiden gemeente te Assen leende zij ƒ 1500,-, aan die te Utrecht ƒ 11.000,- en aan die te Delft circa ƒ 3000,-.

De Afgescheiden gemeente te Baambrugge ontving van haar, zoals we nader zullen zien, een stuk grond voor de bouw van een kerk en eventueel een school, alsmede een legaat van ƒ 6000,-.

En zo zouden we kunnen doorgaan. Enige van haar giften, legaten etc. zullen wij verder in dit hoofdstuk nog noemen, als wij spreken over haar laatste levensjaren, haar testamenten en haar overlijden. Wij zullen daarbij moeten voorbijgaan aan het betalen van boeten aan Afgescheidenen opgelegd ter oorzake van het houden van ‘ongeoorloofde samenkomsten’ en aan het

20 R.A. Utrecht, Memories van successie, kantoor Loenen, jaar 1864/66.

21 TWEEDE DEEL, 169.

22 Idem, 154.

[p. 366]

verlenen van hulp aan menigeen die op de een of andere wijze in financiële moeilijkheden verkeerde. Aan het eerstgenoemde schenken we verder geen aandacht, aangezien details daarvan - het betreft voornamelijk de jaren 1835 tot 1840 - ontbreken; aan het laatstgenoemde evenmin, daar het meeste van de lange opsomming die we zouden kunnen geven buiten het onderwerp van dit boek valt.

Niet onopgemerkt mag blijven, dat vrouwe Zeelt, een rijke, alleenstaande dame, meer dan eens het mikpunt is geweest van personen die trachtten haar, òf door oneerlijke practijken òf door schone schijn, geld afhandig te maken. Als wij haar reeds genoemde ‘memorie van successie’ bezien, kunnen we niet anders dan concluderen, dat deze categorie meer dan eens successen heeft geboekt. Maar toch is aan het einde van haar leven haar financiële positie ongeschokt. Daarbij moet wel worden geconstateerd, dat zij haar hulp niet in het wilde weg verstrekte, maar veelal in de vorm van een hypothecaire of andere lening. Vergissen wij ons niet, dan is dit wijze beleid voor een deel te danken aan haar eigen voorzichtigheid, maar ook aan de goede inzichten van haar adviseur de Amsterdamse deurwaarder J.A. Wormser. Hierbij kwam dat zij voor zich zelf weinig eisen stelde en dat zij aan het einde van haar leven werd omringd door de beschermende zorgen van mejuffrouw Johanna Margaretha Geelkerken.²³

23 Voor het eerste in deze zin genoemde zie men de rake typeringen van Wormser Jr., a.w., 52-60. Hoewel de schrijver een ‘verhaal’ geeft, moeten we aannemen dat hij zo goed mogelijk heeft naverteld wat hij van zijn vader J.A. Wormser heeft gehoord. Men zie ook Van der Does, De Afscheiding, a.w., 235.

2. De samenkomsten op ‘Postwijk’ omstreeks 1836

Vrouwe Zeelt heeft zich vermoedelijk al spoedig na het overlijden van haar man metterwoon op de ‘heeren- en boerenhofstede’ Postwijk te Baambrugge gevestigd. Zij heeft zich kort na 1834 afgescheiden.²⁴ Hoe zij tot deze stap is gekomen, is ons niet bekend. In Baambrugge zijn in de eerste jaren na 1834 weinig Afgescheidenen geweest. Tot de kring van het Réveil heeft zij niet behoord. Wellicht was mevrouw Zeelt in deze tijd reeds bevriend met J.A. Wormser. Het kan ook wezen, dat zij vanwege haar bezittingen enige personen kende, die daarna de voormannen werden van de Afscheiding te Oud-Loosdrecht en 's-Graveland. Het meest aannemelijke is daarbij dat menselijkerwijze haar overgang naar de Afscheiding is tot stand gekomen door de invloed van de familie Reijmerink te 's-Graveland. Enige leden ervan hebben zich feitelijk reeds vóór 1834 afgescheiden.²⁵ Filippus Reijmerink

24 Zij scheidde zich af te Amsterdam; vgl. Dr. R.B. Evenhuis, Ook dat was Amsterdam, vijfde deel, Baarn 1978, 171 en 172. In het archief van de Herv. gem. te Baambrugge wordt aangaande haar afscheiding niets gevonden. Naar aan schrijver dezes werd medegedeeld, ontbreken de notulen van de kerkeraad over het tijdvak 1820-1900.

25 Men zie voor deze familie: hoofdstuk 25 ('s-Graveland).

[p. 367]

en zijn vrouw Aaltje Land, na 1833 wonende te Loosdrecht, werden in de testamenten van vrouwe Zeelt eerst bedacht met een som geld, later met een vaste uitkering. Ook één van haar vertrouwde dienstboden Theodora Berendina Vos,²⁶ gezegd ‘Doortje’, kwam als wij het goed zien uit 's-Graveland en was Afgescheiden.

Mevrouw Zeelt heeft zich aanstonds aangesloten bij de Afgescheiden gemeente te Amsterdam. Naar aanleiding van het eerste request door deze gemeente ingediend, schrijft het classicaal bestuur van Amsterdam (Hervormd) op 9 november 1835 aan de minister van eredienst:²⁷

‘Een alleen is er onder dezelve’ - namelijk onder de medestanders van de vier ondertekenaars - ‘die door haar tijdelijk vermogen in staat is om veel te kunnen doen. Het is de Wed. Van IJsseldijk, geboren Zeelt, eene vrouw van zeer bekrompen kennis en vermogens, die zich door elk die een vroom gelaat toont, laat innemen en door hare ruime tijdelijke middelen vroeger aan de vereenigingen onder Mijdrecht en Zwijndrecht²⁸ aanmerkelijk heeft uitgereikt.’

Deze laatste bewering zal niet gemakkelijk meer kunnen worden gecontroleerd, maar zij lijkt ons niet onaannemelijk.

Bewaard is gebleven een proces-verbaal opgemaakt door de burgemeester van Abcoude en Baambrugge, gedateerd 12 juni 1836.²⁹

Op deze dag heeft ds. H.P. Scholte tweemaal op Postwijk gepreekt. De burgemeester schrijft, dat hij 's morgens aldaar komende ‘in den gang van het huis eenige zitbanken vond, waarop ongeveer zes en dertig zoo mannen als vrouwen zaten, en aan het einde dier gang eene gemaakte hoogte waarop een tafeltje met een bijbel geplaatst was; en dezelfde passerende wierd ik in eene kamer gelaten, waar ik gemelde Vrouwe aantrof en onder de aandagt bragt, de verkeerdheid dezer Godsdienstige oefening, als nog strijdig met de wet en ik mij alzoo in de onaangename verpligting bevondt Proces-Verbaal op te maken eener daadzaak als nog niet toegelaten. Waarop haar Ed. mij antwoordde: dat zulks in Utrecht en elders in die Provincie plaats greep, maar (zij) zoude den Domine roepen, die (ik), na een wijl teevens komende, onder het oog bragt, dat zulk eene vergadering boven de twintig personen, uitgezonderd de huisgenoten niet geoorloofd was, waarna hij een onbeduidend repliek gaf en zich voor het voorgeschreven tafeltje plaatste, en eindelijk heb ik de vergadering overluid aangezegd, daar het getal boven de wet zijnde, uiteen te gaan, dat door allen met een stilzwijgen beantwoord wierdt.’ In beide diensten waren in totaal 60 à 70 personen aanwezig. Slechts een deel behoorde tot degenen die zich duidelijk van de Hervormde kerk hadden afgescheiden. De burgemeester noemt de volgende aanwezigen

26 In de stukken ook genoemd Th. C. Vos of D.T. Vos.

27 Bos II, 541-543.

28 Bedoeld is de secte van de “Zwijndrechtse Nieuwlichters”. Men zie voor deze secte: G.P. Marang, De Zwijndrechtse Nieuwlichters, Academisch proefschrift, Dordrecht 1909.

29 Rechtb Amst, inv. no. 567.

[p. 368]

- een gezelschap van gevarieerde samenstelling uit Baambrugge, de naaste omgeving en Amsterdam.

Cors van Harten, pottenschipper

Boudewijn van Harten, schatter van het slachtvee, niet-afgescheiden

Willem Oudshoorn, veehouder

(Deze drie woonden te Vinkeveen)

Jan Molenaar Hancock, rentenier, en zijn vrouw, te Loenen

Jacob van der Ham, koperslager, te Amsterdam

Hendrik Pijlman, aanspreker, idem, Afgescheidene

Hendrik Antonie van Heusden, veehouder, en zijn

vrouw, wonende op een boerderij toebehorende aan mevr. Zeelt; Afgescheidenen

Cornelis van Soest, veehouder, en zijn vrouw

Dirk van Mijdrecht, wagenmaker

Johannes Jacobus Heineke, zadelmaker

Frederik Wilhelm Vogeding, winkelier

Willem Dolman, schoenmaker

Cornelis de Looij, veehouder, en zijn vrouw

Cornelis van Schaik, veehouder, en

zijn schoonmoeder de weduwe Hendrik van 't Hondert, veehouderesse

Teunis Staal, veehouder

Maria Reuring, huisvrouw van Pieter Kroon, veehouder

Dirk Boele en Lammert Kruiswijk, werklieden op Postwijk

Pieter de Bruijne, boereknecht bij H.A. van Heusden

Pieter Welsink, timmerman en

zijn schoonmoeder de weduwe Hendrik Linde

Neeltje Pot, boeremeid bij Teunis Staal

(Deze allen woonden te Baambrugge)

Jan Bouthoorn, veehouder, niet-afgescheiden, en zijn vrouw, Nichtevecht

Jacob de Vries, veehouder, Nigtevecht

Pieter van der Neut, visser en zijn vrouw, Waverveen

Harmen Hogenhout, veehouder en zijn vrouw, Abcoude (Proostdij)

Neeltje van der Vliet, vrouw van Barend Buijs, veehouder, idem

De rechtbank te Utrecht veroordeelt Scholte op 12 oktober 1836 tot ƒ 25,- boete en vrouwe Zeelt tot ƒ 8,-.³⁰ In hoger beroep te Amsterdam volgt vrijspraak.³¹

Op 20 augustus 1837 preekt ds. S. van Velzen, dan wonende te Huizum in Friesland, op Postwijk. Zowel hij als mevrouw Zeelt worden door de rechtbank te Utrecht op 10 oktober 1837 vrijgesproken, aangezien niet is bewezen, dat er meer dan twintig personen - de huisgenoten niet meegerekend - aanwezig waren. De burgemeester meent echter³² dat enige personen zich bij zijn aankomst hebben ‘schuil gemaakt’. Welnu, daarvoor was op Postwijk gelegenheid te over.

30 Rechtb Utr, vonnissen 1836.

31 Rechtb Amst, vonnis 15 dec. 1836 (inv. no. 217).

32 Arch. Gem. Abcoude c.a., ‘Brievenboek’, 1837, proces-verbaal 20 aug. 1837.

[p. 369]

Mevrouw Zeelt bezocht ook godsdienstige samenkomsten in andere plaatsen. Zo werd zij zondag 21 augustus 1836 gesignaleerd - tezamen met ds. Scholte - in Loosdrecht. Vrederechter F.C. Muijsken, wonende op Noordheide te Maartensdijk, schrijft naar aanleiding daarvan aan de minister van justitie:³³

De berugte Wed. IJzendijke (!) geb. Zeelt heeft haare buiteplaats te Baambrug, is zints lang door haare wonderlijke leefwijs bekend; zij is ultra regtzinnig, offert haar groot vermogen hieraan op; het is bij haar ene manie geworden; de finantiëele ondersteuning in dezen omtrek komt vermoedelijk meest van haar.

33 Bos IV, 393.

3. Vrouwe Zeelt en haar relatie tot de Afgescheiden gemeente te Amsterdam

Aan de moeilijkheden en verdeeldheden binnen de gemeente te Amsterdam hebben wij een belangrijk gedeelte van het DERDE DEEL gewijd³⁴ en ook de hoofdstukken 15 en 16 van dít boek spreken er van.

Zonder onnodig in herhaling te vallen, vatten we als volgt samen: Na de eerste ‘Amsterdamsche twist’ in 1837 en 1838 met als inzet een preek van ds. H.P. Scholte, ontwikkelt zich eind 1838 en in 1839 de ‘tweede Amsterdamsche twist’. Daarbij waren de hoofdzaken: een beroep uitgebracht op ds. S. van Velzen in Friesland, de wijze van aannemen van dit beroep en een krasse beschuldiging van de Utrechtse kerkeraad (lees: Scholte) inzake de prediking van Van Velzen; deze zou namelijk in zijn preken slechts ‘een geraamte van leerstellige waarheden’ brengen en niet verkondigen ‘de levende Christus, de levendmakende Geest en het levende en werkzame geloof’. Aangezien vier kerkeraadsleden niet willen verklaren dat de Utrechtse kerkeraad heeft gelasterd - zij zeggen de zaken niet te kunnen beoordelen - worden zij op 3 januari 1840 geschorst. Deze schorsing wordt later door de meerdere vergaderingen bevestigd.³⁵

De vier geschorsten D.A. Budde, J.A. Wormser (ouderlingen), H. Höveker en D. Lijsen (diakenen) vormen aanstonds een tegen-kerkeraad en noemen zich de Afgescheiden gemeente te Amsterdam. Hun aanhang omvat aanvankelijk circa 70 personen. Höveker keert kort nadien tot de Hervormde kerk terug; Wormser in 1861. De kring van Wormser c.s. pretendeerde al spoedig na 1840 niet een gemeente te zijn; berichten over haar bereiken ons tot 1848. De afgezette predikant P. Zonne bedient evenwel circa 1846 doop en avondmaal; in 1848 preekt ds. C.G. de Moen, dan te Zwolle, in dit gezelschap en bedient de doop aan een kind van de latere ds. Cornelis van Proosdij.³⁶

34 Men zie speciaal voor vrouwe Zeelt het register.

35 DERDE DEEL, met name hoofdstuk 6.

36 Breder hierover in: C. Smits, Eerherstel voor ds. Simon van Velzen (1809-1896), in Woord en Wetenschap, Mededelingen van de Stichting voor Gereformeerd Wetenschappelijke Arbeid, 7e jaargang no. 2, 3 en 4, 8e jaarg. no. 1 en 2 - 1975, 1976 (Koninklijke Bibliotheek, 's-Gravenhage).

[p. 370]

Bij deze groep sluit ook mevrouw Zeelt zich aan, na eerst formeel zeer korte tijd lid te zijn geweest van de Afgescheiden gemeente te Utrecht. De facto breekt zij aanstonds met de gemeente te Amsterdam; maar eerst op 23 februari 1843 wordt door de kerkeraad vastgesteld dat zij en andere personen niet langer tot de gemeente behoren. Deze episode uit haar leven ligt enigszins in het duister. Wij moeten aannemen, dat vrouwe Zeelt in de jaren na 1843 - zij heeft dan reeds de leeftijd van 63 jaar bereikt - Baambrugge niet zo vaak heeft verlaten. Ds. Scholte kwam wel eens preken, daarna P. Zonne zoals we nog zullen zien. Wellicht zijn ook anderen voorgegaan; in latere jaren in ieder geval ds. A.G. de Waal, in wie mevrouw Zeelt veel vertrouwen stelde. Maar in de jaren 1840-1847 wordt haar ‘geestelijke ligging’ geheel beheerst door de invloed van Scholte en (bovenal) door J.A. Wormser.

De moeilijkheden voor de Amsterdamse kerkeraad - ds. S. van Velzen c.s. - bij het ontstaan van de scheur in de gemeente, begin 1840, waren niet gering. In de eerste plaats: ongeveer 70 zielen braken feitelijk met de gemeente en door het optreden van Scholte - die de grootste verantwoordelijkheid draagt voor het uitbreken van het conflict - dreigde het gehele verband van de Afgescheiden gemeenten uiteen te vallen. Maar daarnaast was er veel zorg inzake het kerkgebouw van de sedert enige maanden door de Koning erkende gemeente.

Wat toch was het geval?³⁷ Begin 1840 stonden het kerkgebouw aan de Bloemgracht en een ‘pakhuis en erve’ daarnaast gelegen, alsmede ‘de gemeene gang’ tussen de beide panden nog niet op naam der gemeente, maar op naam van één van de ouderlingen van de kerkeraad Van Velzen c.s., genaamd Nicolaas Obbes Dzn, makelaar. Deze had beide percelen 18 juli 1836 gekocht bij een veiling van onroerende goederen. Door mevrouw Zeelt was het benodigde kapitaal verstrekt voor deze koop ‘mitsgaders tot het vertimmeren en bemeubelen van dezelve (perceelen)’. In totaal heeft mevrouw Zeelt gegeven ƒ 6000,- (zijnde de prijs betaald voor de gebouwen) en ƒ 1500,- voor de overdrachtskosten etc., het verbouwen en het meubilair, tezamen ƒ 7500,-.

De bepaling daarbij gemaakt was - zoals reeds vermeld - dat laatstgenoemd bedrag zou worden verstrekt in de vorm van een lening à 4% per jaar, en dat bij overlijden van mevrouw Zeelt de schuld zou komen te vervallen. Blijkbaar heeft laatstgenoemde reeds vóór 1840 geaarzeld, toen de gebouwen op naam van de gemeente konden worden gebracht. Zij heeft vermoedelijk ook toen een behoorlijke acte gevraagd inzake de betaling van de rente van ƒ 300,- per jaar.

Maar na de scheur ontvangt de kerkeraad Van Velzen een door vrouwe Zeelt ondertekende brief, gedateerd 17 januari 1840, geschreven door ds.

37 De gegevens van deze alinea zijn ontleend aan Arch. Geref. kerk te Amsterdam (Gem.arch. Amst.) ‘Copieboek van Brieven’ 1840-1847 (inv. no. 28), no. 286 ‘Copie van Koopacte’.

[p. 371]

Scholte ‘hoewel zijn hand daar eenigszins in veranderd is’, alsmede een ‘insinuatie’ - een gerechtelijke aanzegging - geschreven door de geschorste ouderling J.A. Wormser, maar getekend door een andere deurwaarder. In beide stukken komt tot uitdrukking dat het aan N. Obbes Dzn niet zal worden toegelaten het kerkgebouw en belendend perceel op naam van de gemeente te stellen.³⁸

Blijkbaar hebben mevrouw Zeelt alsmede enige van haar bedienden, Jan Balke, zijn huisvrouw en Theodora B. Vos (‘Doortje’), in sterke mate gevaren op het kompas van J.A. Wormser. De vraag kan gesteld, of eerstgenoemde wel voldoende inzicht heeft gehad in de ware aard van het Amsterdamse conflict. Anderzijds moet worden gezegd, dat zij maar weinig kerkelijk besef heeft getoond.

De weigering van mevrouw Zeelt con amore mede te werken aan de overdracht van het kerkgebouw heeft deze transactie tot een slepende zaak gemaakt. Eerst in 1841 lezen we van een verdere ontwikkeling. Gedateerd 13 april 1841 schrijft de kerkeraad Van Velzen een uitvoerige brief aan mevrouw Zeelt.³⁹ Wormser had namelijk 16 maart bericht dat mevrouw Zeelt een ‘dertien voudige borgtogt (11 kerkeraads- en 2 andere leden) hoogst onaangenaam’ zou vinden. Blijkbaar wilde laatstgenoemde, waar zij juridisch de overdracht niet heeft kunnen tegenhouden, van de kerkeraad een verklaring van een uitgebreide borgtocht ontvangen, en wenste zij geen genoegen te nemen met de toezegging, dat haar ieder jaar een bedrag van ƒ 300,- aan rente zou worden uitbetaald. Zij heeft Wormser onder andere laten schrijven dat ‘daar de borgen zich zelve in dezen opdringen (zij) niet geheel en al met zich den spot laat drijven...’, kortom dat zij de voorgestelde borgtocht van de afzonderlijke kerkeraadsleden weigert. Het opstellen en ondertekenen van een gewijzigde acte van borgtocht heeft nog heel wat voeten in de aarde gehad.⁴⁰ Als deze zaak bijna rond is, de inhoud van de stukken haar goedkeuring heeft ontvangen en vrouwe Zeelt nog slechts een handtekening moet plaatsen, weigert zij dit laatste, omdat naar haar mening eerst ‘eene geldkist, een klokje, een lamp en een slaapbank’ aan haar moeten worden terug gegeven.

De kerkeraad schrijft dan, 27 oktober 1841:⁴¹

...dat wij steeds van oordeel geweest zijn, dat die goederen aan de Gemeente toebehoorden. Uw ED. toch heeft blijkens aanteekingen die wij nog gevonden hebben alles wat bij de Kerk behoort aan de Gemeente afgestaan. Nu meenen wij dat die geldkist van den beginne af voor de Kerk en diacony gebruikt zijnde, ook bij de Kerk behoort, alsmede dat klokje, hetwelk steeds bij de Godsdienstoefening gebruikt wordt. Wat de lamp aangaat, die is vroeger bij de kerkvergaderingen gebruikt doch staat thans op zolder. Wij rekenen derhalve dat die goederen onder het ameublement gerekend zijn, waarvan de acte van afstand en intrest melding maakt.

38 DERDE DEEL, 145-148.

39 Copieboek (vgl. noot 37), no. 238.

40 Ook in brieven van 11 mei, 14 sept. en 14 okt. 1841 drong de kerkeraad er bij vrouwe Zeelt op aan, de overdracht niet langer tegen te werken (Copieboek, no.'s 240, 256, 262).

41 Idem, no. 263.

[p. 372]

Maar, zo verklaart de kerkeraad, indien mevrouw Zeelt de goederen blijft vorderen, dan zullen zij aan haar worden overgedragen. Het klein-menselijke was ook aan deze weldoenster niet vreemd, maar zij zal wel tot bovengenoemde wonderlijke eis door anderen zijn aangezet.

Eindelijk - 8 november 1841- kunnen dan de acten van verbintenis inzake afstand van de hoofdsom van ƒ 7500,- bij overlijden van mevrouw Zeelt, de rente en de betaling daarvan, alsmede de borgtocht worden getekend.⁴¹ De gebouwen waren echter reeds 17 maart 1841 getransporteerd.

Wat de ‘Acte van Borgtogt’ betreft: alle elf kerkeraadsleden tekenen haar! En wel met de formulering ‘Goed voor driehonderd guldens’ (per jaar). Wij lezen: ‘En dewijl de Kerkenraad der Christelijk Afgescheidene gemeente te Amsterdam deze borgtocht wil tekenen, begeerende echter mevrouw Zeelt dat dezelve door de Leden des Kerkenraads niet in hunne qualiteit van kerkelijke personen gedaan zal worden, zoo verklaren de ondergeteekende(n)’ - namelijk alle, althans 57 mansledematen der gemeente - ‘hiermede te bewilligen, dat ingeval de bedoelde interessen niet zouden worden opgebragt uit de Kerkelijke collecten en dat dus de tegenwoordige leden des Kerkenraads die borgtogt teekenen daarvoor werden aangesproken, in dit geval, een iegelijk onzer aansprakelijk te zijn om met onze particuliere bezittingen de genoemde interessen te voldoen of wel dat het Kerkgebouw zal moeten verkocht worden om de borgen en de schuldeischers schadeloos te stellen.’

Wij danken aan deze ‘Verklaring’ (die de datum draagt van 10 augustus 1841) een momentopname van de Amsterdamse gemeente; zoals gezegd: een lijst van de 57 manslidmaten inclusief de namen van de 11 leden van de kerkeraad.

Op 7 februari 1843 schrijft de Amsterdamse kerkeraad een brief aan een groot aantal leden van de groep Wormser.⁴² Bij het schrijven aan mevrouw J.J. Zeelt, Theodora B. Vos, Jan Bal(c)ke en zijn vrouw H.C. Verheij wordt de aantekening gemaakt: ‘die vroeger bij de Christ. Afgesch. gemeente waren aangesloten, maar volgens hunnen brief d.d. Januarij 1840 zich aan den kerkeraad van gezegde gemeente onttrokken hebben.’ De brief zelf luidt als volgt.

Ofschoon Gij U reeds sinds langen tijd aan de Gemeente des Heeren, aan derzelver opzieners en aan onze onderlinge bijeenkomsten onttrokken hebt, nogtans hebben wij met leedwezen tot hiertoe geen het minste blijk van berouw bij U ontdekt. Alle vermaningen zijn bij U zonder uitwerking gebleven, zoodat uwe zonde daardoor en door derzelver langdurigheid nog verzwaard wordt. Door uw gedrag bezondigt Gij U tegen den Heeren, tegen de gemeente en tegen uzelven (zie Hebr. 10 v. 24-27, 38, 39; 13 v. 17). Daardoor overtreedt Gij uwe vroeger afgelegde belijdenis, Catech. Zondag 38, Belijdenis des geloofs art. 28 tot 32. Door uw gedrag verwaarloost Gij het heil van uwe eigene ziel en zijn wij verpligt geworden U van de tafel des Heeren te weeren. Nogmaals bidden wij U echter in uw eigen belang om niet langer tegen den Heere en Zijn Woord te zondigen, maar met schuldbelijdenis tot de gemeente des Heeren, waarin wij als

41 Idem, no. 286, en de twee stukken daarna (zonder nummer).

42 Idem, 336.

[p. 373]

opzieners gesteld zijn terug te keeren. Wij zullen bij zoodanige terugkeer U gaarne aannemen. Indien Gij echter aan deze vermaning geen gehoor geeft dan moeten wij de magt die de Heere ons tot uitoefening der tucht gegeven heeft, gebruiken en maken U hiermede bekend dat wij U in dat geval uit de gemeente uitsluiten. Waarom wij voor onze eerstvolgende kerkeraadsvergadering op Dingsdag den 14den dezer hierop bericht van U verwachten, terwijl wij geen berigt van uwe begeerte om tot ons terug te keeren ontvangende, daaruit zullen opmaken dat Gij onze vermaning verwerpt. Doch dan ook verklaren wij U dat Gij niet langer tot de gemeente getekend wordt, waarbij Gij U vroeger vrijwillig hebt gevoegd maar trouwloos zijt afgegaan: dat Gij geen deel noch lot hebt in eenig voorregt der geopenbaarde gemeente en dat wij zulks ook aan de gemeente zullen bekend maken. Terwijl dit oordeel niet door U veronachtzaamd moet worden, want de Heere getuigt, hetgeen zijne dienaren op aarde binden, in de hemelen te zullen gebonden zijn. Dan echter wanneer Gij nog berouw gevoelt over uwe zonden, maar ook dan eerst zullen wij U op schuldbelijdenis gaarne weder willen opnemen. Hetwelk wij bidden dat de Heere spoedig in U werken wil.

Wij voegen hieraan toe, dat in de vergadering van de kerkeraad van 23 februari 1843 het besluit viel, bovenbedoelde personen ‘niet langer als leden der gemeente te erkennen’, welk besluit op zondag 26 februari 1843 aan de gemeente werd bekendgemaakt.⁴⁴

Zonder van de ernst van dit alles te willen afdoen, constateren we dat het ‘Formulier van de ban of der afsnijding van de gemeente’ niet is gebruikt. Wellicht is deze procedure een voorbode geweest van het besluit van de synode van de Afgescheiden gemeenten, gehouden te Groningen in het jaar 1846. In haar acta lezen we (artikel 90)⁴⁵ aangaande leden die zich voegen bij een Ledeboeriaanse of Kruisgezinde gemeente:

Dat wanneer er overigens op hunne leer en wandel niet te zeggen valt, men met alle voorzigtigheid met hen handele en hun eindelijk schriftelijk te huis zende eene verklaring, dat zij om hunne handelwijze niet meer bij de gemeente erkend worden, zonder het gewoon formulier van afsnijding op hen toe te passen. Doch zoo zij ergerlijk zijn in leer of leven, dat men dan met hen de gewone orde der Kerk volge.

44 Gem.arch. Amst., Arch. Geref. kerk, Notulen kerkeraad 1842-1844.

45 Handelingen en besluiten der Synodale vergadering van de Chr. Afgesch.e Geref. Kerk in Nederland etc. 1846 te Groningen, Amsterdam 1854.

4. Samenkomsten op ‘Postwijk’ in de jaren 1845 en 1846

Vermoedelijk hebben de autoriteiten de samenkomsten van een beperkt aantal mensen op Postwijk in de periode 1840 tot 1844 laten begaan. Maar in 1845 komt hierin verandering.⁴⁶

46 Kort voor de samenkomsten op Postwijk opnieuw worden bemoeilijkt, schrijft de burgemeester van Abcoude en Baambrugge aan mevrouw Zeelt of het waar is dat een gearresteerd persoon haar heeft bedrogen, eens voor ƒ 6,- en eens voor ƒ 25,- ‘eerst aan UED. voorgevende dat zijn vader ziek was en toen dat zijn vader gestorven was en daardoor misbruik had gemaakt van UEDs goedheid’. Mevrouw Zeelt spreekt dit gerucht tegen, maar erg overtuigend klinkt haar antwoord niet (Gemeentearchief Abcoude, Brievenboek, 24 okt. 1845). Deze correspondentie is echter typerend voor het bekend-zijn van haar goedgeefsheid.

[p. 374]

Want dan vestigt de afgezette predikant Pieter Zonne⁴⁷ zich te Baambrugge. Volgens de adressering van enige brieven, door de burgemeester aan hem gericht, woonde hij te Baambrugge op het kleine buitengoed ‘Meerleveld’ even ten noorden van Postwijk aan de Angstel gelegen. Hij moet tijdens zijn wonen aldaar - eind 1845 tot begin 1847 - beschermeling en vertrouweling van mevrouw Zeelt zijn geweest.

Begin november 1845 heeft Zonne blijkbaar aan de burgemeester een brief geschreven, waarin hij zijn voornemen te kennen gaf ‘om des Zondags om de veertien dagen en des woensdagsavonds geregelde godsdienstoefeningen in deze gemeente te houden’. Het is duidelijk dat Postwijk de plaats van samenkomst zal wezen. De burgemeester raadt Zonne aan ‘te vragen om erkenning als afgescheidene gemeente welke indien aan de vereischte(n) wordt voldaan, zal kunnen verkregen worden’. Indien geen erkenning wordt gevraagd zal de burgemeester zich genoodzaakt zien bij bepaalde overtredingen proces-verbaal op te maken.⁴⁸

Merkwaardig is dat de burgemeester letterlijk schrijft aan: ‘den WelEerw. Heer P. Zonne, Leeraar der Afgescheidene Gemeente te Amsterdam’. Blijkbaar heeft Zonne zich zo voorgedaan. De feiten waren, dat hij af en toe voorging in het gezelschap van Wormser te Amsterdam en dat hij - althans vermoedelijk - heeft gehoopt aldaar te worden beroepen. Gedateerd 12 november 1845 schrijft de burgemeester opnieuw. Hij richt zich dan zonder meer tot ‘P. Zonne te Baambrugge’. De burgemeester verzoekt laatstgenoemde te willen vertonen ‘UEd beroepensbrief of mij copie van dezelve te zenden, als leeraar der afgescheiden Christelijke gemeente te Amsterdam’. Vijf dagen later zendt de burgemeester, die blijkbaar de mededelingen van Zonne niet langer heeft vertrouwd, aan deze een rappel. Maar Zonne laat niets van zich horen.⁴⁹

Inmiddels - 9 november - heeft de burgemeester zijn eerste proces-verbaal opgemaakt. Het blijkt dat de bijeenkomsten worden bezocht door 60 à 70 personen.⁵⁰

Dat de autoriteiten - de officier van justitie te Utrecht en de gouverneur der provincie - niet goed kunnen beoordelen hoedanig de aard van het gezelschap te Baambrugge is, moge blijken uit een dringend schrijven van de burgemeester aan P. Zonne, gedateerd 24 november.⁵¹ Gevraagd wordt

47 Pieter Zonne, geboren te Vlaardingen 4 aug. 1807. In 1828 is hij zeilmaker te Delft; daarna eerste ouderling van de Afgescheiden gemeente aldaar; 1842 predikant te Genderen; 1845 als zodanig (na schorsing) afgezet. Hij moet gerekend worden tot de ‘Scholtianen’. Zonne vestigde zich in 1845 eerst te Numansdorp, waar hij een kring om zich heen verzamelde; vervolgens ging hij naar Baambrugge. In 1847 emigreerde hij uit laatstgenoemde plaats naar de U.S.A. In de ‘Staat van Landverhuizers’ (1847, Utrecht, R.A. Utrecht) wordt hij getypeert als ‘Bedienaar van Gods Woord bij de afgescheidenen’ en als ‘welgesteld’. Men zie voor hem ook TWEEDE en DERDE DEEL, register.

48 Brievenboek, 6 nov. 1845.

49 Idem, 12 en 17 nov. 1845.

50 Idem, 17 nov. 1845.

51 Idem, 24 nov. 1845.

[p. 375]

uiterlijk de volgende dag te willen melden ‘op welk een wijze UEd. als wettig Leeraar bij eene erkende afgescheidene gemeente zijt benoemd en in hoeverre de afgescheidene gemeente te Baambrugge als vereenigd zou kunnen worden beschouwd met een wettig erkende te Amsterdam’.

Het enigszins wonderlijke optreden van Pieter Zonne te Baambrugge brengt verscheidene ambtelijke pennen in beweging.⁵² In januari 1846 schrijft de gouverneur van de provincie Utrecht aan de minister van eredienst, dat ten huize van mevrouw Zeelt ‘alwaar vroeger de heer Scholte(n) zijne godsdienstige bijeenkomsten hield’ door de burgemeester van Abcoude en Baambrugge een aantal processen-verbaal is opgemaakt ter zake van godsdienstoefeningen ‘in getale als bij de wet verboden’. Bij de rechterlijke autoriteiten is echter twijfel gerezen ‘of niet werkelijk de Afgescheidene(n) ter voorgenoemde plaatse met eene erkende zoodanige gemeente te Amsterdam zoude verbonden zijn’. Het komt genoemde autoriteiten min raadzaam voor... om dwangmiddelen tot het doen uiteengaan der onderwerpelijke... godsdienstige vereenigingen te laten aanwenden...’. Verder vraagt de gouverneur in deze zaak nadere instructies.

De minister van eredienst, mr. H. baron van Zuylen van Nyevelt (1781-1853), die de Afgescheidenen niet onwelgezind was, meent dat, waar de regering zich steeds bereidwillig betoont de vestiging van Christelijke afgescheiden gemeenten te erkennen, zij de op de conventikelen toepasselijke verbodsbepalingen streng dient te handhaven, en de overtreding der wet niet oogluikend moet toelaten.

Uit het vervolg blijkt, dat in Nederland begin 1846 het tijdvak van bevoogding door de overheid in godsdienstige zaken nog niet is afgesloten. Want de minister voegt aan deze woorden toe:

Ook ben ik van gevoelen dat personen, welke zich aan de gemeenschap der Hervormde kerk onttrekken, zonder zich formeel af te scheiden, die kerk meer wezenlijk nadeel toebrengen dan de zoodanige, welke zich tot de Christelijke Afgescheidene gemeenten vormen. Deze laatsten toch nemen op zich, zelve voor de behoeften van hunnen eeredienst en armen te zorgen, en is eenmaal de zucht naar eigen beheer volgens eigen inzichten bevredigd, worden de lasten te zwaar om te dragen en is de eerste ijver bekoeld, dan ontstaat bij velen alligt het verlangen om in den schoot der kerk welke zij verlieten, terug te keeren, zooals daarvan reeds vele voorbeelden worden aangetroffen.⁵³

De ministers van eredienst en van justitie zijn het er over eens dat tot vervolging inzake de samenkomsten op Baambrugge moet worden overgegaan. Aan de verschillende processen-verbaal door de burgemeester opgemaakt, ontlenen we enige hieronder te noemen gegevens. Opgemerkt dient te worden dat niet ieder proces-verbaal tot een veroordeling leidde, aangezien niet steeds meer dan twintig personen aanwezig waren; wel-

52 Breder hierover: Bos IV, 469-478.

53 De ontwikkeling van de Christelijke Afgescheiden gemeenten in Nederland heeft de minister niet in het gelijk gesteld.

[p. 376]

licht: niet konden worden geteld, daar zij zich bij nadering van de burgemeester in één van de vele vertrekken van Postwijk schuil hielden.

Op 29 maart 1846 zijn onder anderen aanwezig: Gijsbrecht Wagenaar, boerenknecht; Wouter de Haan, werkman; Teunis Staal, veehouder; de huisvrouw van C. van der Lee, veehouder; huisvrouw en dochter van C. van Proosdij, veehouder; de huisvrouw van Pieter Zonne en Gerrit Kersbergen te Nigtevecht. Verder zijn op diverse data aanwezig: Cornelis van Schaik (48), veehouder; Daatje Welsink (41), naaister; Doortje Vos,⁵⁴ een dienstbode van mevrouw Zeelt; Teuntje Kruiswijk, dienstbode van Pieter Zonne en twee bij Zonne ‘gelogeerde dames’ A. Abrams (Abrahamsz?) en M. Stam geb. de Waal, beiden wonende te Amsterdam. Bij een getuigenverhoor blijkt nog dat Zonne voor het houden van de godsdienstoefening een kamer van mevrouw Zeelt húúrt!

De rechtbank te Utrecht velt naar aanleiding van de geconstateerde overtredingen vonnis op 12 maart, 25 mei en 18 juni 1846.⁵⁵ De eerste maal kregen zowel mevrouw Zeelt als P. Zonne ƒ 25,- boete; de tweede maal Pieter Zonne ƒ 100,- en mevrouw Zeelt ƒ 25,-; de derde maal kregen beiden ƒ 100,- boete.⁵⁶

In haar request aan de Koning, gedateerd 28 maart 1846, naar aanleiding van de eerste veroordeling, deelt vrouwe Zeelt mede,⁵⁷ met enige van haar huisgenoten te behoren tot de Afgescheidenen. Maar te ver verwijderd van een gemeente, heeft zij zich steeds verenigd ‘met hare huisgenooten en degenen, die erbij tegenwoordig wilden zijn, tot de huiselijke godsdienstoefening... Van tijd tot tijd werd er door een der leeraars van de Afgescheidenen gepredikt en het Heilig Avondmaal bediend, geschiedende zulks meestal door den heer Scholte, predikant te Utrecht. Sedert Uwer Majesteits regering is dit altoos onverhinderd geschied.’⁵⁸ Verder verklaart mevrouw Zeelt, dat er niet een voldoend aantal Afgescheidenen te Baambrugge is om een gemeente te stichten. Deze opmerking stemt overeen met hetgeen Wormser in 1850 schrijft, namelijk dat hij zich niet herinnert te Baambrugge ‘ooit meer dan vier afgescheiden huisgezinnen te hebben gekend, waarvan dat van mevr. Zeelt er één uitmaakte; en dat de vergade-

54 De reeds in dit hoofdstuk genoemde Theodora B. Vos.

55 Het vonnis van 12 maart betrof de samenkomst op 9, 19 en 23 nov. alsmede op 7 en 17 dec. 1845; dat van 25 mei 1846: 4 maart 1846; 18 juni 1846: 10 mei 1846 (R.A. Utrecht, arch. arr.rechtb Utrecht, vonnissen 1846).

56 De kosten bedroegen bij deze drie vonnissen resp. ƒ 23,52⁵, ƒ 18,58 en ƒ 23,28⁵. Bij het appèl van het vonnis van 12 maart (5 mei 1846) waren de kosten ƒ 4,61. Als we de boeten en de kosten van deze (vier) processen bij elkaar tellen, komen we tot: boeten ƒ 375,- en kosten precies ƒ 70,-; totaal ƒ 445.-. Wij komen dus iets hoger uit dan het bedrag van ƒ 397,445 vermeld door J.C. Rullmann, De Afscheiding, Kampen 1930, vierde druk, 225.

57 Bos IV, 475-477.

58 Bedoeld is de regering van Koning Willem II; deze besteeg eind 1840 de troon.

[p. 377]

ringen, waarop de boeten betrekking hebben, grootendeels uit Hervormden bestonden...’.⁵⁹ Eind april 1846 wordt dit request afgewezen.⁶⁰

In mei daaraanvolgende richt mevrouw Zeelt zich met een tweede verzoekschrift tot de Koning.⁶¹ Wij laten de tekst ervan hieronder in zijn geheel volgen.⁶²

Aan Zijne Majesteit den Koning

Sire!

Door de omstandigheden gedrongen neemt de ondergeteekende nogmaals de vrijheid om tot Uwe Majesteit te naderen.
1^o. Op mijn vorig request heb ik van Ur. Ms. Ministers van Justitie en Eeredienst eene afwijzende dispositie ontvangen, waarover ik mij bedroefd heb. Ik heb daarin gezien, dat die beide Ministers overwogen hebben mijne subjectieve behoefte aan Godsdienstige stichting, en hoe die genoegzaam bevredigd kan worden. Ik neem de vrijheid de opmerking te maken, dat, wanneer ik met mijne huisgenooten eene predikatie aanhoor, en er wordt door andere menschen, hetzij protestanten, hetzij roomschen, gevraagd om er bij tegenwoordig te zijn, ik in mijne godsdienstige stichting onvoldaan ben, wanneer ik zulke menschen aan de deur moet afwijzen. Ik heb behoefte om aan anderen niet te weigeren, hetgeen ik zonder te zondigen tegen God, zelve geniet, en tevens aan anderen verschaffen kan. Was dit het geval niet, dan zou ik in het maatschappelijk leven door verkoop van vaste goederen en landerijen en het plaatsen van het kapitaal in vreemde fondsen, mij aan vele belastingen kunnen onttrekken, terwijl ik dan tevens in staat was om gedurende mijn leven zoodanig met mijne effecten te handelen, dat na mijn overlijden de schatkist er weinig voordeel van zou trekken. Ik draag rijkelijk bij in de veelvuldige lasten van den Staat, en zou gaarne in mijn huis, binnen de besloten wanden mijner woning, vrijheid hebben, om, wanneer ik Gods Woord hoor verkondigen, een ieder toe te laten, die stil wil komen aanhooren. Kunnen Ur. Ms. Ministers mij een middel aan de hand geven om dit te verkrijgen, zonder kwetsing van het geweten, ik verklaar mij ten volle bereid dit middel ter hand te nemen. Ik herhaal dus eerbiedig mijn verzoek, dat het mij vergund worde om in mijn huis met de mijnen godsdienst te oefenen in tegenwoordigheid van allen, die daarbij tegenwoordig willen zijn.
2^o. Daar de eisch in de eerste vervolging de som van ƒ 500,- bedroeg⁶³, vermeende ik regt te hebben tot appel. De Regtbank heeft echter dat appel verworpen en dus het eerste vonnis bekrachtigd. De weg is derhalve gesloten voor het vragen van cassatie van het eerste vonnis. Bij de tweede vervolging kon ik wegens ongesteldheid niet verschijnen, en niettegenstaande ik een attest van den geneesheer gezonden heb, is er verstek gevraagd.
Daarenboven heb ik vernomen, dat er weder een procesverbaal ter vervolging gereed ligt. Het is mijne opregte begeerte om in stilheid mijne dagen te eindigen en verzoek daarom ernstig, dat U.M. zorge dat de vervolgingen een einde nemen en dat ik ontslagen worde van de betaling der boeten en geregtskosten. Ik ben niet onwillig om aan de Hooge Regering vergunning te vragen, wanneer ik slechts ingelicht mag worden, op welke gronden ik dit doen kan.

59 J.A. Wormser, Brieven I 1874, a.w., 120.

60 Bos IV, 478.

61 A.R.A., Arch. Justitie, inv. no. 4845, 13 juni 1846, no. 24.

62 Dit request is kennelijk opgesteld door ds. H.P. Scholte en geschreven door diens secretaris Isaac Overkamp.

63 Bij de eerste veroordeling was de eis ƒ 500,-. Dit behoeft niet te verbazen, aangezien deze zaak vijf samenkomsten betrof.

[p. 378]

Ik herhaal hetgeen ik in het eerste adres gezegd heb. Het aantal afgescheidenen is naar mijn oordeel te gering om eene afzonderlijke gemeente te vormen. Aanvraag te doen om als bijzondere personen te verzamelen, kan ik niet, 1^o dewijl daardoor uitgesloten wordt hetgeen men eeredienst gelieft te noemen, 2^o dewijl daardoor toch ook uitgesloten worden de personen, die niet tot zulk een gezelschap behooren, 3^o dewijl ik niet weet van te voren op te geven het getal personen, omdat ik geen verbindtenis heb gemaakt om met bepaalde personen te vergaderen.
Tenslotte moet ik U.M. nog de opmerking maken, dat in de steden Utrecht en Amsterdam diergelijke bijeenkomsten gehouden worden, zonder dat de goedkeuring der Hooge Regering of de toestemming van het plaatselijk Bestuur gevraagd is. Te Amsterdam houdt b.v. de Heer da Costa geregeld 's Zondags 's avonds godsdienstige bijeenkomsten met meer dan twintig personen, zonder dat de politie of regtbank zich met de vervolging en veroordeling inlaat. Ik vertrouw dat hetgeen in Amsterdam en Utrecht vrijelijk geschiedt, te Baambrug geen misdaad genoemd mag worden.
Sire!
De ondergetekende verzoekt om alle deze redenen vrijstelling van boeten en geregtskosten, stuiting der vervolgingen, of aanwijzing van den weg, die zij heeft in te slaan, om in haren toestand vergunning te verkrijgen hare godsdienst te oefenen in tegenwoordigheid van degenen, die daarbij tegenwoordig willen zijn.

't welk doende met verschuldigden eerbied
Uwer Majesteits getrouwe onderdaan
J.J. Zeelt
Baambrug, Mei 1846.

Dit request werd eveneens van de hand gewezen.⁶⁴ Maar ook daarna toonde mevrouw Zeelt zich niet bereid boeten en kosten te betalen. Wij lopen even op het geheel der gebeurtenissen vooruit, als wij vermelden dat de advocaat van mevrouw Zeelt bij de laatste van de drie processen, mr. A.A.T. Visscher te Utrecht een tweetal artikelen schreef naar aanleiding van de vervolging te Baambrugge en dat de heer P. Zonne er een pamflet aan wijdde.⁶⁵ Gedateerd 31 augustus 1848 wendde ds. S. van Velzen te Amsterdam zich met een verzoekschrift tot de Koning, waarin hij het volgende schreef.⁶⁶

Dewijl de Kerkelijke afscheiding, sinds eenige jaren in dit land bestaande, dikwijls ongunstig beoordeeld wordt en zelfs van sommigen, die betuigen in te stemmen met de belijdenisschriften, waarin het geloof der Afgescheidenen is uitgedrukt, daarom voelde ik mij gedrongen de Apologie te schrijven, die ik hiernevens de eer heb aan Uwe Majesteit aan te bieden.
Onder het schrijven gedacht ik opnieuw met blijdschap, dat de Afgescheidene Gemeente(n), sinds de aanvaarding der regering door Uwe Majesteit, in alle plaatsen de vrije uitoefening van Godsdienst bekomen hebben. Ik heb echter vernomen, dat toch nog tegenwoordig wegens de uitoefening der Godsdienst geldboeten gevorderd worden van Mevrouw J.J. Zeelt te Abcoude-Baambrugge, die door de Regtbank te Utrecht daartoe veroordeeld is. Ik neem de vrijheid de opmerkzaamheid van Uwe Majesteit hierop te vestigen, en gelijk Uwe Majesteit

64 Herv. Ered., inv. no. 1860, Chr.e Afgescheidenen te Baambrugge.

65 Eerstgenoemde in het Tijdschrift De Reformatie 1845/1846, tweede deel, 111-118, 180, 181, onder de titel Vervolging van godsdienstoefening te Utrecht; P. Zonne, Verslag van de ongeloofelijke handelingen der Arrondissements Regtbank te Utrecht, bij Hoogkamer, Amsterdam 1846.

66 Van Velzen was blijkbaar zijn voormalig gemeentelid niet vergeten!

[p. 379]

vroeger, volgens Besluit in dato 2 April 1842, No. 67, aan mijzelven kwijtschelding van eene geldboete heeft verleend, waartoe ik wegens Godsdienst door het Provinciaal Geregtshof in Utrecht was veroordeeld, zoo verzoek ik thans dezelfde gunstige beschikking voor de genoemde persoon, opdat niet gezegd kan worden, dat onder de regering van Uwe Majesteit boete betaald wordt voor de uitoefening der Godsdienst.
Met de bede dat God Zijnen zegen schenke over Uwer Majesteits persoon en huis... (etc.).⁶⁷

Ook door dit schrijven werd het doel, namelijk kwijtschelding van de boeten en de gerechtskosten, niet bereikt. Wij merken op, dat als Van Velzen zijn brief schrijft, zowel ds. Scholte als P. Zonne reeds zijn geëmigreerd. In 1850 wendt mevrouw Zeelt nogmaals een poging aan; zij vraagt de Koning gratie. Maar deze wordt niet verleend. Daarna betaalt zij wat van haar en Zonne wordt geëist.

Wormser schrijft over dit laatste aan Groen van Prinsterer:⁶⁸

De boeten en kosten zijn door mevr. Zeelt betaald, toen zij met de inbeslagneming harer goederen werd bedreigd; ik heb haar die betaling aangeraden uit hoofde van hare hooge jaren,⁶⁹ en omdat ik vreesde dat een kort tevoren ondervonden aanval van beroerte, zich bij de executie, die ieder oogenblik verwacht werd, mogt herhalen.

We keren nog even terug naar de gebeurtenissen rond de samenkomsten op Postwijk in 1846. In het archief van de gemeente Baambrugge vinden we een tweetal zeer merkwaardige brieven van de burgermeester, één gericht aan Pieter Zonne ‘op Meerleveld te Baambrugge’ en één aan de officier van justitie te Utrecht.⁷⁰

Zonne heeft op 2 juli 1846 blijkbaar aan de burgemeester een brief geschreven, waarin hij vraagt waarom de burgemeester aan mevrouw Zeelt geen assistentie verleent om ‘de personen uit haar huis te weren welke verlangen de godsdienstoefeningen bij te wonen en tegen hare toestemming zich veroorloven haar huis binnen te dringen’. Wij kunnen naar aanleiding van deze zinsnede niet anders dan oordelen, dat de gedachte van ‘personen uit haar huis te weren’ (bij de godsdienstoefeningen) eerst na het schrijven van haar tweede request, wellicht pas na het laatste vonnis - 18 juni 1846 - bij mevrouw Zeelt moet zijn opgekomen. De burgemeester antwoordt dat een verzoek tot assistentie in deze zaak hem vóór 2 juli 1846 nimmer heeft bereikt. Wèl weet de burgemeester dat de heer Zonne op 19 november 1846 hem heeft uitgenodigd van alle te houden godsdienstoefeningen proces-verbaal op te maken ‘dewijl zulks niet alleen aan UE (= Zonne), maar ook aan Mevrouwe Zeelt aangenaam zou zijn’. De burgemeester meldt één en ander aan de officier van justitie en voegt er aan toe:

67 A.R.A., Arch. Justitie, inv. no. 4845, 4 sept. 1848, no. 63.

68 Bos IV, 478.

69 Mevrouw Zeelt was op dat tijdstip bijna 70 jaar oud; zij leefde nadien nog ruim 13 jaar.

70 Brievenboek, 3 en 4 juli 1846.

[p. 380]

Dat ik van Pieter Zonne per geruchten vernomen heb dat hij door zijne gemeente waarover hij als Leeraar was gesteld, zoude zijn aangeklaagd als anderen te hebben belasterd en niet overeenkomstig hunne gevoelens zoude hebben gepredikt en door hun Bestuur daarvoor in zijne bediening zoude zijn geschorst, doch na hieraan geen gehoor gegeven te hebben, door dat Bestuur als hunnen Leeraar zoude zijn afgezet.⁷¹

Na juni 1846 horen we niet meer van processen inzake samenkomsten boven de twintig personen. Wellicht hebben mevrouw Zeelt en Pieter Zonne er voor gezorgd, dat genoemd aantal niet werd overschreden.

Maar hierbij komt nog iets anders. Begin december 1846 meldt de burgemeester⁷² dat Pieter Zonne en zijn gezin gaan emigreren. Het is mogelijk, zo schrijft hij, dat mevrouw Zeelt met hen medegaat. Zoals we weten is Zonne inderdaad naar de Nieuwe wereld gegaan.

Mevrouw Zeelt is tot haar overlijden op Postwijk gebleven. Haar kring is blijven bestaan en is zelfs - zoals we nog zullen zien - aan het einde van haar leven uitgegroeid tot een Afgescheiden gemeente.

Vervolging is er in Baambrugge niet meer geweest. Hoewel eerst in 1855 de beruchte artikelen 291-294 van het wetboek van strafrecht vervallen, worden zij na 1849 niet meer toegepast. Reeds in 1850 verklaart minister mr. J.T.H. Nedermeijer ridder van Rosenthal dat de toepassing van die artikelen op godsdienstige vergaderingen hem ‘steeds bedroefd en menigmaal geërgerd heeft’ en dat er (thans) ‘geene drangredenen bestaan’ om de Afgescheidenen die zich zonder toelating eigenmachtig vestigen ‘te dier zake te bemoeijlijken’.⁷³

71 Het is niet onmogelijk dat met ‘anderen te hebben belasterd’ wordt bedoeld dat ook Zonne niet wilde aanvaarden dat over de prediking van ds. S. van Velzen was gelasterd. Men vergelijke bladzijde 369 van dit hoofdstuk. Wij merkten reeds op dat Zonne bekend stond als ‘Scholtiaan’.

72 Brievenboek, 5 dec. 1846.

73 Bos IV, 479 en 480.

5. Laatste levensjaren van vrouwe Zeelt; testamenten, overlijden

Reeds in 1851 wordt mevrouw Zeelt in twee nieuwe activiteiten betrokken. De éne zaak is dat zij met mr. G. Groen van Prinsterer en Hermanus Henricus Kemink, doctor in de letteren, wonende te Utrecht, eigenaar wordt van het dagblad De Nederlander (1850-1855), dat voordien het eigendom was van de beide laatstgenoemden. Het orgaan zal met ingang van 1 juli 1851 worden uitgegeven voor rekening van de drie eigenaars ‘ieder voor een derde deel’. Mevrouw Zeelt deelt ook in de reeds geleden verliezen...⁷⁴ De tweede zaak is haar betrokken-zijn bij de pogingen te komen tot op-

74 Dr. J. Zwaan te Amstelveen maakte ons opmerkzaam op het betreffende contract, Collectie Groen van Prinsterer, no. 28, A.R.A. Bij het contract is een tweetal afrekeningen gevoegd. Over het tijdvak 1 juli - 30 sept. 1850 bedroeg het verlies ƒ 1000,78⁵; van 1 april tot 30 juni 1851: ƒ 655,97⁵.

[p. 381]

richting van ‘Het Christelijk Gereformeerde Seminarium, gevestigd te Amsterdam’. In de ‘Acte van Constitutie’ van 7 januari 1851 lezen we⁷⁵ dat het doel van de ‘Vereeniging’ zal zijn: ‘Het oprigten van eene geschikte instelling, waar jongelingen en ook meer gevorderden in jaren onder den zegen des Heeren, door grondig wetenschappelijk onderwijs, kunnen worden opgeleid en gevormd tot de vervulling van de diensten en pligten, tot welke Christelijke godsdienstleeraars en Zendelingen geroepen zijn.’ De ‘Acte’ was ondertekend door ds. A. Brummelkamp, J.J. Zeelt, J.A. Wormser, P.W. Lothes, J.W. Luuring⁷⁶ en éne Boom. Dit seminarie waar zowel ‘Gescheidenen als niet-Gescheidenen’ zouden moeten samenwerken, is echter in de vorm als in de acte bedoeld, niet tot stand gekomen. In 1852 kwam een inmiddels aangekocht gebouw te Amsterdam in handen van de Vrije Schotsche kerk en 17 november van genoemd jaar werd het ‘Theologisch Seminarie voor binnen- en buitenlandsche Evangelisatie der Vrije Schotsche kerk’ geopend.

Wij volstaan voor dit onderwerp met deze korte mededeling en verwijzen voor een bredere uiteenzetting naar de literatuur.⁷⁷

Nadat ds. H.P. Scholte in 1847 emigreerde naar Pella, Iowa, is hij mevrouw Zeelt blijkbaar niet vergeten.

In januari 1849 schrijft hij een brief aan J.A. Wormser, waarin onder andere staat, dat hij om verschillende reden - ook de komst van een grote groep nieuwe emigranten uit Nederland - tot aankoop van grote stukken land is overgegaan. Uit de stukken wordt niet geheel duidelijk of mevrouw Zeelt op verzoek van Scholte heeft deelgenomen in de landaankoop of dat zij daartoe geld heeft geleend. In ieder geval is er vermoedelijk een bedrag van ongeveer 8000 dollars mee gemoeid geweest.⁷⁸

Na enige jaren is over deze aangelegenheid ongenoegen gerezen tussen mevrouw Zeelt en Scholte.⁷⁹ Dit zou een gevolg zijn geweest van verkeerde berichtgeving, welke via de Utrechtse Afgescheidene Willem Horst zou hebben gelopen. Laurens van Bergeijk schrijft in dit verband van ‘zusterlijke, ja ik mag wel zeggen moederlijke liefde, die zij (= mevrouw Zeelt) weleer voor zijn Eerwaarde had’. Scholte heeft blijkbaar het land van mevrouw Zeelt - of het land dat met haar geld was gekocht - op korte

75 G.M. den Hartog, a.w., 167 en 168.

76 P.W. Lothes en J.W. Luuring waren voormannen in het gezelschap van Wormser. Men zie voor hen DERDE DEEL, register van personen. Opgemerkt dient dat Wormser, met de komst van de Hervormde predikant J.P. Hasebroek te Amsterdam, zijn gezelschap ophief. Hij zag daarbij ook af ‘van de beschikking’ over de plaats van zijn Zondagsche vergaderingen’, Den Hartogh, a.w., 142.

77 Voornamelijk: Den Hartogh, a.w.

78 Stellingwerff a.w., naamregister, speciaal 151, 152, 196-198; L. Oostendorp, H.P. Scholte - Leader of the Secession of 1834 and Founder of Pella, Amsterdam/Franeker 1964, 156.

79 Wij ontlenen enige bijzonderheden aan het ook door L. Oostendorp a.w. genoemde manuscript van Laurens van Bergeijk. Een geschiedenis van vijf en twintig jaren van den WelEerwaarde(n) Leeraar H.P. Scholte, Pella 1855, Scholte Papers, Pella, Iowa.

[p. 382]

termijn van de hand moeten doen. Hierdoor kreeg zij haar geld zonder enige rente terug, hetgeen nieuwe aanleiding tot kwaadsprekerij zou hebben gegeven. Van Bergeijk schrijft hierover nog (in een door ons enigszins gefatsoeneerd Nederlands): ‘Dwaaslijk, ja zot heeft Mevrouw Zeelt gehandeld! dat zij zich door zulke geveinsde eigenbelang-zoekers heeft laten opruien, om zijn Eerwaardes handelwijs in het bestuur met haar land, dat zulks met kwade trouw door zijn Eerwaarde zoude behandeld zijn. Neen, Mevrouw zal nu ondervinden, dat dat bosch en dat land onder de waarde verkogt wordt. En dat gedeelte wat verkogt is, onder de waarde verkogt is.’

Vijf jaar voor haar overlijden - op 78-jarige leeftijd - gaat mevrouw Zeelt definitief orde op zaken stellen wat betreft haar ‘uiterste wil’. Het eerste testament dat wij vonden, is gedateerd 20 april 1850; het laatste is van 1 oktober 1861.⁸⁰

Hieronder geven we de hoofdzaken weer uit het eerste en meest omvangrijke testament. Wij beperken ons grotendeels tot het onderwerp van dit boek. Het stuk is door mevrouw Zeelt zelf geschreven; het is één van de weinige handschriften van haar, die we vonden.

Dit is mijn Testament⁸¹
Ik ondergeteekende Johanna Judith Zeelt weduwe van de Heer Cornelis van IJsseldijk Rentenierster wonende op de Buitenplaats Postwijk nabij Baambrugge bij uiterste wil over mijne na te laten goederen willende beschikken verklaar voor af te herroepen en te vernietigen en alle voorgaande en vroegeren door mij gemaakte of gepasseerde Testamenten hoegenaamd niet willende dat dezelve eenige kracht of waarde zullen hebben en bij deesen nader disponeerende zoo maak en legateer ik aan Johanna Judith Zeelt dochter van Willem Hendrik Zeelt eene somma van ƒ 6000 alsmede alle mijne lijfsklederen zoo onder als bovenklederen gemaakt of ongemaakt⁸²
Aan Do Middel te Doesburgh eene som van vier duizend gulden⁸³
Aan Do A.G. de Waal te Assen eene som van ƒ 3000⁸⁴

80 Behalve enige ‘beschikkingen’ vonden wij zes testamenten, waarvan een volgend soms enige wijziging(en) ten opzichte van een voorgaand bevat. De testamenten opgemaakt door of in bewaring gegeven aan Sandrinus van Kempen, notaris te Baambrugge dragen de data 20.4.1859, 18(19).10.1859, 25.5.1861, 13.7.1861 en 1.10.1861. Het testament in bewaring gegeven aan Jacob Hendrik van Schermbeek, notaris te Utrecht, is gedateerd 6 april 1860. De testamenten worden bewaard in het Rijksarchief (Van Kempen) en in het Gemeentearchief (Van Schermbeek) te Utrecht.

81 Wij brachten geen enkele wijziging aan in spelling, interpunctie of zinsbouw.

82 Willem Hendrik Zeelt was een zoon van Hendrik Zeelt ‘broeder van halven bedde’ van Willem Zeelt, de grootvader van vrouwe Zeelt. De ‘nicht’ was dus wel een ververwijderd familielid.

83 Ds. H.H. Middel (1802-1882), één van de eerste ouderlingen van de Afgescheiden gemeente te Amsterdam. Men zie voor hem EERSTE DEEL, register. De bepaling aangaande ds. Middel werd later gewijzigd; hij ontving ƒ 1000,-.

84 A.G. de Waal (1812-1889) preekte in de jaren 1860-1866 vaak te Baambrugge. Men zie voor hem elders in dit boek.

[p. 383]

Aan Do J. Legrom te Ommeren eene som van ƒ 4000⁸⁵
Aan Do J.F. Zeebuith te Leerdam een som van ƒ 4000⁸⁶
Aan Do Zweedijk te Uithoorn tot een aandenken eene som van ƒ 300⁸⁷
Aan Do (D.) Maaasdijk te Brussel een som van ƒ 1000
Aan J.M. Geelkerken dochter van J.G. Geelkerken en P. Pronk te Utrecht eene som van ƒ 3000 en Klyne Garderobe en boekekastje benede voorkamer⁸⁸
...
Aan de Heer J.A. Wormser deurwaarder aan de Arrondissements Regtbank te Amsterdam eene som van ƒ 4000⁸⁹
...
Aan Philippus Reymerink en J. Land echtelieden te Oud Loosdrecht eene som van ƒ 600...⁹⁰
Aan de Wedw van N. Obbes geb. P. Broese⁹¹ te Amsterdam eene som van ƒ 2000...
...
Aan de Hooge School te Kampen eene som van ƒ 2000,-
Aan de byzondere schoolen te Amsterdam onder bestuur van de Heeren Gildemeester Pierson Willink Teding van Berkhout eenen som van ƒ 2000,-
Aan de Havelooze School te Amsterdam een som van ƒ 2000,-
Voor de Afschaffing der Slaverny eene som van ƒ 2000,-
Aan mijn Tuinbaas Jan Balke gedurende zijn leeven wekelijks eene som van ƒ 20,- en heeft het regt om op de Buiteplaats Postwijk te blijven woone gedurende den tijd dat mijn boedel tot liquiditeit zal gebragt zijn zonder betaling van huur
...
Aan mijne vrouwelijke Dienstbode(n) die op mijn overlijden bij mij woonen Hondert gulden voor een souv.(enir) en voor ieder jaar zij bij mij gewoond hebbe gedeelte voor heele gerekend eene somma van ƒ 100,-

85 J.W. Legrom (1819-1873). Putten 1856. Ommeren 1858. Alkmaar 1861. Emeritus 1873. Hij werd opgeleid te Arnhem door ds. A. Brummelkamp.

86 J.F. Zeebuijth (1795-1879). Men zie voor hem: Ds. K. Deddens e.a.... Geroepen om vrij te zijn... Gedenkboek Gereformeerde kerk Leerdam 1835-1960, pag. 35-37. In het verhaal De vurige oven, door J.A. Wormser (Jr.), a.w., is hij ‘Dominee Waterman’.

87 A. Zweedijk Pzn (1808-1867) stond te Mijdrecht-Uithoorn van 1858-1867.

88 Johannes Gerardus Geelkerken, in 1864 oud-burgemeester van Bunnik, was de executeur-testamentair. Zijn dochter Johanna Margaretha verzorgde mevrouw Zeelt gedurende de laatste vijftien jaar van haar leven. Het bedrag van ƒ 3000,- werd bij nadere uiterste wilsbeschikking van 25 mei 1861 verhoogd tot ƒ 6000,-.

89 Wormser overleed vóór mevrouw Zeelt. Zijn vrouw of kinderen hebben daardoor niets ontvangen.

90 Men zie voor hen: hoofdstuk 24.

91 N. Obbes Dzn was één van de eerste Amsterdamse ouderlingen.

[p. 384]

Aan mijn Koetsier Dirk Boelen bij mij in dienst zijnde eene som van ƒ 100,- en gedurende zijn leven weeklijks ƒ 3,-⁹²
...
Op den last van alle welke legaten, makingen en bepalingen, mitsgaders van schulden en doodschulden, verklaar ik tot mijne eenige en algeheele Erfgenamen te benoemen te weten voor de helft mijner nalatenschap mijne bloedverwanten van vaders zijde zijnde mijn vader genaamd geweest Wouter Zeelt en voor de andere helft mijner nalatenschap mijne bloedverwanten van moeders zijde zijnde mijn moeder genaamd geweest Catharina Bongardt(h) beide zoals die volgens de wet geroepen worden
...
Eindelijk verklaar ik bij dese te benoemen en aan te stellen tot Executeuren van dit mijn testament en uitvoerders mijner nalatenschap de Heeren Johannes Gerardus Geelkerken, oud Burgemeester van Bunnik wonende te Utrecht en de Heer A.J. Wormser Deurwaarder wonende te Amsterdam⁹³ zoo te zamen als ieder afzonderlijk, met het regt van bezitneming mijner nalatenschap gedurende jaar en dag en voor hunne moeite en werkzaamheden in die betrekking te hebbe verzoek ik ieder van hun te willen aannemen eene som van tweeduizend gulden vrij van alle regten...
...
Eigenhandig geschreeven en onderteekend op den huize Postwijk voornoemd den 12 Maart 1859
J.J. Zeelt

De overige vijf testamenten bevatten aanvullingen en wijzigingen ten opzichte van het in de eerste ‘uiterste wil’ bepaalde.

Wij doen hieronder volgen het tweede testament, door vrouwe Zeelt eigenhandig geschreven 18 oktober 1859 en de volgende dag gedeponeerd bij notaris S. van Kempen.

Testament
Ik ondergeteekende Johanna Judith Zeelt weduwe van den Heer Cornelis van IJsseldijk rentenierster wonende op de buitenplaats Postwijk nabij Baambrugge eenige nadere uiterste wils beschikkingen willende maken, verklaar bij deze in volle kracht en van waarde te houden mijn eigenhandig geschreven Testament den 20 April 1859 gesloten, bij den Notaris van Kempen te Abcoude in bewaring gesteld,
volgens acte op dien dag daarvan opgemaakt; en als nu bij deezen te maken en te legateeren aan den Heer S. van Kempen Notaris te Abcoude voor bewezen diensten eene som van duizend guldens vrij

92 Volgen enige bepalingen aangaande vier werklieden van ‘Postwijk’.

93 J.A. (!) Wormser overleed 1 nov. 1862, dus twee jaar eerder dan mevrouw Zeelt.

[p. 385]

Het eigenhandig geschreven, tweede testament van vrouwe J.J. Zeelt, 18 oktober 1859.

[p. 386]

van Successieregten, alsmede te willen en te begeeren, dat na mijn overlijden bij mijne begrafenis, voor de lijkkoets mijne eigen paarden zullen gebruikt worden; dat ik zal begraven worden in mijn eigen graf in de nieuwe kerk te Amsterdam en dat als dan dit graf zal moeten worden gesloten en gesloten blijven, legaterende aan het bestuur dier kerk voor het sluiten en in orde houden van hetzelven graf, eene som van duizend Guldens, vrij van het regt van successie; zullende mijn tuinbaas Jan Balke kunnen begraven worden in een ander graf dat ik ook in gemelde kerk bezit.⁹⁴

Gedaan en ondertekend op Postwijk den 18 October 1859.
J.J. Zeelt

Een derde eigenhandig geschreven testament, 6 april 1860 gedeponeerd bij notaris J.H. van Schermbeek te Utrecht, bevat de bepaling, dat ‘als aanhangsel van mijn vroeger gemaakte en niet herroepen dispositiën’... wordt vermaakt... ‘vrij van alle regten aan Johanna Margaretha Geelkerken, wonende te Utrecht, Korte Nieuwstraat, mijne Hofstede te 's Graveland genaamd Groenlust met derzelver betimmeringen en landen te 's Graveland en Kortenhoef, zoo als hetzelve door mij thans verhuurd is...’.

Een vierde document, gedateerd 25 mei 1861, behelst enige nadere beschikkingen. Notaris S. van Kempen heeft zich voor het opmaken en doen tekenen van dit document naar Postwijk begeven. Zeer waarschijnlijk heeft in deze tijd de 80-jarige mevrouw Zeelt haar buitenplaats niet meer kunnen verlaten; vermoedelijk was zij reeds toen min of meer bedlegerig.⁹⁵

In dit notariële stuk lezen we: ‘Vrouwe Johanna Judith Zeelt... zwak van ligchaam, doch hare verstandelijke vermogens bezittende, zooals aan ons Notaris, en de natenoemen getuigen is gebleken.’

Bepaald wordt onder meer, dat H.A. de Vos (1816-1868), predikant bij de Christelijke Afgescheiden gemeente te Delft, een legaat van ƒ 3000,- zal ontvangen. De tuinbaas Jan Bal(c)ke krijgt, boven hetgeen reeds is vastgelegd een som van ƒ 3000,-.

Tenslotte verklaart de testatrice, dat uit haar nalatenschap zal moeten worden afgezonderd een bedrag van ƒ 6000,- ‘ten einde te worden gebezigd tot het doen bouwen van een locaal voor een kerk en school, voor de leden der Christelijke Gemeente, die gewoon waren’ - men lette op de formulering - ‘ten haren huize Godsdienstig te vergaderen, hetzij die tot de Afgescheiden Gemeente al of niet behooren, op zoodanig eene plaats in de Burgerlijke gemeente harer woonplaats, als gemelde executeuren testamentair in

94 Jan Bal(c)ke moet wel in hoog aanzien hebben gestaan bij mevrouw Zeelt! Overigens: hij is, voor zover wij konden nagaan, niet in de Nieuwe kerk te Amsterdam begraven, daar twee jaar na het overlijden van mevrouw Zeelt het begraven in een kerk bij de wet werd verboden.

95 Stellingwerff, a.w., 301.

[p. 387]

overleg met de leden dier Christelijke gemeente daartoe het meest geschikt of doelmatigst zullen achten...’.

In de beide laatste testamenten, gedateerd 13 juli en 1 oktober 1861, wordt in de eerste plaats bepaald dat de ƒ 6000,- zullen worden uitgekeerd aan A.G. de Waal, predikant te Oud-Loosdrecht en Gerrit Griffioen, veehouder te Baambrugge. Het geld zal worden gebezigd tot het doen bouwen van een lokaal voor de Christelijk Afgescheiden gemeente; precieser gezegd: ‘...dat deze Kerk en School het eigendom zij of worde van de eerste Gemeente der Christelijke afgescheidenen die zich te Baambrugge zal vestigen.’

Daarna lezen we dat vrouwe Zeelt ‘uit bijzondere toegenegenheid, bij wijze van schenking onder de levenden, in vollen en vrijen eigendom (verklaart) af te staan en over te dragen aan of ten behoeve der Christelijke afgescheiden gemeente welke te Baambrug is of zal gevestigd worden, en die reeds lang en tot heden, hare zamenkomsten ten haren huize gewoon is te houden, Een gedeelte grond zijnde de boomgaard der boerenhofstede genaamd Lindenhof thans Postwijk...’.

Met andere woorden: de als zelfstandige gemeente te stichten organisatie der Afgescheidenen ontvangt reeds bij het leven van mevrouw Zeelt een stuk grond om daarop te zijner tijd een kerk te kunnen bouwen. Na haar overlijden, als - naar moet worden verwacht - ‘Postwijk’ zal worden verkocht en daardoor niet meer beschikbaar zal zijn voor het houden van godsdienstoefeningen, zal de gemeente een bedrag van ƒ 6000,- ontvangen voor het stichten van een bedehuis.

Als vrouwe Johanna Judith Zeelt - door haar intimi Jans genoemd - 22 november 1864 voor goed de ogen sluit, bedraagt haar vermogen, zoals reeds gezegd, ƒ 556.055,36⁵. Het is niet van belang ontbloot hier iets te vermelden van de samenstelling van haar bezittingen.

In de eerste plaats: er zijn verscheidene onroerende goederen: Postwijk, de boerenhofstede Lindenhof onder Nigtevecht, een hofstede in het ‘Gein’ nabij het dorp Abcoude, de boerenhofstede Starrenheim te Nigtevecht, idem genaamd Overberg, idem Leeuwenburg; de hofstede Ruimzigt aan de Amsterdamse Straatweg onder Weesperkarspel alsmede enige andere. Dan: de heren- en boerenhofstede Groenlust onder 's-Graveland, verscheidene kleinere huizen en landerijen, alsmede enige herenhuizen te Amsterdam.

Daarnaast bevat de boedel voor een groot bedrag aan effecten.

Het totaal van de uitgeleende gelden, waaronder vele hypothecaire leningen, bedroeg ƒ 164.860,78. Ongetwijfeld een groot gedeelte van het vermogen! Voor ‘Memorie’ wordt in de aangifte voor de successie opgegeven een bedrag van ƒ 60.501,50 aan ‘inschulden’. Deze som wordt in de stukken verder niet als vermogensbestanddeel vermeld. De beide laatstgenoemde bedragen zijn een aanwijzing voor het feit - hetwelk ook bij de bestudering in bijzonderheden blijkt - dat mevrouw Zeelt wellicht soms té vrijgevig is geweest.

Dat zij voor zich zelf weinig eisen stelde, moge duidelijk worden uit de

[p. 388]

volgende gegevens: het meubilair van Postwijk inbegrepen de rijtuigen, een paard en tuingereedschap worden geschat op ƒ 3121,28; de kleren van de overledene op ƒ 125,-; het goud- en zilverwerk ƒ 919,15 en het tafel- en beddelinnen ƒ 414,-.

Het totaal van de legaten etc. bedraagt ƒ 101.693,-, De erfgenamen, aangeduid in het eerste testament, ontvangen afgezien van een aantal correcties en verschuldigde successierechten ƒ 453,756,60. Ongeveer de helft van dit bedrag wordt geëerfd door Sara Jacoba Maria Bongardt te Zuilen, een verwante van moederzijde; de andere helft komt in handen van vier neven en nichten ‘Zeelt’ in de vijfde graad of van hun kinderen.⁹⁶

Dr. Van der Does eindigt zijn korte hoofdstuk over mevrouw Zeelt met de woorden:⁹⁷

‘Op Dinsdag 22 November 1864 is zij overleden; zij werd 26 November in de Nieuwe Kerk te Amsterdam begraven. Ds. De Waal hield de lijkrede, hij sprak over de woorden:

Een groote in Israël gevallen.’

96 Nadere bijzonderheden vindt men in de reeds genoemde stukken: Huisarchief ‘Postwijk’ en Memories van Successie, Loenen, jaar 1864/1866, 1 (R.A. Utrecht).

97 J.C. van der Does, De Afscheiding, a.w., 235.