De Afscheiding van 1834. Deel 4. Provincie Utrecht

[p. 194]

Hoofdstuk 15
De Afgescheiden gemeente te Utrecht II (1835-1840)

1. Het begin

De protest-brieven, die aan de Hervormde kerkeraad te Utrecht werden gezonden in maart 1833 inzake de behandeling van dr. H.F. Kohlbrügge, waren één van de ‘levenstekenen’ der toekomstige Afgescheidenen.¹

Dat te Utrecht ook meerdere van de vele kleine geschriften uit die tijd werden gelezen, kan slechts worden vermoed. Of de ‘Briefwisseling tusschen twee hoogbejaarde vrienden, Filekklezius en Alethofilus, over de tegenwoordige geschilvoeringen in de Nederlandsche Hervormde Kerk’,² die in 1834 uitkwam, hier meerdere lezers zou hebben gehad, omdat zij werd uitgegeven, ‘te Utrecht, bij C. van der Post Jr’? Zij zal wel gelezen zijn, maar onder de toekomstige Afgescheidenen zullen de woorden van de schrijver, die zich zelf (bladzijde 47) ‘zuiver gereformeerd’ noemde, slechts zeer ten deele bijval hebben gevonden.

Hoe dacht de Hervormde kerkeraad over het ook aan hem toegezonden rondschrijven der synode, van 16 juli 1834?

Wij lezen hierin onder meer:

Te gelijkertijd vermaant zij alle gemeentelijke, classikale en provinciale kerkbesturen, en noodigt dezelve uit, om met verdubbelde aandacht toe te zien, zoo wel ter eener zijde op het gedrag der leeraren, als ter anderer zijde, op alle woelingen van onruststokers en geheime opruijers, of van openbare klagers zonder genoegzamen grond: ten einde het misverstand der laatsten, door bedaard onderwijs en ernstige en liefderijke vermaning, onder Gods zegen, worde weggenomen, en de moedwil en scheurziekte der eerstgenoemden, door tijdige en gepaste aanwending der kerkelijke tucht, na voorafgaande broederlijke vermaningen, beteugeld, en, zoo mogelijk uit ons midden geweerd worde.

Wij vinden naar aanleiding van dit stuk in de notulen van de kerkeraad van 1 december 1834 slechts: ‘Is ingekomen eene missive van de Algemene Synode, gerigt aan de predikanten en kerkeraden, houdende opwekking tot

1 Rullmann, a.w., 25, vermeldt, dat ‘Kohlbrügge's vrienden’ (dus vermoedelijk enige leden van het in het vorige hoofdstuk genoemde Utrechtse conventikel) aan ds. H. de Cock te Ulrum, aanstonds na diens schorsing in december 1833, een deelnemend schrijven zonden.

2 Op het exemplaar dat berusi in de Universiteitsbibliotheek te Utrecht is aan de titel toegevoegd: ‘door R. Speelman’. Reijer Speelman was tot 1817 Hervormd predikant te Barneveld.

[p. 195]

bedachtzaamheid in het onderwijzen en tot toezigt betrekkelijk de woelingen in deze dagen.’ Het is een reactie van de aard, die wij in menige andere Hervormde gemeente aantreffen.

Het eerste optreden van een afgescheiden predikant - ds. H.P. Scholte - is, voor zover we kunnen nagaan, geweest in de avond van woensdag 8 juli 1835.

In de ‘Lijst der texten’³ lezen we namelijk, dat Scholte op een terugreis uit Groningen te Zwolle preekte, onder meer vrijdag 26 juni; zaterdag 4 juli tweemaal bij mevrouw J.J. Zeelt op ‘Postwijk’ te Baambrugge en woensdag 8 juli eenmaal bij E. Takken te Utrecht.

Ongetwijfeld heeft laatstgenoemde samenkomst de zaak der Afscheiding in de stad Utrecht bevorderd. De gouverneur van de provincie Utrecht, mr. L. van Toulon, schrijft, gedateerd 18 augustus 1835:⁴

Na sedert eenigen tijd te hebben opgemerkt dat er, hier en daar in mijne Provincie, bij sommige ingezetenen een zekere strekking bespeurd werd, om van hunne instemming met de gevoelens van den voormaligen predikant Scholte meer of min openlijk te doen blijken, en bij mijne onderhands aangewende pogingen, om zooveel mogelijk onderricht te verkrijgen van hetgeen deswege in de onderscheidene plaatsen van dit gewest mogt voorvallen, zoo meen ik tengevolge daarvan Uwe Excellentie niet te moeten onkundig laten, dat, gelijk een tijdelijk verblijf, door gemelde Scholte in ditzelfde gewest gehouden, reeds van zijne bewegingszucht en van de overhelling van eenige ingezetenen - ofschoon weinige in getale - tot zijne zoogenaamde godsdienstige gevoelens getuigde, die overhelling mij voorkomt toe te nemen...

Wij mogen het begin van de Afscheiding te Utrecht wel stellen op 9 september 1835. Gijsbert Hendriks wordt als eerste Afgescheidene vermeld in de notulen van de Hervormde gemeente. Zijn ‘acte van afscheiding’ luidt als volgt.⁵

Aan den Kerkeraad van Utrecht die zich noemt gereformeert

Den ondergetekende Gijsbert Hendriks, lidmaat der gereformeerde kerk in Nederland, verklaard bij desen vrijwillig en uit volle overtuiging om het bevel in Gods Woort te gehoorsamen, waarop zijne belijdenis rust, uit gedrukt in de nederlandse Geloofsbelijdenis art. 28 en 29 ons aftescheiden van degene, die niet van de kerke zijn, en te verenige bij de ware kerk, waar de Heere die ook wil vergaderen, den ondergetekende verklare dienten gevolge, dat hij zich afscheidt van dat bestuur, dat sedert den jaren 1816 de overvloedige kenmerke gedragen heeft en nog draagt, dat zij niet van de ware kerke zijn; den ondergetekende verzoeke op grond van art. 2 uwer kerkelijke wetten

3 ‘Lijst der texten waarover gepredikt is door Do. H.P. Scholte’, verg. hoofdstuk 4.

4 Missive aan de minister van justitie, Bos II, 399 en 400.

5 Ingekomen stukken, 9 sept. 1835.

[p. 196]

om zijn naam uit u lidmaatenboek uit te schrappen en wenscht zich in de kracht des drie enigen God volgens en overeenkomstig Gods Woord den Heere te diene even als onze brave voorvaderen, daar den ondergetekende van harte met hun gelove, dat alle onze formulieren van enigheid op dat eeuwige en onveranderlijke Woord Gods gegrond zijn.
Utrecht den 9 Sept. 1835
G. Hendricks

Behalve genoemde⁶

Gijsbert Hendriks, geboren 1803

scheiden zich op 9 september af:

Jan Veldhuizen, geb. 1797

Hendrik George Klein met

zijn vrouw Cornelia Verbruch en

hun dochter Elizabeth Maria Martha

Cornelis Johannes Stulting, geb. 1790 en

zijn vrouw Arnolda Broekman^7 met hun kinderen

Hermanus

Christiaan

Arnoldus

Nicolaas

Cornelis Johannes

Matthijs Johannes Knobel, geb. 1805^8

De 13 hierboven genoemde personen, met uitzondering van Arnolda Broekman, worden gedateerd 9 september 1835 ingeschreven als lidmaat van de Afgescheiden gemeente.

Enige dagen daarna scheiden zich af:

Hendrik van Ammers

H.G. Klijn Junior en

zijn vrouw Helena van Zutphen

Evert Takken en

zijn vrouw Sybilla Horst

Pieter Putkamer

Johannes Leonardus Jacobus van Nieuwkasteel en

zijn vrouw Hendrika Stulting

En in het tijdvak oktober tot december 1835:

Dorothea van Storing

Jan de Jong en

zijn vrouw Elizabeth Patist^9

6 De gegevens vermeld in de nu volgende lijst zijn ontleend aan de notulen van de Herv. kerkeraad van 14 sept., 19 okt. en 2 nov. 1835 alsmede aan een aparte lijst van Afgescheidenen en aan GKU, ‘Personeele Staat van de Christelijke Afgescheidene Gemeente te Utrecht’.

7 Wij vinden haar niet onder de leden van de Afgescheiden gemeente.

8 Deze scheidt zich niet af te Utrecht; hij vertrekt vóór 31 dec. 1839 met attestatie.

9 Niet in ‘Personeele Staat’.

[p. 197]

Facsimile van de ‘acte van afscheiding’ van H.G. Klijn en zijn vrouw Cornelia Verbruch.

[p. 198]

Facsimile van de ‘acte van afscheiding’ van het echtpaar Evert Takken-Horst.

[p. 199]

Aaltje van Dorssen

Antonie Jacob Betten en

zijn vrouw Jacoba Hermina van der Hagt^10

Willem (N.) van der Hagt, geb. 1808

Clara Carolina Dreibholtz

Adrianus Marinus van Beugen,^11 geb. 1798, met vier kinderen

Johannes van Beugen, geb. 1774

Volgens de Hervormde notulen scheiden zich in 1836 en 1837 af (in min of meer chronologische volgorde):

Adriana Ubingh, huisvrouw van Willem Horst

Lambertus Kamans

Jean Baptiste Miché en

zijn vrouw Gerarda Harmsen

met hun vijf kinderen

Johanna Elizabeth Kramp

J. (J.) Veldhuizen geb. Klomp^12

A. van Veenendaal geb. Van der Velde^12

Christiaan van Rekum

Willem van den Haak

Evertje Beukers

Willem van Duist met drie kinderen

Hendrik Glinderman

Susanna Margreta van der Wal^13

Johanna Jacoba Gentenaar,^14 met vijf kinderen

Als we nu deze lijst vergelijken met de ondertekening van het request (door 60 personen) dat gedateerd 31 oktober 1836 aan de Koning werd gezonden - hoofdstuk 3 - dan merken we grote verschillen op. We kunnen deze alleen maar verklaren door de veronderstelling te maken, dat niet alle lidmaten van de Afgescheiden gemeente aan de Hervormde kerkeraad hebben geschreven. Daarnaast kunnen er gevallen zijn geweest van verhuizing. Ook waren er wellicht ‘Afgescheidenen’, die zich reeds vóór 1834 te Utrecht of elders van de Hervormde gemeente hadden losgemaakt.

Op grond van het zo juist genoemde verzoekschrift, komen we tot de conclusie, dat de Utrechtse gemeente eind 1836 een kleine 70 belijdende lidmaten telde alsmede circa 40 kinderen. Derhalve een zielental van ongeveer 110.

In bijlage II hebben wij, zo goed mogelijk, het lidmatenregister over het tijdvak 1835-1849 gegeven. Wij hebben dit gedaan vanwege vier belangrijke omstandigheden: het groot getal tuchtgevallen in de eerste jaren (‘Afgesneden’), de scheur in de gemeente in het jaar 1841, de emigratie in 1847 en een aantal merkwaardige gevallen van lidmaatschap (onder meer van personen verwant met het Réveil).

10 Zij wordt niet genoemd in de notulen van de Herv. gemeente.

11 ‘Op de Voorstraat’; zijn vrouw Davarina Johanna Schouten voegt zich kort daarna bij de Afgescheidenen.

12 Niet in ‘Personeele Staat’.

12 Niet in ‘Personeele Staat’.

13 Echtgenote van Pieter Wilhelm Lothes.

14 Huisvrouw van Joh. Markus; ingeschreven 9 jan. 1838.

[p. 200]

Het trekt de aandacht, dat wij Jacob Dirk Ludwig, over wie wij in het vorige hoofdstuk uitvoerig spraken, niet onder de Afgescheidenen aantreffen.

In de notulen van de Hervormde kerkeraad van 19 oktober 1835 wordt melding gemaakt van een ingekomen brief van hem. Deze betrof dr. H.F. Kohlbrügge. ‘Drie jaren lang gewacht hebbende na dat de zaak van den heer H.F. Kohlbrügge Th.Dr. bij den kerkeraad afgehandeld was, en naauwkeurig gadegeslagen hebbende het gedrag van Zijn Ed.’, zo schreef Ludwig, achtte hij het zijn plicht, om ‘als oud Diaken en lid der gemeente nevensgaand verzoek den kerkeraad aan te bieden, Namentlijk, om den Heer H.F. Kohlbrügge Th.Dr. als lidmaat der Ned. Ger. Gem. aan te nemen, aangezien een tijd van drie jaren nadat men Z.Ed. zulks geweigerd heeft genoegzame bewijzen opleveren aangaande zedelijk gedrag.’ Verder schrijft Ludwig, dat er een kind van Kohlbrügge, van hetwelk hij toeziend voogd is, tot nu toe ongedoopt te gebleven. De kerkeraad antwoordde Ludwig met te verwijzen naar het besluit van de synode van 21 juli 1830, waardoor aan Kohlbrügge de toelating tot de Hervormde kerk was belet geworden en verklaarde verder, dat het kind van Kohlbrügge zou kunnen worden gedoopt mits in bijzijn van een onbesproken lid der gemeente als getuige. Uit het feit, dat Ludwig toeziend voogd was van een kind van Kohlbrügge, moge de nauwe band tussen beiden blijken. Aangenomen moet worden, dat Ludwig zich niet bij de Afgescheiden gemeente heeft aangesloten door de invloed van Kohlbrügge. Laatstgenoemde was, zoals bekend, fel tegen de Afscheiding gekant. De houding van Ludwig die onder Kohlbrügge's vrienden een vooraanstaande plaats innam, moet van remmende aard op de Afscheiding te Utrecht zijn geweest.

2. De gemeente geïnstitueerd

Op 11 december 1835 werd een koninklijk besluit uitgevaardigd, dat de afwijzing van een groot aantal requesten, ingediend door Afgescheiden gemeenten, betekende.¹⁵

In de Utrechtsche Courant van vrijdag 18 december 1835 werd het afwijzende koninklijke antwoord op de verzoeken ‘om goedkeuring en bescherming van afgescheidene Hervormden’ in zijn geheel afgedrukt en daarmee ook in Utrecht algemeen bekend gemaakt.

Juist op deze dag was ds. H.P. Scholte te Utrecht om de gemeente te instituëren door het instellen der ambten. Precies drie jaar later, 18 december 1838, werd dit feit door ds. Scholte aan de vergetelheid ontrukt door op de eerste bladzijde van een blanco register, dat blijkbaar pas in 1837 werd aangelegd en bestemd werd het oudste notulenboek van de Christelijke Afgescheiden gemeente te Utrecht te worden, de volgende mededeling te schrijven.¹⁶

15 Bos 11, 487; EERSTE DEEL, 28-34.

16 GKU, Notulen 1835-1840.

[p. 201]

Anno 1835
Op den 18den December zijn te Utrecht in de gemeente onzes Heeren Jesu Christi, afgescheiden van het sedert 1816 bestaande Nederl. Herv. Kerkgenootschap, door den Herder en Leeraar Ds. H.P. Scholte in den naame des Heeren bevestigd geworden in de dienst van het ouderlingschap den broeder H.G. Klijn
den broeder H.G. Klijn
en in de dienst van het diaconieschap
de broeders E. Takken en J. Veldhuizen.

[p. 202]

Deeze broeders waaren door de keurstemmen der gemeente wettiglijk verkoozen geworden, en er was na de gewoone afkondigingen in de bijeenkomsten der gemeente geenerlei bezwaar ingebracht.
Ter zelfder tijd is voor het eerst het bondzegel des H. Doops bediend in de gemeente te Utrecht aan het kind van den broeder Ouderling H.G. Klijn; terwijl tevens de inzegening van een huwelijk heeft plaats gehad.¹⁷
Utrecht 18 December 1838
H.P. Scholte Herder en Leeraar in de gemeente van Christus¹⁸

17 Op 9 dec. 1835 huwden te Utrecht de Afgescheidenen J.L.J. van Nieuwkasteel en Hendrika Stulting. Getuigen waren onder anderen: Jan de Jong, metselaar en Jan Veldhuizen, fabrikant (!).

18 Wij merken op dat de dienst van 18 dec. 1835 niet voorkomt in de ‘Lijst der texten’ (vgl. hoofdstuk 4).

3. De nasleep van een terechtzitting

Op 23 oktober 1835 preekte ds. Scholte te Oud-Loosdrecht en institueerde hij aldaar de gemeente; tevens doopte hij drie kinderen.¹⁹ Door de burgemeester werd van deze bijeenkomst van meer dan twintig personen procesverbaal opgemaakt en daarna eveneens van de samenkomsten op de zondagen 1, 8, 15 en 22 november en 13 december, bij welke ds. Scholte niet tegenwoordig was.

Op dinsdag 29 december 1835 ving de rechtbank van correctionele politie te Utrecht de behandeling van al deze zaken aan. Ds. Scholte en zijn medegedaagden ondervonden die dag geen overlast. De directeur van politie meldde zaterdag 2 januari 1836 aan de burgemeester en wethouders ‘dat toen de predikant Scholte gepasseerde Dinsdag den 29 December ll. zich naar de Regtbank van Correctioneele politie begaf en naderhand daarvan retourneerde, niemand eenige kennis of notitie van den Predikant of zijne medegedaagden nam, veel min hen eenig leed aandeed, evenzoo als zulks ook niet geschiedde toen hij en zijne medebeschuldigden zich op Woensdag den 30 December ll. opnieuw naar de Regtbank begaven’.²⁰ Maar al spoedig bemerkte men in de omgeving van het gerechtsgebouw een grote menigte. De directeur van politie vroeg en verkreeg daarop bijstand van de militaire hoofdwacht. Een sergeant en acht manschappen kwamen de acht agenten van politie en de twee dienaars der justitie versterken. Daardoor had de zitting zelve een geregeld en rustig verloop.

Na afloop der zitting verliet ds. Scholte vergezeld van een aantal personen uit Loosdrecht²¹ en uit de stad Utrecht door de hoofdingang het gebouw - gelegen aan de Hamburgerstraat - ten einde zich te begeven naar het huis

19 Vergelijk hoofdstuk 24.

20 Gem. archief Utrecht, notulen B. en W., 4 jan. 1836.

21 F.H. Reijmerink, W. Karsemeijer, Barend en Nicolaas Pos, Harmen Boom; ook C. Deteleff uit Amsterdam.

[p. 203]

van Takken, meestersmid, aan de Elisabethstraat. ‘Een meer dan gewone toeloop van volk hem vergezellende, oordeelde men het raadzaam hem door een paar agenten en een geregtsdienaar te laten volgen.’ De menigte begeleidde hem langs de Korte Nieuwstraat en het Domplein. Onder de Domtoren gekomen, hief één uit het volk, zekere Leendert Mulhof ‘een zeer slecht sujet’ een geschreeuw aan en bewerkte dat de menigte begon te dringen. Een der agenten trachtte zich ‘van hem te verzekeren’ maar kon door het gedrag van de volksmassa dit voornemen niet ten uitvoer brengen. Ds. Scholte trachtte zich te redden door het koffiehuis van de weduwe Slangers binnen te gaan, maar een deel van de menigte volgde hem. Ook de agenten begaven zich naar binnen, om rust en orde te herstellen. Zij werden daarin verhinderd door degenen die naar binnen waren gedrongen, van welken een zekere Van der Wurf de leiding had. De poging om deze te arresteren mislukte door verzet van het publiek. Onderwijl dit alles gebeurde, werd Scholte uit de gelachkamer naar een bovenvertrek gebracht, waar hij de komst van een huurrijtuig kon afwachten. Toen dit rijtuig kwam, werd Scholte ‘door een bijzondere trap naar de straat... gebragt’. Maar het vertrek met de huurkoets ging met veel moeite gepaard ‘hebbende men zelfs den Heer Scholte, den agent van politie Ditmarsch en den geregtsdienaar Ulrich een slag toegebragt, hetwelk naderhand gebleken is door denzelfden Leendert Mulhof geschied te zijn...’.

Toen Scholte bij Takken in de Elisabethstraat aankwam, begon men uit de menigte met stenen te gooien, waardoor J.D. Ludwig²² geraakt werd. Nadat Scholte het huis van Takken was binnengegaan, werden met stenen enige glazen ingeworpen ‘waarop men meende dat de menigte nog verdere baldadigheden zoude plegen en zelfs zoodanige demonstratien maakte, dat men zich meester van het huis zoude maken’. Opnieuw werd nu de hulp van de militaire hoofdwacht ingeroepen, waardoor verdere ongeregeldheden werden voorkomen.

Burgemeester en wethouders beëindigen een rapport over deze zaken aan de gouverneur²³ met de opmerking: ‘Uit al het vermelde meenen wij te mogen opmaken, dat de persoon van Scholte(n) met zeker gevolg en een opzienbarende predikantshoed over straat gegaan zijnde, dit de bedoelde ongeregeldheden heeft ten gevolge gehad.’ En de officier van de rechtbank deelde in een schrijven naar aanleiding van de ongeregeldheden mede,²⁴ dat daartoe ‘welligt heeft kunnen aanleiding geven of toebrengen, dat H.P. Scholte(n) na afloop dier teregtzitting verkozen heeft juist die deur van het gebouw der regtbank uit, en die straat door te gaan, alwaar het meeste volk zich bevond, hetwelk op het gerugt van zijne zaak was toegevloeid...’.

Hoewel enige bravoure aan Scholte in die tijd niet kan worden ontzegd,

22 Hoewel niet behorende tot de Afgescheidenen had J.D. Ludwig blijkbaar de zitting van de rechtbank bijgewoond en was hij daarna Scholte gevolgd.

23 Notulen B. en W., 31 dec. 1835.

24 Aan procureur-generaal bij het hooggerechtshof te 's-Gravenhage; A.R.A., archief Staatssecretarie, 11 jan. 1836, geheim.

[p. 204]

menen wij toch te moeten schrijven dat hij in Utrecht geen waaghalzerij heeft gezocht, maar de sterke overtuiging had dat hij zich vrij zou kunnen vertonen en bewegen op de straten van de steden van zijn vaderland.

In een request aan de Koning van 31 december 1835, uit zijn woonplaats Gorinchem geschreven, legt hij van dit laatste ook getuigenis af, als hij schrijft:²⁵

Zoodat wij op den dag van gisteren wederom eene krachtige ondervinding gehad hebben van de uitwerksels der verlichting, en een bewijs, waar men eigenlijk onrust en verwarring zoeken moet: bij mij en mijne geloofsgenooten of bij onze tegenstanders; daar de gerechtelijke vervolgingen meer en meer voedsel geven aan het vooroordeel, tegen ons opgevat. Daar ik nu aanstaande Maandag 4 January 1836 weder na Utrecht moet vertrekken om Dinsdagmorgen voor de Rechtbank te verschijnen ter voortzetting der procedure, zoo is het bij deeze mijn eerbiedig verzoek, Sire! Dat het Uwe Majesteit mooge behagen zoodanige bevelen te geven, dat wanneer ik in naam des Konings gedagvaard ben, ik ook tevens op bevel des Konings door genoegzame macht beschermd mag worden tegen alle aanvallen op mijne personeele vrijheid.

De gouverneur van de provincie Utrecht, van één en ander ambtshalve op de hoogte gesteld, schreef aan B. en W. van Utrecht²⁶ onder meer: ‘De zaak is van eenen te ernstigen aard, dan dat ik mij niet zou kunnen voorstellen, dat UEd. dezelve alle uwe zorg zult waardig keuren en zoodanige voorzieningen nemen, waardoor herhaling van euvelmoed en van feitelijke aanranding van personen en eigendommen op de volledigste wijze kan worden tegengegaan of beteugeld.’

Nog dezelfde dag - 3 januari - schreven B. en W. aan de directeur van politie dat hij alle mogelijke middelen te baat diende te nemen, om Scholte te beschermen bij zijn aankomst op 4 januari en tijdens zijn verdere verblijf.²⁷ Als Scholte in de vroege morgen van deze dag met de diligence uit Gorinchem te Utrecht is aangekomen, staan de onderdirecteur en een inspecteur van politie gereed, hem naar het huis van de smidsbaas Takken te geleiden. Ogenblikkelijk kunnen soldaten uitrukken om bijstand te verlenen en twaalf extra nachtwachten zijn opgeroepen, om het huis van Takken te bewaken.

Op 6 januari kan de directeur van politie melden, dat er geen ongeregeldheden hebben plaats gevonden en dat Scholte met de diligence van één uur naar Gorinchem is vertrokken.²⁸

De officier van justitie meldt op dinsdag 5 januari, dat de ‘zaamgevloeide menigte’ die niet minder talrijk was als laatstleden woensdag, bedwongen is geworden door de militaire macht ‘die in genoegzame getale zich in en rondom het locaal der teregtzitting bevond...’. Ds. Scholte was na afloop ‘eene der kleine ingangen van het locaal, welke des morgens gesloten was

25 Bos III, 47 en 48. Scholte richtte ook aan de gouverneur van de provincie een schrijven, waarin hij om bescherming vroeg (Notulen B. en W., 3 jan. 1836).

26 Notulen B. en W., 3 jan. 1836.

27 Idem.

28 Notulen B. en W., 6 jan. 1836.

[p. 205]

gebleven, uitgelaten en naar zijn logement teruggekeerd zonder dat de menigte dit gemerkt heeft’. Er was ‘niets van belang’ voorgevallen.²⁹

Wat echter de directeur van politie verzuimde aan B. en W. mede te delen (of was het hem onbekend gebleven?) vermeldde wel de officier: ‘Alleen is in den avond van heden een der aanhangers van gezegden Scholte, die zich van het huis, waar deze laatste zich bevindt, naar zijn eigen huis op de Voorstraat te dezer stede begaf, toen hij³⁰ op zekere afstand van het logement van Scholte en uit het gezigt der in die nabijheid geplaatste Agenten van Policie was, door een hoop gemeen, meestal straatjongens, nageloopen en tot zijn huis vergezeld en voor nieuwlichter en dergelijke uitgescholden, doch welke hoop door eenige militairen spoedig is uiteengejaagd.’

Dient nog te worden opgemerkt, dat Scholte nimmer antwoord heeft ontvangen op zijn request aan de Koning, maar dat naar aanleiding ervan wel een groot aantal ambtelijke stukken zijn gewisseld. Vaststaat, dat de Koning bevel heeft gegeven ervoor te zorgen, dat Scholte ‘tegen alle aanranding zou worden beveiligd’.³¹

Op 9 februari 1836 werden de hoofddaders van de ongeregeldheden op 30 december Leendert Hubertus Mulhof, Johannes Lambertus van der Wurf en Hermanus Johannes Mareschal door de Utrechtse rechtbank veroordeeld, de eerste, wegens weerspannigheid en het toebrengen van slagen, tot gevangenzetting in een huis van correctie voor de tijd van zes maanden en een geldboete van ƒ 8; de tweede wegens wederspannigheid tot gevangenzetting voor de tijd van 14 dagen en de derde wegens ‘beleedigende rustverstoring’ tot 5 dagen ‘en zoo te zamen als ieder in het bijzonder tot betaling der kosten berekend op ƒ 31,68½’.³²

29 A.R.A., arch. Staatssecretarie, 11 jan. 1836, geheim.

30 Bedoeld zal zijn H.G. Klijn of A.M. van Beugen.

31 Bos III, 48 noot 3.

32 Rechtb Utr, vonnissen 1836. Het vonnis in de zaak van Oud-Loosdrecht werd door de rechtbank te Utrecht geveld op 19 jan. 1836. In hoger beroep te Amsterdam werden de beklaagden op 21 april 1836 echter vrijgesproken. De minister van justitie schreef op 30 april aangaande dit vrijsprekende vonnis, dat hij er ‘bedenkelijke vruchten van verwachtte’. Vergelijk voor dit alles Bos III, 198-211.

4. De eerste helft van het jaar 1836

Indien de gemeente in dit tijdvak ‘Godsdienstige samenkomsten’ heeft gehouden van meer dan twintig personen, is dit gebeurd niettegenstaande de waakzaamheid van de politie, of... onder haar toelating.

Voor dit laatste vinden wij een aanwijzing in een brief van de directeur van politie,³³ maar ook in een mededeling van ouderling H.G. Klijn. Deze was

33 Brief aan B. en W. geschreven 20 juli 1836: ‘Ondertusschen komt het mij... voor, dat het beter zoude zijn die vergaderingen onder billijke voorwaarden te tolereren, dan dezelve te beletten, daar de ondervinding leert, dat in zoodanige Godsdienstige zaken de tegenstand eene verkeerde uitwerking doet en in tegendeel, wanneer men dezelve zijnen gang laat gaan, dezelve door den tijd allengskens te niet loopen...’. (Notulen B. en W. van Utrecht, 21 juli 1836.)

[p. 206]

met ds. A. Brummelkamp en V. Koningsberger (Leiden) op 16 maart 1836 naar 's-Gravenhage geweest,³⁴ om het adres van de Synode van de Afgescheiden gemeenten (1836) aan de Koning te overhandigen.³⁵ Begin juli was daarop nog geen antwoord ontvangen; Klijn wendde zich daarom op 4 juli tot de Koning met een uitvoerig request, waarin hij de zaak der Afgescheidenen opnieuw bepleitte en een spoedig antwoord op het adres der synode verzocht. In dit request nu schreef Klijn deze merkwaardige woorden: ‘In deze stad hebben wij niet te klagen, dat wij door de Politie worden vervolgd, en voor de regtbank gedagvaard; integendeel, indien zulks noodig is, beschermd men ons...’.³⁶ Toch neemt juist in deze tijd - juli 1836 - het maken van proces-verbaal en mitsdien de vervolging door de rechtbank een aanvang, zoals we in de volgende paragraaf zullen zien.

Wat het kerkelijk leven betreft: de gegevens aangaande deze tijd zijn schaars, daar de notulen van de kerkeraad - afgezien van een enkele aantekening - pas beginnen met 7 maart 1837.

De eerste provinciale vergaderingen, te Utrecht³⁷, werden gehouden op 26 februari en 22 april 1836. Ouderling H.G. Klijn is in de aanvang de enige afgevaardigde van de Utrechtse gemeente. Op de provinciale vergadering, gehouden 26 juli 1836, wordt gehandeld over de gemeente te Utrecht. Wij lezen in artikel 8 van de handelingen:

Werd gesproken over de Utrechtsche Gemeente, welke, in de laatstgehouden zoogenaamde Academische feestelijkheden,³⁸ bijna geheel had medegedaan in het versieren en verlichten der woningen, waardoor een welgevallen betoond werd aan de gruwelen en buitensporigheden eener Godverloochenende en tegen Gods Gemeente woedende wereld. Ds. Budding³⁹ maakte aan de vergadering bekend, dat de gemeente door Zijn Eerw. bereids vermaand geworden was, om eenen dag af te zonderen ter gemeenschappelijke en openbare aanroeping van den Name des Heeren om vergiffenis van de overtredingen, en daardoor tevens aan de wereld getuigenis te geven van de waarheid der Goddelijke beloftenis aan Zijne Gemeente gedaan: de regtvaardige zal zevenmaal vallen, maar wederom opstaan.
De broeders betuigden eenpariglijk, dat zij van harte zouden wenschen dat de ge-

34 De reis ‘naar 's Hage en terug’ had ƒ 8,30 gekost, waarbij nog kwam ƒ 1,30 voor ‘vertering en aan de meid’ (GKU, eerste ‘Kasboek’).

35 Het adres werd door H. Höveker (Amsterdam) en J. van Golverdinge ('s-Gravenhage) in 1836 uitgegeven.

36 Herv. Ered., 7 juli 1836, no. 7.

37 HO, provincie Utrecht.

38 De Utrechtse Universiteit werd gesticht 17 juni 1634. Van 12 tot 17 juni 1836 werd haar tweehonderdjarig bestaan op grootscheepse wijze gevierd. De gehele stad was versierd en menig huis was 's avonds geillumineerd. Naast academische plechtigheden, waren er gemeenschappelijke maaltijden, een ‘maskerade’, volksspelen, concerten, een vuurwerk etc. Volgens de beschrijving van ooggetuigen werd er tijdens de feesten veel sterke drank gedronken. Men zie: Dr. W.A.F. Bannier, Aanteekeningen met betrekking tot de viering van het tweehonderdjarig bestaan der Utrechtsche Hoogeschool in 1836 van de hand van Prof. Dr. G. Moll, in Jaarboekje van ‘Oud-Utrecht’ 1936, Utrecht 1936, 49-172.

39 Ds. H.J. Budding was kort daarvoor in Utrecht beroepen; hij was aanwezig op de betreffende provinciale vergadering.

[p. 207]

meente van Utrecht mogte komen tot het besluit, om, in de vreeze des Heeren, zulk eenen dag af te zonderen.
De broeder H.G. Klijn bragt hiertegen zijne bezwaren in: daar echter de beide predikanten moesten vertrekken, zijn de broeders vermaand nader over dit stuk te spreken en de overige zaken af te handelen.⁴⁰

De vrederechter F.C. Muijsken te Maartensdijk - ijverige spion voor de minister van justitie mr. C.F. van Maanen - berichtte, dat op zondag 1 mei bij de smid E. Takken godsdienstoefening met ‘opene deuren’ gehouden is. En in een brief van 17 mei schrijft hij aangaande de Afgescheidenen:

...en duidelijk is het mij dat de gemoederen opgewonden worden, zooals mij nog blijkt, daar gisteren, Zondag, Budding naar Amersfoort zijnde, te Utrecht door den aldaar wonenden beruchten kamerbehanger Klein, ouderling bij de afgescheidenen, gepredikt is over de steeniging van Stephanus, en betoogd werd, dat overal gesproken wordt over het zitten van Jezus aan Gods regterhand, en alleen daar dat Stephanus Jezus zag staande aan Gods regterhand, ten blijke van bijzonder toezigt, en gereedheid om spoedig bijstand te bieden aan Zijne uitverkorenen, die om Zijnentwil lijden.⁴¹

Zoals reeds aangeduid: het eerste beroep door de jonge gemeente uitgebracht betrof ds. H.J. Budding. Het is merkwaardig, dat daartoe reeds werd besloten op 7 februari 1836, aangezien Budding eerst op 1 april 1836 met de Hervormde kerk brak.

Wij lezen in de aantekeningen die aan de notulen van de kerkeraad voorafgaan,⁴² onder genoemde datum:

Is in gemeenschap met de Kerkeraden der overige gemeenten in deeze provincie tot Herder en Leeraar beroepen den WelEerwaarden Ds. H.J. Budding, predikant te Bekerke in Zeeland, aan wien de beroepsbrief is toegezonden. Utrecht 27 February 1836.⁴³

H.P. Scholte, Herder en Leeraar in de Gemeente van Christus

Ds. Budding wordt geen predikant te Utrecht, maar zoals het zo vaak met hem is gegaan: hij laat lang wachten alvorens een beslissing te nemen,

40 ‘...de beide predikanten’: Budding en Scholte. De handelingen vermelden over deze Utrechtse zaak verder niets.

41 De bedoelde tekst Hand. 7: 55, 56 wordt door de uitleggers verschillend verklaard. De door Klijn gegeven exegese bevat niets extravagants. De brieven van F.C. Muijsken aan de minister van justitie, bevinden zich in de Verzameling Van Maanen (Algemeen Rijksarchief), inv. no. 1-34; voor een deel zijn zij gepubliceerd door H.T. Colenbrander, Gedenkstukken der Algemene geschiedenis van Nederland, deel X, 5e stuk, 's-Gravenhage 1922, 610, 611, 616-619.

42 GKU, Notulen 1835-1840.

43 Vergissing t.a.v. de datum 27 februari is uitgesloten, aangezien in het reeds genoemde ‘Kasboek’ op dezelfde dag de frankering van de beroepsbrief is geboekt. Op 22 april 1836 is ds. H.J. Budding (voor het eerst) aanwezig op een provinciale vergadering van de Afgescheidenen te Utrecht.

[p. 208]

althans deze aan de roepende gemeente(n) bekend te maken. Eerst de notulen van 21 maart 1837 maken er melding van dat ds. Budding voor het beroep van de provincie heeft bedankt.⁴⁴

44 Hoewel er nagenoeg niets bekend is aangaande dit beroep van de ‘provincie’ mogen we wel veronderstellen dat dit de volgende gemeenten aanging: Amersfoort, Bunschoten, Hilversum, Kockengen, Linschoten, Oud-Loosdrecht, Rhenen-Veenendaal en Utrecht.

5. Het request van 13 juli 1836

Nadat het koninklijk besluit van 5 juli 1836, aangaande de Afgescheidenen en hun samenkomsten is verschenen,⁴⁵ beginnen de moeilijkheden te Utrecht eerst recht. Zij duren voort tot het einde van 1838. Als de gemeente op 14 februari 1839 door de Koning wordt ‘erkend’ is de vervolging althans te Utrecht voorbij.

In genoemd besluit van 5 juli 1836 stond dat de Afgescheidenen geen aanspraak kunnen maken op vrijheid van godsdienstoefening; de feitelijk opgerichte gemeenten zullen, als onwettig niet worden geduld.

In de provincie Utrecht - alsook in enige andere provinces - hebben de autoriteiten zich niet beperkt tot het doen opmaken van proces-verbaal aangaande bijeenkomsten van meer dan twintig personen, waarna in den regel veroordeling door de rechtbank volgde. Maar men heeft de vergaderingen in sommige plaatsen en bij herhaling uiteengedreven met behulp van de sterke arm, waarbij soms de hulp werd ingeroepen van soldaten. Wij zagen dit reeds inzake Bunschoten en we zullen er opnieuw over moeten spreken in dit hoofdstuk en bij de behandeling van Kockengen, Oud-Loosdrecht etc.

Op 13 juli 1836 dienen E. Takken en A.M. van Beugen een verzoek in bij burgemeester en wethouders van Utrecht, teneinde volgens het K.B. van 5 juli, onder zekere voorwaarden toestemming te verkrijgen tot het bijeenkomen met meer dan twintig personen.⁴⁶

De requestranten geven hun verlangen te kennen met ingang van zondag 17 juli tezamen te komen te 9 en 6 uur ten huize van E. Takken in de Elizabethstraat, 's middags te 2 uur ten huize van A.M. van Beugen en bovendien te beginnen met 19 juli, dinsdagsavonds te 8 uur eveneens ten huize van Van Beugen. Zij voegen er aan toe, dat het is ‘ter uitoefening onzer Godsdienst’. Door aan hun verzoekschrift te hechten een lijst van namen en woonplaatsen der ‘tot hunne gezindheid alhier behoorende en derzelver aanhangers’ meenden zij aan de bij genoemd besluit gestelde voorwaarden te hebben voldaan.

Het request werd afgewezen.⁴⁷ Op grond van het koninklijk besluit kón het

45 EERSTE DEEL, 402-404.

46 Notulen B. en W., 16 juli 1836.

47 Notulen B. en W., 1 aug. 1836.

[p. 209]

ook niet worden ingewilligd. Immers dit besluit bedoelde niet, na aanmelding en verzoek, de Afgescheidenen hun godsdienst te laten uitoefenen, maar stond volgens letter b slechts toe - onder bepaalde voorwaarden - ‘tot... oefening godsdienstig samen te komen’. Daarbij dienen, volgens een nadere interpretatie van het K.B., alle kenmerken van een eredienst, als bediening van doop, avondmaal etc., achterwege te blijven. De weg, aangegeven volgens letter a van het besluit, zou een veel langere blijken te zijn. Wilde een gemeente worden erkend, dan zou dit ook niet de zaak zijn van een plaatselijk bestuur, doch van de landsoverheid.

Ds. Hendrik Peter Scholte, geboren 1805 Amsterdam, overleden 1868 Pella, Iowa, U.S.A.

Maar wat het meeste treft in het verzoekschrift van Takken en Van Beugen - een omstandigheid die op zich zelf reeds voldoende was voor afwijzing en die getuigt van een zekere naïviteit van de indieners - is, dat ‘op de lijst personen (voorkomen), die elders (wonen) en die zich dus tot de besturen hunner eigene woonplaatsen moesten vervoegen’.

Ongetwijfeld is voor de beschrijving van de Afscheiding in stad en provincie Utrecht deze lijst van namen het meest interessante aspect van het request. Het totaal aantal namen bedraagt 140, die der kinderen meegerekend.⁴⁸

48 Aangezien we in bijlage II etc. de Utrechtse lidmaten noemen, volstaan we hier met het volgende. Uit Neerlangbroek worden vermeld: Willem Schaap en zijn vrouw Neeltje Wieller, Willem Doornenbal en zijn vrouw Sofia Tesseling (Tegseling of Tijsseling?); uit Vianen: Servaas Homburg, Dirk van Assen; uit IJsselstein: Adriana Schimmel, Pieter van Zwieten; uit Vleuten: Adriana van der Velden, Huig Thomas van der Velden; uit Maartensdijk: Lambertus Houthuizen en zijn vrouw Evertje Prosper; uit Westbroek: Pieter Barneveld; uit Achttienhoven: Wessel Barreveld en zijn vrouw Maria Verkerk, Willem van Ee; en niet te vergeten vele ons bekende namen uit Zeist, De Bilt en Amersfoort (!).

[p. 210]

6. Verstoring van godsdienstoefeningen; vonnissen

Op zondag 3 juli 1836 preekte ds. G.F. Gezelle Meerburg van Almkerk des morgens ten huize van Evert Takken in tegenwoordigheid van 80 personen en 's middags bij A.M. van Beugen voor 115 personen. Op zondagmorgen 31 juli werd opnieuw een bijeenkomst gehouden ten huize van E. Takken, waarin de diaken J. Veldhuizen een preek las. Evenzo ten huize van Takken op 11 september - 80 personen, H.G. Klijn ging voor - en op 25 september.⁴⁹

Van deze bijeenkomsten werd proces-verbaal opgemaakt door twee politieagenten, die weliswaar niet binnenshuis waren geweest, maar die zich hadden beperkt tot het waarnemen van de betreffende woningen. Zij hadden geconstateerd, dat er veel meer dan twintig personen naar binnen waren gegaan en dat er psalmen waren gezongen. De bijeenkomsten waren dus niet verstoord.

Uit de getuigenverhoren door de rechtbank afgenomen - op 12 oktober - blijkt, volgens de verklaring van Willem van der Hagt (27, slijter, wonende aan de Voorstraat) dat alle zondagen, dat wil zeggen zowel vóór als ná 3 juli, godsdienstoefeningen zijn gehouden ten huize van E. Takken. Takken zelf bevestigt dit en hij voegt er aan toe ‘dat hij ook nimmer zijn huis wenschte te sluiten voor menschen, die met hem godsdienstig bijeenkomen, daar hij vroeger ook de gezelschappen der Goddeloozen bezogt, maar door Gods genade daarvan is teruggekeerd’. Ook Van Beugen verklaarde des zondags zijn woning voor meer dan twintig personen te hebben opengesteld, en ‘dat hij door de genade Gods hoopt dit te zullen blijven doen overmits de kerkgebouwen, die hen toebehoorden, door anderen werden gebruikt’.

De rechtbank was zeer clement. Zij behandelde de bovengenoemde gevallen als één zaak en veroordeelde ds. Meerburg tot ƒ 25 boete en de vier andere beklaagden (Van Beugen, Klijn, Takken en Veldhuizen) ieder tot ƒ 4 benevens in de kosten met een totaal van ƒ 9,17.⁵⁰

Op zondag 11 september 1836 werd voor de eerste maal een bijeenkomst der Utrechtse gemeente verstoord. Dit geschiedde op uitdrukkelijke last van de gouverneur.⁵¹ Deze handelde weer op bevel van de minister van

49 Rechtb Utr, vonnissen 18 okt. en 9 nov. 1836; Rechtb Amst, inv. no. 554.

50 In hoger beroep te Amsterdam werden de vijf beklaagden vrijgesproken (19 jan. 1837). Bij dit proces te Utrecht worden nog gehoord als getuigen Corn. Joh. van Ekeris, 52, winkelier, won. in de Jeruzalemsteeg; Simon van den Berg, 70, schipper op Leiden ‘nog geen afgescheidene’; J.A. Streng te De Bilt; G. van Werkhoven, schildersknecht, in de Predikheerenstraat; Clara Dreibholz, Achter het Stadhuis; Hendrik Buskes, uitdrager in de Gortsteeg; de zoon van Klijn, Achter het Vleeschhuis.

51 Bos III, 385-403.

[p. 211]

justitie, de reeds gedurende de Franse tijd tot hoge rechterlijke functies geroepen mr. C.F. van Maanen (1769-1849). Het had de gouverneur - zoals hij schrijft - verwonderd, dat de overheid te Utrecht zich beperkte ‘tot het eenvoudig constateren (van de bijeenkomsten) bij proces-verbaal’.⁵² Toen de directeur van politie vernam, dat er op zondagmorgen 11 september ten huize van E. Takken een vergadering zou worden gehouden en dat reeds een aantal personen bijeen was, gelastte hij in allerijl de daar nog aankomenden te doen terugzenden. De bijeenkomst was onder leiding van ouderling H.G. Klijn reeds begonnen, toen de beide onderdirecteuren van politie tijdens het gebed binnentraden en de aanwezigen bevalen uiteen te gaan. Aan deze aanmaning werd direct voldaan.⁵³

Op zaterdagavond 24 september arriveert ds. A. Brummelkamp te Utrecht en begeeft zich naar de woning van Takken in de Elizabethstraat. Zijn komst blijft niet onopgemerkt. De volgende morgen⁵⁴ ziet een politieagent tussen half negen en negen uur 62 personen het huis van Takken binnengaan. Een onderdirecteur van politie, twee agenten en enige militairen van de hoofdwacht gaan daarop naar binnen en vinden op de eerste verdieping circa 100 Afgescheidenen bijeen. De mannen hebben plaatsgenomen in een achterkamer, de vrouwen in een voorkamer, in welke ook ds. Brummelkamp achter een tafel staat. Laatstgenoemde gaat juist voor in gebed, als de onderdirecteur binnentreedt. Daarna verzoekt de politieman de vergaderden uiteen te gaan ‘waaraan na lang twijfelen echter is voldaan, terwijl de een dit en de ander weer iets anders te zeggen had’. Na het vertrek der aanwezigen blijft Brummelkamp ‘die wat ontsteld scheen te zijn’ op aanraden van de onderdirecteur nog enige tijd. Daarna gaat ook hij, door agenten van politie ‘beschermd tegen de menigte en vooral jongens, die denzelfde volgde’. Of hij dadelijk de stad heeft verlaten is niet zeker. Wèl dat hij 's middags nog een godsdienstoefening leidt ten huize van L.J. van Voorst te Maartensdijk.

Op 16 oktober zijn, volgens een proces-verbaal, 's morgens tussen 9 en 10 uur opnieuw meer dan 20 personen aanwezig in de woning van Takken. De vergaderingen zijn op bevel van de politie uiteengegaan ‘zonder dat daarbij de adsistentie der militaire magt is benoodigd geweest’. Des avonds heeft zich een aanzienlijke menigte verzameld voor het huis van Van der Hagt aan de Voorstraat - men verwachtte, dat aldaar een vergadering zou worden gehouden. Voor de verspreiding van deze menigte is wel militaire hulp noodzakelijk geweest.

Op 9 november wordt over al deze ‘overtredingen’ één vonnis geveld. Ds. Brummelkamp krijgt ƒ 25 boete, E. Takken en L.J. van Voorst ieder ƒ 8. Tijdens de terechtzitting spreekt Brummelkamp van ‘Het Nederlandsch

52 Gouverneur aan B. en W. van Utrecht, 1 sept. 1836 (Notulen B. en W., 5 sept. 1836).

53 Notulen B. en W., 12 sept. 1836.

54 Men zie voor deze samenkomst en voor die hierna te noemen (16 okt. 1836): Rechtb Utr, vonnis 9 nov. 1836 met bijbehorende stukken.

[p. 212]

Hervormde Godonteerend Kerkgenootschap’; hem wordt dan het woord ontnomen. In hoger beroep te Amsterdam worden opnieuw de beklaagden vrijgesproken.⁵⁵

We mogen wel aannemen, dat de Utrechtse Afgescheidenen omstreeks 16 oktober 1836 hebben begrepen, dat het geen zin had in de gegeven situatie iedere zondag met meer dan twintig personen samen te komen en dan te beleven, dat de godsdienstoefening na tien of vijftien minuten werd uiteengedreven. We zullen zien, welke weg zij insloegen, teneinde - naar zij meenden - aan verdere vervolging te kunnen ontkomen.⁵⁶

55 Naar aanleiding van de bedoelde bijeenkomsten worden onder meer verhoord de Afgescheidenen: Gerrit van Werkhoven, schildersknecht en Marcus de Raad, broodbakker; men zie verder: Rechtb Amst, inv. no. 548.

56 Na 16 oktober 1836 is er een drietal samenkomsten uiteengedreven; in deze gevallen volgde ook een veroordeling. Het eerste vonnis was dat van 11 aug. 1837, naar aanleiding van een samenkomst in het huis van Takken op 9 juli 1837. Takken en Scholte krijgen ieder ƒ 8,- boete (Scholte mede vanwege twee andere samenkomsten). Het tweede vonnis (19 dec. 1837) betrof een godsdienstoefening op 15 oktober t.h.v. Willem Horst, 57, zonder beroep, en zijn vrouw Adriana Ubingh; voorganger was H.G. Klijn; Adriana Ubingh wordt vrijgesproken. Boete voor de beide andere beklaagden ieder ƒ 8,-. Het derde vonnis: 16 jan. 1838. Bijeenkomst 10 dec. 1837 in de woning van Ida Hermina Kuilenburg, weduwe van Bastiaan Noordijk. Boete voor deze en ds. Scholte, ieder ƒ 8,-. Men zie voor deze bijeenkomsten: Rechtb Utr, vonnissen op de genoemde data. In elk van deze gevallen volgde vrijspraak in appèl te Amsterdam (Rechtb Amst, vonnissen 1837 en 1838, inv. no. 218, 219).

7. ‘Aan het wereldlijk gezag onderworpen’

We mogen wel aannemen dat de toenemende vervolging te Utrecht er de oorzaak van was, dat de Afgescheidenen aldaar zich op 14 oktober opnieuw met een request wendden tot burgemeester en wethouders. Afgezien van aanspraak en slot had het request de volgende inhoud.

De ondergeteekenden inwoners der stad Utrecht geven bij deze aan Ued.Achtbare(n) eerbiedig te kennen, dat zij als afgescheiden van het sints 1816 bestaande Nederlands Hervormde Kerkgenootschap hunne Godsdienst gemeenschappelijk boven het getal van twintig personen wenschen te oefenen volgens de aan Zijne Majesteit ingeleverde Formulieren van Eenigheid en Liturgie; te beginnen met de maand November aanstaande in het huis genaamd de Domselaarspoort⁵⁷ staande op de Oude gracht tusschen de Vie en Jacobibruggen wijk C no. 36, en wel des Zondags voormiddags ten negen ure, namiddags ten zes uren, en des Woensdags avonds ten zeven uren.
Wij geven deze kennisgeving opdat UEd.Achtbare(n) volgens Zijner Majesteits besluit dato 5 Julij laatstl. daardoor in de gelegenheid zullen gesteld worden de noodige toestemming te verleenen, en het noodige toezicht te bevelen ten einde door kwaadwilligen de publieke orde en veiligheid niet worden gestoord...

57 Sommige stukken geven als spelling: Donselaarspoort, Dompselaarspoort.

[p. 213]

Een rest van de huizinge Domselaarspoort (foto circa 1930).

[p. 214]

Het request was getekend door J. Veldhuizen en 61 anderen, mede voor 41 kinderen.⁵⁸

Alvorens verder te gaan, allereerst een enkel woord over ‘het huis genaamd de Domselaarspoort’.

De reeds genoemde F.C. Muijsken schrijft in een brief van 8 september 1836 aan de minister van justitie,⁵⁹ dat

...de afgescheidene te Utrecht een ruim in eene grote tuin geleegen Huis, van ouds de Domselaars poort genaamd, uit de hand gekogt hebben, om tot eene kerk voor hun interichten. Zij moeten ruime Fondsen hebben. De Perceelen zijn thans zeer hoog in prijs te Utrecht, dan de kosten van verbouwing en daarbij is de bewoner voor afstand der nog lopende Huur...⁶⁰ geboden.
Vroeger, met een toen aldaar wonende Familie verkeerende vernam ik het een voormalig Nonnen Klooster was, behorende tot de in de Nabuurschap staande Jacobi Kerk,⁶¹ onder het Huys en Tuin bevinden zig nog zeer ruime Kluysen;⁶² het Locaal is voor hun doel zeer geschikt. door andere gebouwen ingesloten heeft het door eene poort uitgang op de oude gragt en een uitgang aan de tegen overgestelde zijde, dus een moeylyk toezigt.

Al met al weten we toch niet zo veel van de huize Domselaarspoort. De opstal werd in het jaar 1839 voor een deel afgebroken om plaats te maken voor de rooms-katholieke St. Augustinuskerk, welke in 1840 in gebruik werd genomen. Vaststaat, dat er een uitgang was aan de zijde van de Oude Gracht en aan de zijde van de Varkenmarkt. Ook dat het echtpaar Klijn-van Zutphen er in 1837 is gaan wonen en daarna tevens ds. Scholte met zijn gezin.

Wat de aan- en verkoop betreft het volgende. Op 1 november 1836 kopen Jan Veldhuizen en Willem Horst het complex voor ƒ 7.750.⁶³ De opstal bestond volgens de oudste kadastrale kaarten uit drie delen - men vergelijke de bijgevoegde afbeelding - namelijk het ruime hoofdgebouw, een stal en een (kosters)woning. Aan de zijde van de Varkenmarkt bereikte men de ingangen door een poort en via een binnenplaats. Op 7 september 1838 verkopen de beide genoemde eigenaren - de gemeente kon voor haar erkenning geen onroerende goederen bezitten - de Domselaarspoort aan een tweetal rooms-katholieke priesters voor de som van ƒ 8.000.⁶⁴

58 Notulen B. en W., 17 okt. 1836.

59 Vgl. noot 41 van dit hoofdstuk.

60 Onleesbaar; ƒ 1 mille?

61 Van een (oud) nonnenklooster, dat op de aangeduide plaats zou hebben gestaan, is niets bekend. Er kunnen in het huis wel enige tijd nonnen hebben gewoond.

62 Het huis bezat, als zovele te Utrecht, kelders die op de kaden of werven van de gracht (in dit geval de Oude Gracht) uitkwamen.

63 R.A. Utrecht, arch. kadaster Utrecht, Dagregister 131, acte no. 50.

64 Idem, Dagregister 152, acte no. 74. De notulen van de kerkeraad van 28 aug. 1838 spreken van een verkoop voor ƒ 12.000,-. Het verschil zou kunnen worden verklaard uit het feit, dat één van de beide eigenaars, namelijk Willem Horst, onder meer handelaar in onroerende goederen (hij woonde aan de Oude Gracht op aangrenzend terrein), een deel van het perceel voor zich zelf heeft behouden.

[p. 215]

De ‘Domselaarspoort’ op een kadastrale kaart van circa 1832. Het complex draagt als nummer 737 en omvat drie opstallen. Er was een uitgang aan de Oude Gracht (b) en één aan de Varken Markt (a). Het gestreept-aangegeven perceel no. 694 aan de Oude Gracht, was de woning van de Afgescheidene Willem Horst. De kaart is opnieuw getekend door mej. I. Slager te Groningen.

[p. 216]

Reeds op 17 oktober besluiten B. en W. aan de ondertekenaars van het genoemde request van 14 oktober 1836 te berichten, dat ‘aan hun verlangen, zoals hetzelve nu is ingerigt’ geen gevolg kan worden gegeven.

Het adres kwam niet overeen met de bepalingen van het koninklijk besluit van 5 juli 1836 en met de daarvan in de maand augustus gegeven nadere interpretatie. Immers, de adressanten hadden zich niet aangemeld ‘om als bijzondere personen, binnen 's huis tot hunne oefening Godsdienstig zamen te komen’, maar zich genoemd ‘afgescheiden van het... sinds 1816 bestaande Nederands Hervormde Kerkgenootschap’; zij hadden tevens gevraagd ‘om hunne Godsdienst gemeenschappelijk te oefenen’.

De tweede grond waarop de weigering berustte, was dat de requestranten die oefening verlangden ‘in een daartoe bestemd gebouw of bijzonder huis’, zodat het verzoek meer was ingericht volgens letter a van het koninklijk besluit. Wij gaan voorbij aan het feit, dat dit een duidelijk verkeerde interpretatie was.

Reeds een week later, 24 oktober, kwam een nieuw verzoekschrift bij het gemeentebestuur in behandeling.⁶⁵ Het was van de volgende inhoud.

De ondergetekenden burgers en inwoners der stad Utrecht, nemen bij dezen met verschuldigden Eerbied, de vrijheid UEdel Achtbare(n) te verzoeken om na aanleiding van Zijner Majesteits besluit dato 5 July 1836 letter b als bijzondere personen binnenhuis tot onze oefening Godsdienstig zamen te komen, des Zondags voormiddags ten negen uuren, des namiddags ten twee uuren, des avonds ten zes uuren, en des Woensdags avonds ten zeven uuren, in de huizingen genaamd de Domselaarspoort, bewoond door H.G. Klijn Junior Wijk C No. 36, te beginnen met den 30ste(n) van deze maand.

Aan de stedelijke griffier werd nu opgedragen alle ondertekenaars te verzoeken hun handtekening te plaatsen in een daartoe ter secretarie berustend register, teneinde deze te vergelijken met die onder het verzoekschrift. Drie dagen later - 27 oktober - deelde de griffier mede, dat aanvankelijk enige van de mannelijke ondertekenaars waren gekomen, echter niet om hun handtekening te plaatsen, maar om te verklaren, dat zij dit onnodig achtten, omdat het niet in het koninklijk besluit werd voorgeschreven.⁶⁶ Maar H.G. Klijn en A.J. Betten waren op genoemde dag vrijwillig gekomen en hadden hun handtekeningen geplaatst. Zij hadden daarbij medegedeeld ‘dat het adres overeenkomstig §a van het tweede artikel des Koninklijken besluits, aan Zijne Majesteit te zenden, in gereedheid is’.⁶⁷ De griffier was bij deze

65 Notulen B. en W., 24 okt. 1836.

66 Idem, 27 okt. 1836.

67 Bedoeld is het in hoofdstuk 3 genoemde en besproken request.

[p. 217]

[p. 218]

[p. 219]

Het request aan burgemeester en wethouders van Utrecht, 22 oktober 1836.

[p. 220]

gelegenheid met beiden overeengekomen, dat zij alle ondertekenaars ter secretarie zouden doen komen om hun handtekening onder het request aan de Koning te plaatsen. Over het tekenen in een register is - zonder dat dit met zovele woorden wordt vermeld - overeenstemming bereikt. Want op 10 november 1836 hebben alle ondertekenaars, met uitzondering van Simon van den Berg, zijn vrouw Anna Maria Fijth en Hendrik van Ammers, hun handtekeningen geplaatst, zowel in genoemd register als onder het verzoekschrift aan de Koning.⁶⁸

Alle adressanten, behalve de genoemde drie, krijgen vergunning op de door hen gevraagde uren in het huis Wijk C no. 36 ‘met geslotene deuren boven het getal van twintig... in eene stille afzondering blootelijk tot hunne Godsdienstige oefening te zamen te komen, tot welk einde... aan elk der adressanten een bewijs van toelating zal worden afgegeven...’. De ambtenaren van politie zullen een ieder de toegang beletten, die niet, door vertoon van zulk een bewijs, van zijn bevoegdheid tot deelneming aan de samenkomsten doet blijken.

De samenkomsten mochten - zoals wij reeds zagen - niet gelijken op een eredienst, waaronder wordt verstaan, dat aan de adressanten uitdrukkelijk is verboden

het houden van dezelfde of soortgelijke openbare Godsdienstoefeningen, als door de erkende kerkgenootschappen in bepaaldelijk daartoe bestemde openbare gebouwen worden gevierd, en tot welke elk en een iegelijk den vrijen toegang heeft; waarin een aan den geestelijken stand toegewijd persoon of leeraar, in geestelijk ambtsgewaad, optreedt, om het werk van de Eeredienst of Godsdienst te verrigten; voorts het inzamelen van gaven, tot instandhouding van de openbare Eeredienst, het bedienen der Sacramenten van doop, avondmaal enz.; de inzegening van het huwelijk, het aannemen van ledematen, en, in één woord, alles wat maar eenigszins kan gerekend worden tot Kerkelijke of Eeredienst te behooren... maar dat dezelve zamenkomsten zich enkel kunnen en behooren te bepalen tot het zoogenaamde Oefening houden... zonder daarbij verder eenige van die daden te verrigten, welke hierboven als de kenmerken en eigenschappen eener Godsdienstoefening of Eeredienst zijn opgegeven, of tot den kring der bemoeijing en werkzaamheden van de kerkbesturen van erkende Godsdienstige Genootschappen, als onder anderen het beroepen van leeraren en het benoemen van ouderlingen en diakenen, uitsluitend behooren...⁶⁹

De verleende vergunningen werden dadelijk gebruikt: op zondag 13 november kwamen de Afgescheidenen op de bepaalde uren in het huis de Domselaarspoort bijeen en de volgende dag rapporteerde de directeur van politie, dat de bijeenkomsten ‘in alle stilte zijn afgeloopen en er... niet is gehandeld strijdig met de voorschriften’.

Alles scheen tot wederzijdse voldoening te zijn geregeld...

Op 9 februari 1837 richtten negen personen zich tot het gemeentebestuur met het verzoek ‘dat ook aan hen de vrijheid worde verleend, om tot het

68 Notulen B. en W., 10 nov. 1836.

69 Idem, 10 nov. 1836.

[p. 221]

Godsdienstig gezelschap tot oefening te samen komende in de Domselaarspoort..., te worden toegelaten’. Geheel volgens de voorschriften door het landsbestuur gegeven - als nadere uitleg van het bij herhaling genoemde koninklijk besluit⁷⁰ - wordt aan de adressanten te kennen gegeven, dat zij ‘met behoorlijke bewijzen zullen moeten staven, dat zij tot de werkelijke afgescheidenen van de Hervormde kerk behoren’.⁷¹

Opgemerkt moet worden, dat van een herhaling van het verzoek van de ‘negen’, met overlegging van de gevraagde bewijzen of verklaringen, in het archief van burgemeester en wethouders niets wordt gevonden. Het ‘tijdvak’ van het toegelaten gezelschap in de Domselaarspoort naderde reeds zijn einde...

Met opzet staan wij enigszins uitvoerig stil bij de zaak van de ‘vergunningen’. Wij menen namelijk dat zij een merkwaardig onderdeel vormt van de geschiedenis van de Afgescheiden gemeenten, met name van die van de gemeente te Utrecht.

Onder meer de zojuist genoemde situatie laat zien, hoe onhoudbaar de gehele regeling was. Want enerzijds werd het eerste request (van 14 oktober) afgewezen, omdat de verzoekers spraken van ‘afgescheiden’ van de Hervormde kerk - zij moesten zich ‘bijzondere personen’ noemen; doch anderzijds dienden latere requestranten juist te bewijzen te behoren tot de ‘groep’ der Afgescheidenen.

Naar aanleiding van dit alles kan de vraag worden gesteld, of de beide partijen - namelijk het plaatselijk bestuur en de Afgescheiden gemeente - mogelijk één van beide, gedurende enige tijd hebben (heeft) gemeend, dat een zekere mate van vrijheid van godsdienst voor de Afgescheidenen was bereikt. Immers, het gemeentebestuur wist, dat de Afgescheidenen een gemeente wensten te zijn en laatstgenoemden waren zich dit niet alleen bewust, maar zij handelden reeds sedert december 1835 als zodanig, in het verkiezen en doen bevestigen van een kerkeraad, bevestiging van een huwelijk en het beroepen van een predikant.

Hoe stond ds. Scholte tegenover het stelsel der vergunningen?

Naar wij menen is het zonneklaar dat hij er fel tegen gekant was. Maar in de tijd, dat de verzoekschriften werden ingediend, is het contact tussen hem en de Utrechtse gemeente nihil geweest. Dit klinkt enigszins onwaarschijnlijk, aangezien Scholte circa 16 juli 1836 zijn domicilie naar Utrecht had overgebracht. Maar dit ‘overbrengen’ had slechts formele betekenis. Het had voornamelijk ten doel zich in bepaalde gevallen te kunnen onttrekken aan de vervolging door de Gorcumse rechtbank.⁷² Tot begin september 1837 heeft hij feitelijk te Gorinchem gewoond,⁷³ uit de ‘Lijst der texten’ weten

70 Bos III, 362 (onder ‘4e vraag’).

71 Notulen B. en W., 13 febr. 1837.

72 EERSTE DEEL, 104 en 105.

73 Idem, 60-62.

[p. 222]

we dat hij aldaar heeft ziek gelegen van ongeveer 20 oktober 1836 tot eind januari 1837.⁷⁴

Op 19 maart 1837 preekt hij - zoals hijzelf schrijft - te Utrecht ‘in de kerk’ en bedient er doop en avondmaal.

Reeds spoedig daarna verschijnt er in het Tijdschrift De Reformatie⁷⁵ een artikel: Libellatica of briefjesgebruikers in de 3de en in de 19e eeuw. In dit stuk - kennelijk van de hand van Scholte - wordt verhaald dat de ‘vrijbrief’ te Amsterdam, Utrecht en Zwolle is verstrekt. Dit geschiedt onder voorwaarden, die inhouden

verloochening van genoegzaam alles, waardoor de gemeente des levenden Gods op aarde toonen moet, die gemeente en geen andere te zijn. Op de ingeleverde verzoekschriften aan de plaatselijke besturen, volgt dadelijk vergunning om bijeen te komen, onder conditie van geen gebruik te maken van de dienst van Herders en Leeraars, Ouderlingen en Diakenen; geen gebruik te maken van de H. Sacramenten, geen lidmaten aan te nemen, enz.

Heeft men de vergunning, dan kan men zonder vrees voor vervolging bijeenkomen,

niet als lidmaten van Christus Kerk, maar als bijzondere personen. Politiedienaars staan aan de deur: staat iemands naam op de lijst, of heeft hij een briefje, hij wordt binnengelaten; is dat het geval niet, dan heeft een dienaar de magt den zich aanmeldenden persoon weg te jagen. Beantwoordt de vergadering niet aan de conditie's, dan wordt, dit spreekt van zelven, de vergunning ingetrokken, gelijk dit te Amsterdam en te Zwolle heeft plaats gehad, en denkelijk overal wel zal plaats hebben, waar de belijdenis des geloofs, dat de Heere Christus alleen Koning, Wetgever en Gebieder in en over Zijne Kerk, alléén Hoofd- en Leidsman der Gemeente is, meer geweest is dan lippenwerk of uiterlijk handschrift.

Daarna laat Scholte een ‘Bewijs van toelating’ afdrukken, zoals dit te Utrecht wordt verstrekt.⁷⁶

Uit het bovenstaande wordt de overtuiging van ds. Scholte wat betreft de ‘vergunningen’ wel duidelijk. Zoals we zullen zien, is het systeem geen lang leven beschoren geweest.

Voor we deze paragraaf besluiten, vermelden we nog dat de zaak van de vergunningen met een enkel woord wordt genoemd in de notulen van de provinciale vergadering gehouden te Utrecht op 16 en 17 maart 1837.⁷⁷ We lezen:

Art. 4. In de gemeente van Utrecht wordt bevonden huisbezoek en

74 Idem, 136, 137. In de ‘Lijst der texten’ (hoofdstuk 4) lezen we: ‘October 20. Wederinstorting der ziekte, waardoor de bewusteloosheid voor de voorvallende zaken geduurd heeft tot op 1 January 1837... February 3. Voor het eerst weder op reis wegens de rechtbank te 's Hage.’

75 De Reformatie I, april 1837, 296-303.

76 Dit ‘bewijs’ staat in J. Verhagen Jr., De geschiedenis der Chr.e Geref. Kerk, Kampen 1881, 419.

77 HO. Behalve de Utrechtse gemeenten, waren enige Zuid-Hollandse kerken vertegenwoordigd: Bodegraven, Gouda, Noordwijk aan Zee en Woerden. Ds. Scholte was praeses; aanwezig waren ook ds. A. Brummelkamp en ds. A.C. van Raalte.

[p. 223]

catechisatiën hunnen geregelden gang te hebben, maar er worden aanmerkingen gemaakt over de wijze van vergaderen, als hebbende zich in dezen aan het wereldlijk gezag onderworpen.

8. De ‘vergunning’ opgezegd

Omstreeks april 1837 beginnen de bemoeiingen van ds. Scholte met de Utrechtse gemeente intenser te worden. Het kerkelijke leven wordt ook meer geregeld - tenminste voor zover de omstandigheden dit toelieten. De notulen van de kerkeraad beginnen - zoals reeds vermeld - met de vergadering van 7 maart 1837.

In een vergadering van de kerkeraad met ‘vele mansledematen’ gehouden op 18 april 1837 - in welke vergadering ds. Scholte niet aanwezig was - stelt ouderling H.G. Klijn voor ‘of de Gemeente niet zoude overgaan tot het opzeggen der bestaande verbintenis met de Regering met betrekking tot de samenkomsten der gemeente’. Niettegenstaande het door ons genoemde vertoog van Scholte in De Reformatie en het oordeel van de provinciale vergaderng van 16 en 17 maart, wordt er geen meerderheid voor het voorstel van Klijn gevonden. De meeste broeders zijn van oordeel, dat de vergunning niet moet worden opgezegd ‘doch dat men behoorde voort te gaan zonder om die verbintenis iets na te laten, waartoe de gemeente van den Heere Christus als zodanig verpligt en gerechtigd is’. Een houding die onmogelijk als verantwoord kan worden bestempeld. Bovendien: in de practijk ook onbestaanbaar. Want al wie zonder toegangskaart de ‘oefening’ wilde bijwonen, logee, buitenman of één van de afgescheiden predikanten, kon te allen tijde door een surveillerende politieagent worden geweerd.

Aan de avond van zondag 28 mei vatte de onderdirecteur van politie de pen op, teneinde aan burgemeester en wethouders mede te delen, dat de bijeenkomsten der Afgescheidenen 's morgens en 's middags ‘behoorlijk’ zijn gehouden, maar dat zij hebben kunnen goedvinden hun avondvergadering meer dan een uur te vervroegen, zodat door deze misleiding, toen de agenten met het toezicht belast op de gewone tijd aankwamen, de oefening reeds geruime tijd had geduurd. Het woord werd gevoerd door een aan de agenten onbekend persoon; later bleek dat deze ‘de gewezen predikant’ Scholte was.⁷⁸ De inhoud van deze mededeling was een duidelijk bewijs, dat de houding van de gemeente ten aanzien van het systeem der vergunningen was gewijzigd.

En inderdaad in de vergadering van kerkeraad en mansleden⁷⁹ van 26 mei

78 Notulen B. en W., 30 mei 1837.

79 In Utrecht is jarenlang op deze wijze vergaderd; namelijk de kerkeraad tezamen met de manslidmaten; laatstgenoemden hadden zelfs een ‘raadgevende’ stem. In het ‘huishoudelijk reglement’ van Utrecht (1839) was dit in artikel 36 vastgelegd.

[p. 224]

1837 was opnieuw voorgesteld - door de kerkeraad bij monde van ouderling Klijn - ‘voor de vergunning’ te bedanken ‘dewijl het gebleken is dat men door die vergunning de Herders en Leeraars van de Gemeente weerde en de bediening der Bondzegelen mede verhinderde’. Bij rondvraag bleek dat de gemeente met bijna algemene stemmen van oordeel was, dat de verbintenis van de zijde der gemeente diende te worden verbroken en ‘dat men... verplicht was te betonen door daden dat de Gemeente gezind was aan hare publieke belijdenis vasttehouden...’. Aldus wordt vastgesteld.

Op maandag 29 mei besluit de kerkeraad, dat de opzegging der verbintenis zal geschieden door de bewoner der Domselaarspoort, H.G. Klijn Jr.⁸⁰

Ds. Scholte schrijft het request; het draagt de (bovengenoemde) datum 29 mei 1837.⁸¹ In dit stuk staat dat door H.G. Klijn Jr. de op 10 november 1836 gegeven vergunning wordt opgezegd met toestemming van de opzieners der gemeente en van het grootste deel der leden. Door zijn conscientie gedrongen moet hij belijden, dat hij, door zijn woning voor de onderhavige samenkomsten beschikbaar te stellen ‘lijnrecht strijdig gehandeld heeft met zijne gereformeerde geloofsbelijdenis’. Hoe hij daartoe was gekomen? Hij en velen zijner geloofsgenoten waren ‘in de waan’ dat de genomen maatregelen eigenlijk ten doel hadden de godsdienstoefeningen oogluikend toe te laten. De ondervinding had hun echter geleerd, dat zulks slechts een ‘inbeelding’ was. Want anderen, ‘die met ons wilden opgaan ter Godsdienstoefening’, werden door de dienaars der politie geweerd omdat zij geen kaart hadden. Een en ander had hen er van overtuigd, dat zij een ‘associatie’ vormden, verstoken van herders en leraars en het genot der sacramenten. Hij, Klijn, wenste zich echter te gedragen als lidmaat der ‘Christelijke Gereformeerde kerk in Nederland’.

Klijn had hiermee kunnen volstaan, maar hij - beter gezegd Scholte - deed meer. Hij verklaarde van nu af aan zijn huis te zullen openstellen voor ‘elke bijeenkomst ter Godsdienstoefening van de Christelijke Gereformeerde gemeente’. Daarbij verzocht hij ‘de noodige toezicht en bescherming te bevelen, welke de Grondwet aan onze Gereformeerde gezindheid, even goed als aan andere gezindheden waarborgt’, daarbij zich beroepende op de ‘competente rechter in het hoogste ressort’.⁸² Tenslotte sprak Klijn zijn vertrouwen uit dat de burgemeester en wethouders ‘ons zoowel als alle andere inwoners een voorbeeld geven (zullen) van eerbied voor de wetten des lands en de vrijheid van deszelfs inwoners’.

Het door Scholte geschreven en opgestelde request van Klijn Jr. veroor-

80 H.G. Klijn Jr. (geb. 1816) was een zoon van H.G. Klijn Sr. en van Wilhelmina Henriette Kleine. Laatstgenoemde huwde na 1816 L.O. Nicasië te 's-Gravenhage (huwelijksacte, R.A. Utrecht, huwelijken Utrecht, 26 nov. 1834).

81 Notulen B. en W., 30 mei 1837; Bos IV, 167 en 168.

82 Deze woorden slaan op de herhaalde vrijspraak in appèl door de rechtbank te Amsterdam.

[p. 225]

zaakte een grote deining in de ambtelijke hiërarchie in Nederland! Wij kunnen daarvan nu niet veel vermelden.⁸³ Wij beperken ons tot wat het stedelijke bestuur deed.

Bij de bespreking door burgemeester en wethouders in hun vergadering van 30 mei, van het request van Klijn Jr., werd ook in acht genomen een koninklijk besluit van 16 augustus 1824, Staatsblad no. 45, waarvan de tweede alinea luidde:

Zonder daartoe alvorens toestemming te hebben verkregen zal het niet geoorloofd zijn om nieuwe kerken of gebouwen tot de oefening van de openbare eeredienst bestemd, te stichten of te bouwen noch om de reeds bestaande te herbouwen of aan dezelve eene veranderde inrigting te geven.⁸⁴

Burgemeester en wethouders belegden op de volgende dag opnieuw een vergadering.⁸⁵ Uitgenodigd werden de onder-directeuren van politie en alle Afgescheidenen aan wie op 10 november een vergunning was verleend.

In de eerste plaats verscheen H.G. Klijn Jr., de ondertekenaar van de opzegging. Deze verklaarde onder meer, dat het stuk door Scholte geschreven was. Verder waren aanwezig 15 mannelijke en 8 vrouwelijke leden der gemeente. Allen verenigden zich met het opzeggen der vergunning, waarbij enigen te kennen gaven dat zij gaarne op de aangewezen voet zouden zijn voortgegaan ‘indien zij hadden kunnen ontheven worden van het verbod tot bediening der sacramenten’.

Nadat de Afgescheidenen waren vertrokken besloten B. en W. de vergunning in te trekken en te bepalen dat het huis van Klijn niet langer mocht worden gebruikt tot samenkomsten van meer dan twintig personen en dat om dit te voorkomen de plaatselijke militaire commandant zou worden verzocht voor dit huis twee schildwachten te plaatsen, één bij de ingang aan de Oude Gracht en één bij die aan de Varkenmarkt, met het consigne aan elk der ingangen behalve de huisgenoten niet meer dan tien personen toe te laten. De beide schildwachten zouden hun posten betrekken van 's morgens 5 tot 's avonds 11 uur. Verder zou de politie ‘een wakend oog (houden)... om voor te komen, dat niet in eenig ander huis of gebouw de gedachte bijeenkomsten boven het getal van twintig’ zouden worden gehouden. Aan de directeuren van politie werd opgedragen de vergaderingen zo nodig, met de sterke arm uiteen te drijven, waartoe, eveneens zo nodig, de hulp van militairen kon worden ingeroepen. De gouverneur der provincie gaf - evenals voor De Bilt in 1836 - de richtlijn, dat de politie in dit

83 Vgl. Bos IV, 168-172. De Koning deed op 23 juni aan de minister van binnenlandse zaken mededelen, dat betreffende de Utrechtse zaak ‘krachtdadige maatregelen’ in het werk dienden te worden gesteld.

84 Zeven maanden later zal de minister van justitie opmerken, dat bij bedoeld koninklijk besluit ‘geene straffen zijn bedreigd’. Ook, dat het bedenkelijk zou zijn een lokaal van de Afgescheidenen voor te stellen als een ‘kerk’, of de vereniging van de Separatisten te Utrecht als een ‘kerkelijke gemeente’ (Bos IV, 342).

85 Notulen B. en W., 31 mei 1837.

[p. 226]

geval eerst driemaal moest bevelen uiteen te gaan. Daarna dienden de militairen ‘werkdadig’ te worden, daarbij ‘altijd zorgvuldig in acht nemende, dat niet dan in den uitersten nood een voorzigtig gebruik van de sabel of van de bajonet worde gemaakt’. De directeuren van politie waren door dit alles nog niet gerustgesteld.⁸⁶ Zij moeten hebben gedacht aan een situatie, waarbij de Afgescheidenen beslist zouden weigeren uiteen te gaan. Bij de dan uit te voeren actie zouden er gewonden en doden kunnen vallen, en dat terwijl bij herhaling de Afgescheidenen in appèl waren vrijgesproken, waarbij geoordeeld was dat zij niets hadden gedaan dat strijdig is met de wet of niet geoorloofd zou zijn volgens de grondwet. Daarom vragen zij schriftelijke en ‘stellige orders’. Zij vrezen terecht, dat zij anders nadien wel eens kunnen worden aangeklaagd wegens schending van de wet of van de grondwet. Waarop zij inderdaad van de gouverneur der provincie via B. en W. schriftelijk ‘stellige orders’ ontvangen.⁸⁷

In de notulen van de eerste provinciale vergadering gehouden te Utrecht na deze gebeurtenissen,⁸⁸ lezen we, dat de vergaderde broeders verblijd werden met de mededeling dat ‘de Gemeente van Utrecht de verbintenis met het burgerlijke bestuur hebbende laten varen, in deze zaak bevonden wordt wederom regt te staan’.

86 Idem, 3 juli 1837.

87 Notulen B. en W., 6 juli 1837. In het licht van deze ‘stellige orders’ moet worden gezien, de uitdrukking van de onderdirecteur van politie, gebruikt 10 juli 1837, bij het uiteendrijven van een godsdienstoefening, namelijk dat hij handelde als machine van de burgemeester, en deze van de gouverneur. Wij komen hierop nog terug.

88 HO, Utrecht, 2 aug. 1837.

9. De huizinge Domselaarspoort wordt ‘verhuurd’

Enige leden van de gemeente hebben blijkbaar gezocht naar een middel, de genomen maatregelen ten aanzien van de Domselaarspoort krachteloos te maken. Hoe zou men, met twee schildwachten bij het huis, toch kerkdiensten kunnen houden met aanzienlijk meer dan twintig personen?

Reeds zaterdag 3 juni 1837 presenteren A.J. Betten, A.M. van Beugen, M. de Raad en E. Takken een request aan het gemeentebestuur, waarin zij mededelen ieder een gedeelte van het huis de Domselaarspoort te hebben gehuurd en daarvan reeds ‘bezit’ te hebben genomen. De billetten der personele belasting zijn ook reeds ingevuld en getekend. Zij melden dit, omdat zij hebben gehoord, dat de toegang voor meer dan twinig personen zal worden belet. Tenslotte verzoeken zij dat de schilwachthuisjes, waarvan voornamelijk dat op de Oude Gracht de ingang in het hek belemmert, op een ‘onhinderlijke’ plaats mogen worden gesteld. Burgemeester en wethouders menen dat het stuk niet in aanmerking kan worden genomen. H.G. Klijn Jr. had zich op 29 mei als enige bewoner van het huis opgegeven; uit het request van A.J. Betten c.s. was niet gebleken, dat Klijn en

[p. 227]

evenmin de eigenaar van het huis (J. Veldhuizen) in de verhuring hadden toegestemd; verder is het niet waarschijnlijk te achten, dat er werkelijk enige huur is aangegaan, aangezien elk der requestranten een ander huis bewoont en daarin tevens zijn beroep of bedrijf uitoefent. B. en W. menen, dat de gehele voorstelling van zaken slechts dienen moet om de wet te ontduiken. Ook het noemen van de personele belasting maakt geen indruk, want de betreffende wet spreekt van gebruikers van percelen of van ‘afzonderlijke gedeelten’ daarvan. Van deze ‘afzondering’ is hier geen sprake.⁸⁹

Naar we moeten aannemen hebben A.J. Betten c.s. - met als brein ds. H.P. Scholte - verwacht, dat, waar de Domselaarspoort nu aan vijf personen was verhuurd, ook toegang zou worden verleend aan vijf maal twintig, dat is 100 personen.

Zij geven zich, na afwijzing van hun request, nog niet gewonnen.

Op 9 juni dienen zij een nieuw request in.⁹⁰ Zij zenden daarbij een afschrift van een der inmiddels geregistreerde huurovereenkomsten en verklaren de beschrijvingsbilletten der personele belasting te hebben ingeleverd. Onomwonden schrijven zij, op de laatste rustdag - 4 juni - te zijn bijeengekomen ten huize van Takken, onder de prediking van ds. Scholte.⁹¹ De bediening van Woord en sacramenten mogen zij niet ten gevalle van enig mens nalaten en zij wensen van God genade te ontvangen ‘niet te vreezen voor hen, die alleen het ligchaam kunnen doodden, maar veel meer te vreezen voor Hem, die beide, ligchaam en ziel, kan verderven in de hel’.

Burgemeester en wethouders nodigden nu de adressanten uit in hun vergadering van 12 juni te komen en de originele huurcontracten te tonen. Daar lazen zij het request voor, door Klijn Jr. op 29 mei ingediend, waarmee de adressanten hadden verklaard in te stemmen en derhalve te hebben afgezien van de vergunning met meer dan twintig personen bijeen te komen. B. en W. bleven bij hun overtuiging, dat het zogenaamde huren van een gedeelte van de Domselaarspoort de strekking had de wet te ontduiken; het openstellen van genoemd huis voor de uitoefening van hun godsdienst was in strijd met het koninklijk besluit van 16 augustus 1824; en wat de prediking van ds. Scholte betreft: als de requestranten ds. Scholte hadden beroepen, zou dit in strijd zijn met het reglement op het beroepen van predikanten enz. - van een goedkeuring van een eventueel beroep was niets bekend...

Bovendien werd door de burgemeester⁹² in deze vergadering de adressanten

op eene nadrukkelijke wijze onder het oog gebragt het verkeerde van hunne handelingen in dezen, hen opmerkzaam makende, dat zij daartoe van buiten af worden aangezet, en dat zij dus niets meer

89 Notulen B. en W., 3 juli 1837.

90 Notulen B. en W., 12 juni 1837.

91 Scholte preekte die dag driemaal bij Takken: ‘'s morgens vroeg’, ‘ten 9 uur’ en ‘'s avonds’. Ook op woensdagavond 7 juni werd gepreekt.

92 H.M.A.J. van Asch van Wijk (1774-1843), burgemeester van Utrecht van 1827 tot 1839.

[p. 228]

zijn dan het werktuig in deze stad, welke⁹³ daartoe helaas meermalen gebezigd werd van hen, die verkeerde bedoelingen hebben en dezelve te vergeefs op eene andere plaats durven ondernemen, en dat welligt de tijd al spoedig zal kunnen aanbreken, waarop hunne oogen geopend zullen zijn en zij misschien te laat, zich al offers zullen moeten beschouwen van de onbetamelijke inzigten van hen, door wie zij worden aangevuurd.

Na deze burgervaderlijke ‘vermaning’ kunnen de adressanten gaan. Ook hun tweede request wordt afgewezen,⁹⁴ zoals inmiddels wel duidelijk is. Hoewel niet kan worden ontkend dat het ‘brein’ achter dit alles ds. Scholte is geweest, en deze vaak een eigen aanpak van de zaken liet zien, moet worden gezegd, dat burgemeester en wethouders, als in zovele plaatsen, de geloofsstrijd van de Afgescheidenen, merendeels ‘kleine luyden’, niet hebben gepeild.

93 Wij lezen: welk werktuig.

94 Notulen B. en W., 12 juni 1837.

10. Het stedelijk bestuur en ds. Scholte

Men gaf echter de moed nog niet op. Een nieuwe poging werd ondernomen. Nu was het ds. Scholte zelf, die handelend optrad.

Op 28 juni 1837 zond laatstgenoemde ‘domicilium hebbende bij E. Takke(n), Mr. Smit, in de Elisabethstraat’ een request aan B. en W.⁹⁵ Hij verklaarde daarin, dat hij die dag had gehuurd het gedeelte, gemerkt no. 6 van het huis de Domselaarspoort, en dat hij dit gedeelte als zijn particulier eigendom wenste te gebruiken; dat hij, daar hij als Christen verplicht is, om niet alleen afzonderlijk, maar ook in gemeenschap met anderen God te dienen, daartoe van zijn woning wenste gebruik te maken en niemand, al dan niet behorende tot zijn godsdienstige gezindheid, wenste te weren. Verder schreef Scholte recht te hebben op het gebruik van beide ingangen; dat hij gezien had hoe die ingangen bezet waren door militairen, die aan verscheidenen de toegang hadden geweigerd enz.

Op 29 juni besloten B. en W. aan Scholte te berichten, dat zijn request niet in behandeling kon worden genomen. Onder meer meenden B. en W., dat niet was gebleken dat laatstgenoemde zijn domicilie naar Utrecht had overgebracht.

Eén en ander bracht Scholte er toe een nieuw request in te dienen, dat eveneens werd afgewezen.⁹⁶ Hetzelfde gebeurde met een derde verzoekschrift, gedateerd 25 september 1837.⁹⁷

Gedurende ruim drie maanden bleef de situatie, ook ten aanzien van de

95 Notulen B. en W., 29 juni 1837.

96 Gedateerd 12 juli 1837; notulen B. en W. 14 juli 1837.

97 Notulen B. en W., 5 okt. 1837.

[p. 229]

schildwachten bij het huis de Domselaarspoort, waar het gezin Scholte metterdaad woonde, ongewijzigd.

De gebeurtenissen van 16 januari 1838 dwongen Scholte echter zich opnieuw tot burgemeester en wethouders te wenden.⁹⁸ Wat was het geval? Sedert genoemde datum, zo schrijft Scholte, wordt ‘een iegelijk zonder onderscheid gewelddadig uit die huizinge gekeerd’. Aan de avond van de 16e werd zelfs aan de medebewoners H.G. Klijn Jr. en diens vrouw de toegang tot hun eigen woning belet; ook de dienstbode overkwam dit. De volgende morgen gebeurde hetzelfde met achtereenvolgens de knecht van Scholte, de timmerman, de kuiper en de barbier. Ook aan Scholte zèlf, toen hij na te zijn uitgegaan terugkeerde, werd de toegang geweigerd.

Scholte richtte zich over al deze feiten niet alleen tot de stedelijke overheid, maar eveneens tot de Koning.⁹⁹

Deze maal legden burgemeester en wethouders het request niet ter zijde. De brieven van Scholte hadden ook de vraag naar zijn wettig domicilie weer voor de aandacht geplaatst. Er ontwikkelt zich nu een correspondentie met het gemeentebestuur van Gorinchem,¹⁰⁰ die daarop uitloopt, dat B. en W. van Utrecht op 12 februari 1838 in het daarvoor bestemde register doen aantekenen, dat Scholte zich metterwoon te Utrecht heeft gevestigd.¹⁰¹

De gang van het verhaal even onderbrekende, merken we op, dat niettegenstaande het feit, dat twee schildwachten de toegangen van de Domselaarspoort bewaakten, de tweede Synode van de Afgescheiden kerken er van 28 september tot 11 oktober vergaderde. Ten getale van 24 verbleven de leden der Synode er gedurende die tijd dag en nacht; zij verlieten het huis niet teneinde te voorkomen, eenmaal buitenshuis zijnde, niet weer binnengelaten te worden.¹⁰²

De situatie die Scholte beschreef in zijn bovengenoemde requesten van 17 en 18 januari 1838, heeft, ook naar zijn eigen verklaring geduurd van dinsdagavond 16 januari tot zaterdagmorgen 20 januari 1838.

Het zal wellicht altijd een raadsel blijven, hoe de zaak met het ‘weren’ van Scholte, zijn huisgenoten en een aantal personen die voor boodschappen aan de ingang Varkenmarkt kwamen, zich heeft toegedragen. Toch lijkt ons het gegeven, vermeld in enige ambtelijke rapporten aangaande deze zaak, niet onbelangrijk.

B. en W. berichtten op 29 januari 1838 aan de gouverneur, dat de bewoners van de Domselaarspoort zelf hadden verlangd dat er enige ver-

98 Idem, 18 jan. 1838.

99 De beide requesten, gedateerd 17 en 18 jan. 1838, zijn in hun geheel afgedrukt in DERDE DEEL, 202-204. Men zie ook het Tijdschrift De Reformatie 1838, III, 117-121, artikel onder de titel ‘Zeldzame opsluiting’.

100 EERSTE DEEL, 60-62.

101 Notulen B. en W., 29 juni 1837 en 12 februari 1838.

102 S. van Velzen, Gedenkschrift der Chr. Geref. Kerk, Kampen, 113.

[p. 230]

anderingen zouden worden aangebracht in ‘de primitieve bepaling omtrent het getal personen in de gedachte huizinge toe te laten’.¹⁰³

Later - 16 mei - schrijft de procureur-generaal bij het hooggerechtshof aan de minister van justitie,¹⁰⁴ daarbij uiteraard puttend uit de juist genoemde Utrechtse bron, dat het oorspronkelijke consigne, gegeven aan de beide schildwachten, namelijk aan iedere ingang tien personen behalve de huisgenoten toe te laten, op verzoek van de bewoners van de Domselaarspoort zelf, was gewijzigd. Bevreesd ‘voor eenigen overlast der mindere klasse’ hadden zij verzocht, aan één der ingangen ‘in eene gemeene buurt¹⁰⁵ uitkomende’ (die aan de Varkenmarkt) niemand meer toe te laten. Aan de andere ingang werden toen twintig personen, buiten de huisgenoten, binnen gelaten. Het zou niet te verwonderen zijn, aldus het rapport ‘dat (Scholte) zelf, die aan de Schildwacht persoonlijk onbekend kan zijn geweest...’ aan de gesloten ingang kan zijn afgewezen.¹⁰⁶

103 Notulen B. en W., 29 jan. 1838.

104 A.R.A., Arch. Staatssecretarie, 19 mei 1838, no. 23 geheim.

105 Een buurt bewoond door de “lagere volksklasse” (Van Dale, Nieuw Woordenboek der Ned. Taal, 1884).

106 Het is niet onwaarschijnlijk, dat er inderdaad zulk een verzoek is gedaan door de bewoners, bijvoorbeeld ter voorkoming van overlast, en dat dit van de zijde der militairen is aangegrepen, de bewoners te doen gevoelen, hoe onaangenaam hun het betrekken der wachtposten was. Dat dit allerminst een genoegen moet zijn geweest, blijkt wel uit het genoemde verslag van Scholte in De Reformatie. Hij schrijft: ‘Daar de schildwachten wegens de felle koude genoodzaakt waren om heen en weer te loopen ten einde zich voor bevriezen te beveiligen...’.

11. Voortgang en verstoring van godsdienstoefeningen

We zagen reeds dat na mei 1837 de huizinge Domselaarspoort niet meer toegankelijk was voor meer dan twintig Afgescheidenen tegelijk, en dat op zondag 4 juni voor het eerst weer godsdienstoefening werd gehouden in het huis van E. Takken. Het laat zich verstaan dat deze woning door de politie nauwlettend werd bewaakt. Zo op zondag 25 juni. De directeur van politie schrijft hierover, dat in één der bijeenkomsten ongeveer negentig personen zijn bijeen geweest.

Daarbij heeft men blijkbaar een middel weten te vinden om

door de woning van een particulier¹⁰⁷ den toegang tot hetzelve te geven aan een grooter getal dan langs den gewonen weg geschieden kon. Dit heeft zich ontdekt bij het uiteengaan, als wanneer een grooter getal vertrokken is dan bij den ingang van het gebouw toegelaten was, wordende die en andere toegangen tot dat gebouw steeds bezet gehouden. Bij die gelegenheid was opgemerkt, dat zeker herkend persoon bij den aanvang dier bijeenkomst zich niet begeven had in hetzelve gebouw, maar met anderen in eene woning, het tweede

107 Vermoedelijk het huis van Ida H. Kuilenburg wed. Noordijk.

[p. 231]

Fragment van een kadastrale kaart. De woning en de smederij van E. Takken, kadastraal C 1083. Het bijbehorende erf komt ook uit aan het ‘Hamsteegje’ (de poortjes a en b).
Opnieuw getekend door mej. I. Slager.

[p. 232]

van daar verwijderd, en echter gelijktijdig met de overigen uit hetzelve gebouw vertrokken was...¹⁰⁸

Men zie voor het huis van E. Takken ook de hier afgedrukte schets.¹⁰⁹ Het door Takken bewoonde perceel had een oppervlakte van 138 m², zodat het verbaast dat er soms meer dan 100 kerkgangers werden ondergebracht. Het kwam met twee ‘gangen of erven’ uit in het Hamsteegje (thans Hamsteeg) ‘met poortjes D 263 en D 266’. Bovendien was er links van het pand een poort, waarachter een brede gang was gelegen. Ook daaraan kwamen enige deuren van de woning en de smederij van Takken uit. Het is te begrijpen, dat de gemeente voortdurend in de vrees leefde, dat haar godsdienstoefeningen zouden worden uiteengejaagd. De plaatsen van samenkomst moeten in deze tijd wel voortdurend zijn gewijzigd. Eerst op 9 juli werd de bijeenkomst verstoord. Op die dag waren circa veertig personen, zowel wonende te Utrecht als uit de omgeving aanwezig in het huis van Takken. Door de aanwezigen werd, volgens de onderdirecteur van politie, dadelijk voldaan aan het bevel zich te verwijderen, zodat geen militaire bijstand was ingeroepen.¹¹⁰

Volgens het verslag gegeven door ds. Scholte,¹¹¹ was het verloop niet zo eenvoudig geweest. Er waren reeds vroegtijdig politieagenten bij de ingangen geplaatst, waardoor vele broeders en zusters verhinderd werden binnen te komen, maar er waren toch ongeveer 65 personen bijeen. Tijdens

108 Bos IV, 173 en 174; het stuk is gedateerd 26 juni 1837.

109 Evert Takken werd 25 maart 1797 te Odijk (U.) geboren als zoon van Rijk Takken en Evertje Lagerweij. Hij huwde 20 oktober 1830 te Utrecht Sybilla Horst, dochter van Willem Horst en Adriana Ubingh. Takken verkoopt - als hij met zijn gezin gaat emigreren - zijn huis in de Elizabethstraat op 28 april 1854 aan Adrianus van der Schuyt, smid.
In de ‘Staat van Landverhuizers’, prov. Utrecht 1854 (Centraal Bureau voor Genealogie, 's-Gravenhage) vinden we dat Evert Takken, 56 jaar, grofsmid, ‘mingegoed’, met vrouw en vijf kinderen vertrekt naar de Verenigde Staten. Takken heeft daar ‘Vooruitzigten van meerdere werkzaamheden’. Volgens het gedenkboek ‘Our First Century for Christ 1850-1950’ (First Reformed Church, Grand Haven, Michigan), zonder plaatsnaam en jaartal (1950), was Evert Takken te Grand Haven één van de eerste ouderlingen van genoemde kerk. In de ‘Classis Holland Minutes, 1848-1858’ (Eerdmans, Grand Rapids, Michigan, 1950) vinden we dat Takken en ds. P.J. Oggel afgevaardigden waren van de gemeente te Grand Haven op de classicale vergadering van 8 okt. 1856 (pag. 217). De ‘Handelingen van de Klassis Holland (Michigan) beginnende met de zitting van September 1859 tot Sept. 1867’ (manuscript, bewaard in het archief van Western Theological Seminary, Holland Mi) vermelden dat Evert Takken aanwezig was als afgevaardigde van Grand Haven in de jaren 1860-1863 en in 1866. Evert Takken overlijdt te Holland, Michigan 26 juli 1869, oud 72 jaar. Hij en zijn vrouw liggen begraven op Pilgrims Home Cemetery aldaar, niet ver van de graven van ds. A.C. van Raalte en zijn familie. Aangezien er ook kinderen van Takken op deze begraafplaats liggen, is het niet onwaarschijnlijk dat het echtpaar Takken-Horst de laatste jaren bij één van deze kinderen heeft gewoond. Het geven van uitsluitsel inzake de kerkelijke positie van Takken aan het einde van zijn leven zou verder onderzoek vergen.

110 Notulen B. en W., 10 juli 1837.

111 Tijdschrift De Reformatie, deel II (aug. 1837), 115 en 116.

[p. 233]

het zingen kwam de onder-directeur van politie met enige agenten binnen, begaf zich naar ds. Scholte en sprak enige woorden, die door het gezang niet werden verstaan. Hij rukte het psalmboek uit diens hand, waardoor het beschadigd werd. Dit boek - aldus Scholte - ‘dat in den veldtogt tegen de Belgen altoos gebruikt en ongeschonden gebleven was’. Na afloop van het zingen beval de onder-directeur aan ds. Scholte de vergadering uiteen te doen gaan. Deze antwoordde, dat hij daartoe de lust noch de macht had, maar wel ‘om de boodschap des Evangeliums tot zondaren te brengen’. Hij wilde de bewijzen der volmacht van de onder-directeur zien, namelijk om ‘deze openbare godsdienstoefening te belemmeren, daar hij toch zeer goed wist, dat onze bevoegde Regter reeds meermalen vonnis had uitgesproken, waarbij wij onschuldig verklaard werden’. De onder-directeur antwoordde onder meer ‘dat hij slechts machine was van den Burgemeester, en deze van den Gouverneur’. Onderwijl dit gesprek werd gevoerd, begon de politie ‘machinaal’ ( = werktuigelijk) de vergadering uiteen te drijven, onder protest van Takken en Scholte.¹¹² Gedurende het verdere van de dag werden de ingangen van de woning van Takken door de politie bewaakt. ‘Deze vervolging was weder aanleiding, dat een menigte volks voor het huis samenschoolde, zonder echter eenige schade te doen.’ Maar in de middag kwam de gemeente ongehinderd samen, en wel ten huize van A.J. Betten in de Voorstraat. Woensdag daaraanvolgende was Takkens huis opnieuw plaats van samenkomst.

Op zondag 16 juli kwam de gemeente viermaal ongestoord bijeen onder het gehoor van ds. G.F. Gezelle Meerburg.¹¹³

Het is aanwijsbaar, dat na 9 juli de gemeente op verschillende plaatsen bijeenkwam.

Zo op 15 oktober 1837 ten huize van W. Horst aan de Oude Gracht. 's Morgens was er niets gebeurd, maar 's avonds tegen het einde der godsdienstoefening, om half negen, werd er gebeld. De vrouw des huizes begaf zich naar de deur en bemerkte een politieagent, die door een openstaand of opengeschoven raam naar binnen geklommen was, en de buitendeur voor de commissaris opende, waarna de aanwezigen met geweld uit het huis gedreven werden.¹¹⁴

In het relaas van deze overval¹¹⁵ wordt door Scholte nog vermeld, dat ‘de gemeente gedwongen is om in de huizen der leden bijeen te komen, dewijl

112 Men heeft gemeend dat deze overval te wijten was aan verraad door een der gemeenteleden. De notulen van de kerkeraad spreken van een extra vergadering op 11 aug. 1837. ‘Voor de vergadering is geciteerd Pieter Putkamer, die beschuldigd was van verraad der Gemeente bij de Politie; de beschuldiger H.G. Klijn Jun. is in de vergadering gehoord, welke zeide hem dit door twee dienaars der Politie te zijn onderrigt. Putkamer heeft gezegd aan de zonde van verraad niet schuldig te zijn, en zich op de Alwetendheid Gods beroepen.’

113 Tijdschrift De Reformatie II (aug. 1837), 117.

114 Notulen B. en W., 16 okt. 1837.

115 Tijdschrift De Reformatie II (nov. 1837), 348 en 349.

[p. 234]

het kerkgebouw... door militairen bewaakt wordt...’. Aan het einde volgt dan de mededeling: ‘Den volgenden rustdag heeft de Koning der Kerk het weder alzoo beschikt, dat de gemeente te Utrecht de prediking van onzen Herder en Leeraar H.P. Scholte ongestoord in eene andere woning mogt hooren, terwijl de dienaars der policie elders ijverig bezig waren, om te bespieden, of er ook godsdienstoefening zou gehouden worden.’

Twee weken later kwam men bij J.A. van Asch, aan de Springweg, bijeen. Nog slechts weinigen waren binnengegaan, toen ‘het gemeen begon de glazen in te werpen, en is daarmee voortgegaan, zonder door de policie verhinderd te worden, die bezig was om andere woningen te bespieden, of er ook meer dan twintig ingingen’.¹¹⁶

Men wist dus af en toe aan het speurende oog van de politie te ontkomen. Dit verklaart, dat nog slechts éénmaal in het jaar 1837, na 15 oktober, een bijeenkomst werd verstoord, namelijk op 10 december. Men was toen bijeengekomen op de zolder van het huis van wijlen de boekverkoper Kuilenburg in de Elizabethstraat. Ruim vijftig personen waren daar onder het gehoor van ds. Scholte, toen een onder-directeur van politie binnendrong. ‘Niet dan schoorvoetende’ werd door de meesten voldaan aan het bevel zich te verwijderen. De functionaris moest daarbij ‘veel onaangenaams’ horen. Echter weigerden enkelen, onder wie ds. Scholte, heen te gaan, zodat deze ‘moest ondervinden, dat alleen klemmende middelen bij hen iets vermogen’. Maar uit voorzorg had hij verzocht aan de hoofdwacht, enige militairen bij wijze van patrouille naar de Elizabethstraat te zenden en zo was hij in staat geweest zijn bevel ten uitvoer te leggen ‘hetgeen echter niet is kunnen geschieden dan met Scholte en Takken met geweld te doen noodzaken, om de gemelde zolder te verlaten’. Dit laatste geschiedde omdat Scholte en Takken ‘vermeenden onverplicht te zijn eene plaats te verlaten, waar blijkbaar geene mogelijkheid meer bestond om iets te verrigten, wat de commissaris onwettig geliefde te noemen’. Bovendien zei Scholte, dat ‘zijn competente regter’ meermalen had verklaard, dat hij niets strafwaardigs deed, en dat hij van de politie ‘eerbiediging van de bevoegde regterlijke uitspraak’ vorderde.¹¹⁷ Een Roomsgezinde - aldus het verslag in De Reformatie - die een verdieping lager woonde, ontving ds. Scholte op zijn kamer en toen de commissaris geteld had of er aldaar ook meer waren dan twintig, vertrok hij. Ds. Scholte sprak toen nog een kort woord. ‘Eene menigte nieuwsgierigen was weder saamgeschoold voor het huis, doch bleef, uitgenomen eenige scheldwoorden, zeer bedaard.’ Aan de avond van dezelfde dag werd in een andere woning de afgebroken prediking onbelemmerd vervolgd. Een week later - 17 december - werd de heilige doop bediend in een niet-gestoorde godsdienstoefening.¹¹⁸

Een heel jaar lang kwam men verder zonder verhindering geregeld bijeen,

116 Idem, dec. 1837, 409.

117 Notulen B. en W., 11 dec. 1837.

118 De Reformatie III (jan. 1838), 52 en 53.

[p. 235]

waarschijnlijk eerst driemaal op een zondag. Want in de kerkeraadsvergadering van 24 april 1838 stelde ds. Scholte voor ‘op iedere dag des Heeren tweemaal Godsdienst te houden, des morgens om 9 uur en 's namiddags om ½ drie’, wat door alle aanwezigen leden werd goedgekeurd. Ook uit de ‘Lijst der texten’ - hoofdstuk 4 - blijkt dat Scholte regelmatig preekte. De samenkomsten werden, zoals reeds gezegd, gehouden ten huize van verschillende leden der gemeente, echter voor het merendeel bij Takken in de Elizabethstraat. Wij gronden dit laatste op een gegeven in de notulen van de kerkeraad van 1 januari 1839. De kerkeraad besloot toen om de dienstbode van Takken, die niet tot de gemeente behoort, jaarlijks ƒ 6 te geven, omdat zij ‘ten dienste der gemeente veele moeite heeft door het houden der bijeenkomsten te zijnen huize’.

En toch schreef de gouverneur 24 december 1838 aan de minister van eredienst: ‘De vergaderingen der Separatisten in verboden getalen in de stad Utrecht hadden, althans naar het stilzwijgen der policie te oordeelen, opgehouden plaats te grijpen, (toen mij het weder aanvangen of het bestaan daarvan werd medegedeeld).’¹¹⁹

Alles overziende, moet worden gezegd, dat de rust gedurende bijna het gehele jaar 1838 enigszins onverklaarbaar blijft.

119 Herv. Ered., 28 dec. 1838, no. 14.

12. De laatste verstoring

Nog eenmaal slechts werd een godsdienstoefening verstoord, en wel op 23 december 1838, waarbij het optreden van de officier van justitie wel zeer de aandacht trok en dat zelfs leidde tot een aanklacht van ds. Scholte bij de betreffende rechterlijke ambtenaar.

Het huis de Domselaarspoort was verkocht aan de Rooms-Katholieken, en in de plaats daarvan was 25 augustus 1838 aangekocht het ongebruikt-staande kerkgebouw Soli Deo Gloria der Oud-katholieke gemeente aan de Oude Kamp met twee percelen aan de Nieuwe Gracht: de pastoors- en kosterswoning.¹²⁰

De schildwachtposten waren half oktober zowel aan de Oude Gracht als aan de Varkenmarkt ingetrokken en naar de Nieuwe Gracht en de Oude Kamp overgebracht. Maar de gemeente kwam daar nog niet bijeen: op

120 Men zie de bijgevoegde afbeelding. Op 25 aug. 1838 kopen Willem Horst en Hendrik Glinderman, beiden leden van de Afgescheiden gemeente en wonende te Utrecht, van het kerk- en armbestuur der ‘Oud-Bisschoppelijke Klerezij’ te Utrecht, het complex voor ƒ 10.800,-.
In de notariële acte wordt het als volgt omschreven.
1. Een huizinge, erve, grond en tuin uitkomende aan de Nieuwe Kamp... kadastraal B 316 en 317; 2. Een huizinge, erf en grond, met kelders en kluizen, mede aan de werf (dit is de kade aan de Nieuwe Gracht) uitkomende, gelegen naast het vorige perceel; kadastraal B 318. Wat de grootte betreft: B 316 (kerk en erf) had een oppervlakte van 257 m²; B 317 (de kosterswoning) 32 m²; B 318 (pastorie en erf) 804 m². We zien hieruit dat het grootste gedeelte van de tuin tot de pastorie behoorde. (Archief Kadaster Utrecht, dagregister 153, acte no. 4).

[p. 236]

6 november hield de kerkeraad in het nieuwe gebouw voor het eerst zijn vergadering, doch voor de bijeenkomsten der gemeente was het nieuwe kerkgebouw nog niet gereed. Tot half december maakte men gebruik van de Domselaarspooort ‘alwaar sedert dien tijd (= half oktober) de gemeente ongehinderd door politie of militairen bijeenkwam’.¹²¹

Gedeelte van één van de oudste kadastrale kaarten met daarop het gebouw Soli Deo Gloria c.a. aan de Nieuwe Gracht, en omgeving.
No. 316 is het kerkgebouw, de no.'s 317 en 318 zijn respect. de kosterswoning en de pastorie. Via een tuin was er een uitgang aan de ‘Oude en Nieuwe Kamp’ (a).
Met behulp van deze tekening kan vrij goed worden nagegaan, hoe de functionarissen van de justitie het gebouw zijn binnengedrongen op 23 december 1838 (dit hoofdstuk, blz. 237 tot 241).
Opnieuw getekend door mej. I. Slager.

121 De Reformatie V (febr. 1839), 114.

[p. 237]

Toen de gemeente in die tijd het nieuwe kerkgebouw niet gebruikte, werden de wachtposten begin december ook daar ingetrokken. Dit gebeurde naar aanleiding van een schrijven van de gouverneur aan de burgemeester en wethouders van 1 december, waarin werd geconstateerd dat het onnodig was een niet-gebruikt gebouw te bewaken.

De kerkeraadsnotulen van 11 december 1838 vermelden: ‘Wordt gesproken over de bijeenkomsten der gemeente dewijl de Domselaarspoort in deeze week moet ontruimd worden volgens het verkoopcontract. Is bepaald, dat dewijl de schildwachten voor het nieuwe kerkgebouw in de voorleden week zijn weggenomen, aanstaande rustdag aldaar bijeenkomst zal gehouden worden. Zoo de burgerlijke overheid dit mocht verhinderen, zal de bijeenkomst des avonds zijn bij den broeder ouderling E. Takken.’ De verhindering bleef uit. De kerkeraadsnotulen van 18 december vermelden

Met dankbaarheid aan onzen trouwen Verbonds God doen wij hierin voor een iegelijk, die deze notulen immer lezen zal, openlijk getuigenis van den onverwachten en ongedachten zegen welke ons op Zondag den 16 December is te beurt gevallen. Nadat de toegang tot ons nieuw gebouw door eenen schildwacht van voren en van achteren bezet is geweest van half October af, zijn dezelven den 5 December ten een uur na den middag op eens ingetrokken.
Dientengevolge is naar het bepaalde in de vorige vergadering, op dien rustdag aldaar voor het eerst openlijk Godsdienstoefening gehouden. Daartoe is des morgens door Ds. Scholte gepredikt over de woorden van Paulus aan de Efeziërs: Hoofdstuk 5 v. 1 en 2, en des avonds over de bede van het gebed des Heeren Zondag 50. Beide malen is de bijeenkomst rustig afgeloopen en hebben wij ruime stof gehad, om den naam des Heeren te loven en te prijzen, Die ons niet alleen gedurende 3 jaren heeft staande gehouden en geschraagd, maar ons boven bidden en denken gezegend, en tot dusverre gebragt heeft.

Intussen verkeerde men geenszins in het denkbeeld, dat er geen gevaar meer was te duchten. Want men besloot diezelfde avond (18 december), op de eerste zondag van het nieuwe jaar (1839) het avondmaal te vieren in het kerkgebouw, zo de gemeente daar op de eerstkomende zondagen ongehinderd zou kunnen samenkomen, en anders dit te doen ‘in eene bijzondere woning’. En tot dit laatste moest men werkelijk overgaan.

De op 16 december gehouden godsdienstoefeningen hadden de aandacht getrokken van onder anderen de gouverneur der provincie. Zeventig personen zouden aanwezig zijn geweest. De onder-directeur van politie antwoordde desgevraagd aan burgemeester en wethouders¹²² dat het voor de politieambtenaren onmogelijk was, onafgebroken toezicht te houden op het nieuwe kerkgebouw van de Afgescheidenen. Hij verzocht opnieuw schildwachten bij de ingangen te plaatsen. Maar hetzelfde schrijven bevatte de mededeling, dat het de vorige dag - zondag 23 december - opnieuw noodzakelijk was geweest ‘dwangmiddelen’ aan te wenden. Daarbij was de assistentie van militairen ingeroepen. Gedurende het verdere gedeelte van die dag waren er schildwachten bij het gebouw geplaatst. De onder-directeur verzocht plaat-

122 Notulen B. en W., 24 dec. 1838.

[p. 238]

sing van wachten ook voor de beide Kerstdagen,¹²³ in die zin, dat dezen aan de Oude Kamp niemand zullen toelaten en aan de Nieuwe Gracht ‘hetzij door de deur van dat gebouw zelven of door die van het woonhuis ten zuiden daarnaast gelegen (door den afgezetten predikant Scholte bewoond en hebbende directe gemeenschap met het kerkgebouw) niet meer dan een getal van 30 (!) de toegang tot die kerk te verleenen’. Blijkens de verdere briefwisseling werden de gevraagde militairen niet alleen gedurende de Kerstdagen, maar ook op 30 december en volgende zondagen voor de ingangen geplaatst.

Uit het bovenstaande blijkt onder meer, dat Scholte de woning had betrokken, die getypeerd werd als de ‘pastoorswoning’ aan de Oude Gracht, Wijk A, no. 893. Het gezin Scholte heeft hier gewoond tot aan zijn emigratie in 1847.

Over de zondag 23 december 1838 toegepaste ‘dwangmiddelen’ is heel wat te doen geweest.¹²⁴ Het was een complete inbraak, waarna de godsdienstoefening werd verstoord. De onder-directeur van politie had zowel voor de ingang van het kerkgebouw aan de Nieuwe Gracht, als voor die aan de Oude Kamp, een agent doen plaatsen. Evenwel bleek te ongeveer half tien in de morgen ‘dat weder een groot aantal personen, verre boven het geoorloofde getal, dat gebouw als 't ware binnengedrongen waren, en voor zoo veel hij (namelijk de agent aan de Oude Gracht) dit had te keer gegaan, hun door den gewezen Predikant Scholte gelegenheid gegeven was om door het woonhuis daarnaast gelegen en waarin deze zich bevond, hebbende dat woonhuis gemeenschap met die kerk, naar binnen te gaan’.

Toen de onder-directeur van politie van één en ander op de hoogte was gesteld, informeerde hij de officier van justitie en vroeg hem nadere bevelen. De officier deed de fungerende burgemeester en ‘de verdere bevoegde authoriteit’ opzoeken en uitnodigen ‘zich naar de plaats van het misdrijf bij hem te voegen’, maar tevergeefs, aangezien deze heren niet thuis waren. De officier en de onder-directeur gingen met enige politiedienaars naar de Nieuwe Gracht en vonden de toegang tot het kerkgebouw gesloten, de huisbel losgemaakt en de binnenluiken dicht; ook de deur van het woonhuis van ds. Scholte was gesloten. Een tuindeur in een buitengang aan de Oude

123 De maatregel op de Kerstdagen was geheel overbodig. In de kerkeraadsvergadering van 18 december werd gesproken over ‘de zoogenaamde Kerstdagen, welke... door de wereld worden gevierd. Na een breedvoerig gesprek over het beginsel, dat wij door openlijke Godsdienst te houden zouden betoonen aan te kleven, is er met meerderheid van stemmen voortgekomen, om niets aan de gemeente te dien aanzien af te lezen; zoodat er dus op beiden dagen geene openbare bijeenkomst in de kerk zal gehouden worden.’ Later op de avond wordt bepaald ‘om bij voorbeeld met de feestdagen, die in de volgende week stilstand in de wereld veroorzaken, naar Maartensdijk te gaan.’ Een zeer merkwaardig plan! Het zal wel niet de bedoeling zijn geweest, de tocht van een kleine 10 km, heen en terug te maken, en tevens in Maartensdijk - midden in de winter - enige uren in de buitenlucht door te brengen. Wij denken eerder aan een bezoek aan de ruime boerderij van L.J. van Voorst te Maartensdijk.

124 Bos IV, 333-339, 341-343.

[p. 239]

Het poortje aan de Oude en Nieuwe Kamp dat 23 december 1838 werd geforceerd.
Foto Nederlands Dagblad, Tj. S. de Vries.

[p. 240]

Kamp werd geforceerd en vervolgens een deur van een binnengang van het kerkgebouw. Ook een derde deur, in deze gang, die uitkwam in de kerkzaal werd opengebroken met gebruikmaking van een ijzeren koevoet. Ds. Scholte bevond zich op een preekstoel terwijl circa zeventig personen zijn gehoor vormden. De officier van justitie, zich eerst bekend makende als officier van de Koning, daarna als officier van de rechtbank,¹²⁵ gelastte de aanwezigen uiteen te gaan, onder mededeling dat ‘wederstand tot schavotstraf zou kunnen aanleiding geven’. (!)¹²⁶ Schoorvoetend ging de vergadering uiteen, waarbij één der diakenen nog de gaven voor de armen in ontvangst nam. Ds. Scholte ging daarna de toestand opnemen en vond de toegang tot zijn woning geopend. Na die te hebben gesloten, begaf hij zich naar de tuin en vond daar een tiental gewapende militairen onder commando van een sergeant. Naar zijn woning teruggekeerd, liet hij daar enige gemeenteleden uit, waarvan een politieagent gebruik maakte binnen te dringen. Onmiddellijk daarna sloot Scholte de deur. De agent moest daarop via de geforceerde deuren vertrekken...

De volgende dag zond de gouverneur der provincie een verslag van het voorgevallende aan de minister van eredienst.¹²⁷ Hij merkte daarbij op: ‘Het is ondertusschen niet te ontkennen, dat de autoriteiten in dit Gewest van vervolgzucht worden beschuldigd, terwijl die in andere provincien als verdraagzaam worden gesignaleerd.’ Uit deze woorden en de volgende blijkt een zekere ongerustheid van de gouverneur. Hij vreesde voor ‘bloedige toneelen’.

Door de verstoring was ds. Scholte zeer verontwaardigd en gekwetst. Hij diende een aanklacht in bij de procureur-generaal van het provinciale gerechtshof te Utrecht,¹²⁸ ‘met dringend verzoek om handhaving der wet ter beveiliging van mijne woonplaats’. Scholte achtte de heer Van Hees ‘die de aanvoerder was van de geheele troep’ en de diender ‘die naderhand mijn deur is binnengedrongen... schuldig aan de overtreding van de wetten die de onschenkbaarheid van het domicilium waarborgen en het misbruik van magt strafbaar verklaren’. Hij verzocht dat die personen ‘zullen worden vervolgd en teregtgesteld voor dien regtbank waar dit zal behooren, opdat zulke de personeele, huisselijke en burgerlijke vrijheid verwoestende daden in het vervolg voorkomen worden’.

Deze aanklacht bracht de procureur-generaal in geen geringe verlegenheid. Hij zond 28 december een brief aan de minister van justitie, waarin werd gevraagd hoe te handelen.¹²⁹ De gevraagde instructie werd echter door laatst-

125 Mr. J.I. van Hees van Berkel (1806-1854). Van hem schreef Jhr. Mr. J. de Bosch Kemper in zijn Geschiedenis van Nederland na 1830, II, Amsterdam 1875, Letterkundige aanteekeningen, 38, ‘met anderen zijne drift en onbesuisdheid betreurd’ te hebben.

126 Bos IV, 336.

127 Herv. Ered., 28 dec. 1838, no. 4.

128 Bos IV, 336-338.

129 Idem, 338, 339.

[p. 241]

genoemde niet gegeven.¹³⁰ Zowel deze als de minister van eredienst stelden de Koning voor ‘in het verrigte te berusten’. Doch ook van vervolging van de Afgescheidenen werd in dit geval afgezien. De minister van justitie zag geen heil in een proces, op grond van de overtreding van het koninklijk besluit van 16 augustus 1824 inzake het stichten of inrichten van een kerkgebouw zonder toestemming van de Koning.¹³¹ Maar dat ook overigens een vonnis achterwege blijft, vindt zijn oorzaak in de omstandigheid dat al spoedig na december 1838 de Utrechtse gemeente wordt ‘toegelaten’ en ‘erkend’, zoals we hieronder zullen zien.

130 Idem, 341.

131 Vergelijk noot 84 van dit hoofdstuk.

13. Pogingen tot het verkrijgen van toelating en erkenning

Door het in de vorige paragrafen gegeven doorlopend verhaal van wat gebeurde ten aanzien van de godsdienstoefeningen der gemeente - we kwamen daarmee tot eind 1838 - moesten we enige andere zaken uit de jaren 1837 en 1838 laten liggen. Afgezien van allerlei gebeurtenissen in het leven der gemeente zelf, willen we nu eerst stilstaan bij enige adressen, door haar, al dan niet tegelijk met andere gemeenten, aan de Koning gezonden.

Op de provinciale vergadering van Zuid-Holland, gehouden te Gorinchem op 14 maart 1837 bood ds. Scholte aan een door hem opgestelde korte kerkenorde ‘overeenkomstig den Woorde Gods zamengesteld’. Deze kerkenorde werd daarna gedrukt en aan alle kerkeraden ‘ter naziening en goedkeuring’ gezonden.¹³² De provinciale synode van Zuid-Holland, gehouden op 18 en 19 juli 1837 te Dordrecht¹³³ nam, ondanks bezwaren tegen de gehele gang van zaken - een kerkenorde moet opkomen uit ‘den boezem der geheele kerk’ etc. - het concept aan, en besloot haar met een begeleidend schrijven aan de Koning te zenden.¹³⁴ Door ds. Scholte werd dit besluit eind augustus 1837 uitgevoerd. De begeleidende brief draagt als kenmerk: ‘Santvoort, 23 Augustus 1837’. Scholte schrijft onder andere: ‘De opzieners der gemeente in die provinciën waar deze Kerke-ordening is aangenomen, hebben het zich ten plicht gerekend daarmede voorttegaan, zoodra de Heere hen daartoe in de gelegenheid stelde; terwijl daardoor tevens het bewijs wordt

132 HO, provincie Zuid-Holland.

133 Idem.

134 Deze kerkenorde werd uitgegeven door H. Höveker te Amsterdam (1837) en droeg de titel: Kerkeördening van de gemeente Jesu Christi, welke zich heeft afgescheiden van het in 1816 opgerigt Nederlandsch Hervormd Kerkgenootschap in de Provinciën Zuid-Holland, Utrecht, een gedeelte van Noord-Braband en Gelderland, na voorafgaand onderzoek door de opzieners dier gemeente vastgesteld op de Provinciale Synoden, welke gehouden zijn in July en Augustus 1837. Zoals bekend hadden dus ook Utrecht, Noord-Braband en ‘Beneden-Gelderland’ de kerkenorde aanvaard. Behalve de ondertekening in de classes - zie voor de provincie Utrecht hoofdstuk 1 - was zij gesigneerd door onder anderen ds. H.P. Scholte en mr. A.M.C. van Hall. Buiten het bovengenoemde gebied werd deze K.O. niet aanvaard.

[p. 242]

geleverd, dat onze gemeente geensints onder het bewind staat van eene algemeene Synode.’

Hoewel deze woorden verschillende interpretatie toelaten menen wij toch te mogen zeggen, dat hierin de independentistische gedachtengang van Scholte doorklinkt.

Verder wordt de hoop uitgesproken, dat de vervolgingen zullen worden gestaakt.

Het schrijven besluit met de woorden:

De adressen door de leden der onderscheiden gemeenten geteekend, om nevens de Kerke-ordening aan Uwe Majesteit te worden ingediend, zullen aan de respectieve gouverneurs der provincien worden verzonden.

Het schrijven bij de kerkenorde bevatte niet een bepaald verzoek. Ook de minister van eredienst, aan wie de Koning de stukken deed toezenden, vatte dit zo op en meende, dat zij slechts ‘ter inleiding schijnen te moeten dienen van de adressen, welke... aan Uwe Majesteit ingezonden (zullen) worden’.¹³⁵ Verder noemde hij de kerkenorde een zonderling stuk. Ten tweede, constateerde hij ‘gelijk de adressant Scholte ook opmerkt - (dat) er geen zoogenaamd algemeen Synode voor de Afgescheidenen meer bestaat en dus het werk der vorige Amsterdamsche vergadering in het niet is teruggekeerd. De oorzaak hiervan schijnt gelegen in het verschil in gevoelen, hetwelk zich onder deze lieden openbaart, iets, hetwelk zeker te verwachten was van menschen als zij zijn, maar echter nu spoediger reeds plaats heeft als men had kunnen berekenen.’ In de derde plaats constateert de minister dat er nu drie richtingen zijn, namelijk de gemeente van Amsterdam, die onafhankelijk wil bestaan, de Separatisten onder leiding van De Cock in Friesland, Groningen, Drenthe en Overijssel ‘en nu deze supplianten’.

Door verscheidene gemeenten werd daarna een uniform verzoekschrift ingediend. Uitgesproken werd dat de Afgescheiden kerken de Drie formulieren van enigheid aanvaarden en dat de betreffende gemeenten nu een reglement bezaten in de vorm van de bijgevoegde (provinciale) kerkenorde. Ook verklaarde men, dat ‘wij ons nooit de titels van eenig genootschap willen toeschrijven; dat wij nooit eenig regt of aanspraak wenschen voor te wenden op eenige wettige goederen, inkomsten en regten van welk kerkgenootschap ook’. Tenslotte sprak men uit zelf te zullen zorgen voor de behoeften der godsdienstoefeningen, de bezoldiging der predikanten en het onderhoud der armen. Men meende - terecht - nu aan alle voorwaarden van letter a van het koninklijk besluit van 5 juli 1836 te hebben voldaan.

Zulk een uniform en gedrukt adres ondertekenden 51 leden der Utrechtse gemeente.¹³⁶ De datering is 18 augustus 1837.

135 Brief van 14 sept. 1837 met naschrift van de minister van justitie, gedateerd 6 okt. 1837 - Bos IV, 216-218.

136 Herv. Eredienst, 5 okt. 1837, no. 14. In de provincie Utrecht werden requesten gezonden door de Afgescheiden gemeenten te Amersfoort, Hilversum-Baarn, Kockengen, Linschoten, Loenersloot en Utrecht.

[p. 243]

De gouverneur zond dit adres en enige andere 4 oktober 1837 aan de minister van eredienst met een zeer uitvoerig advies.¹³⁷

Hoewel wij dit laatste stuk zeer belangrijk achten, is het toch te lang om hier te worden afgedrukt. De voornaamste gedachten zijn in het volgende genoemd.

De Afgescheidenen, aldus de gouverneur, zijn kennelijk niet tevreden met terug te gaan tot vóór 1816 of tot het door de Dordtse synode van 1618 en 1619 beslotene, maar zij gaan deels nog verder terug en betreden deels een weg, die nimmer door de Gereformeerde kerk in Nederland is ingeslagen. Verder gaf de gouverneur verschillende punten aan, waarin de (provinciale) kerkenorde afweek van of streed tegen de Dordtse.¹³⁸ Hij meende dat de Afgescheidenen in het tijdverloop van ruim één jaar - namelijk van de synode van maart 1836 tot juli 1837 - ‘eenigermate van gevoelens veranderd zijn’. Zijn conclusies waren, dat de Afgescheidenen het ten aanzien van leer en kerkregering nog niet eens zijn; dat zij in onzekerheid verkeren over hetgeen in 1619 te Dordrecht is vastgelegd; en dat zij nog niet geheel hebben voldaan aan hetgeen bij het koninklijk besluit van 5 juli 1836 wordt gevorderd. Daarnaast stelde de gouverneur de vraag of een erkenning wel zou kunnen worden verleend ‘zonder waarborgen voor de toekomst’. Het is juist deze kwestie die bij het erkennen van de gemeenten in de provincie Utrecht - evenals trouwens elders - veel gewicht in de schaal heeft gelegd. Zullen de Afgescheiden gemeenten werkelijk kunnen zorgen voor hun armen? Meer dan één autoriteit zag blijkbaar het schrikbeeld van een zich meer ontplooiende afscheiding van de Hervormde kerk - met zijn vaak vele en rijke diaconie-goederen - en daarmee gelijke tred houdende: een in toenemende mate overgaan van door de kerk ondersteunde armen in door de overheid bedeelden. Al met al meende de gouverneur dat het verzoek als ‘een afzonderlijk kerkgenootschap’ erkend te worden, diende te worden afgewezen.

Zoals wij zagen vond de poging van de Zuid-Hollandse synode, een kerkenorde samen te stellen, geen bijval buiten Zuid-Holland, Utrecht, ‘Beneden-Gelderland’ en Noord-Brabant. De provinciale vergaderingen die haar niet aanvaardden, meenden dat alleen een nationale synode een kerkenorde kon ontwerpen en vaststellen.

De tweede generale synode, gehouden te Utrecht van 28 september tot 11 oktober 1837, kwam in hoofdzaak voor dat doel bijeen. Het resultaat was een kerkenorde bestaande uit 100 artikelen. Zij werd voorafgegaan door een ‘Voorrede’ die de ondertekening droeg van ds. S. van Velzen als

137 Herv. Ered., 5 okt. 1837, no. 31.

138 In deze reactie openbaarden zich al aanstonds de kwade vruchten van het (in allerijl) aannemen van een van de Dordtse wel zeer sterk afwijkende kerkenorde. Verondersteld is, dat de gouverneur bij het opstellen van zijn beschouwing aangaande de kerkenorden de hulp heeft gehad van een Herv. predikant.

[p. 244]

praeses en ds. H.P. Scholte als scriba.¹³⁹

Aan alle gemeenten in Nederland werd een exemplaar gezonden.

In de notulen van de Utrechtse kerkeraad van 21 november 1837 lezen we: ‘Ds. H.P. Scholte geeft als voorzitter aan de vergadering over de kerkordening door de laatstgehouden Synode vervaardigd, met verzoek die ernstig in het belang der Gemeente te onderzoeken.’ In de stukken van de Utrechtse gemeente vinden we over deze kerkenorde verder niets. Uit andere bronnen is bekend - we komen daarop terug - dat Scholte er niets van moest hebben...

Ook voor andere gemeenten bracht zij de gewenste eenheid niet. Maar dit kwam vooral doordat men - anders dan Scholte - wenste terug te keren tot de Dordtse kerkenorde.

Ook van déze, door een nationale synode vastgestelde kerkenorde werd een exemplaar aan de Koning gezonden. Dit werd gedaan door ds. Scholte, op verlangen van de synode; immers laatstgenoemde was haar scriba. Maar de begeleidende brief van 18 december 1837 droeg een zeer persoonlijk karakter - om geen sterkere term te gebruiken. Zeker heeft deze bij de Koning geen gunstige indruk gemaakt.

Scholte schrijft¹⁴⁰ onder andere:

Ik ben echter tevens verpligt Uwe Majesteit hierbij te doen opmerken, dat ik dit stuk alleen kan aanbieden als het werk dier vergadering, geensints als de aangenoome Ordening aller gemeenten in ons vaderland, dit zal eerst kunnen blijken uit de gevolgen. Uit eene vergelijking deezer kerkordening, met die welke bereids uit eenige provintieën... aan Uwe Majesteit is toegezonden, zal het duidelijk zijn in het 1 ste Hoofdstuk, dat de algemeene gronden dezelfde zijn. In bijzonderheden is er dit onderscheid, dat men in de provintiale Kerk Ordening gemeend heeft, geene bepalingen te moeten maaken, dan die dadelijk met Gods Woord en de daarop gegronde Formulieren van eenigheid konden bevestigd worden; dewijl daarin alleen duurzame eenigheid kan bestaan, omdat een iegelijk die den naam van Christus dragen wil, onderwerping aan dat Woord verschuldigd is.
Daardoor oordeelden de opzieners in die provintieën, zoo veel in hen was, mede te werken tot uitbreiding van het eerste beginsel, vasthouding aan de Waarheid gepaard met waare verdraagzaamheid en vrijheid in mindere zaken. Deeze laatste Kerkordening heeft meerdere bepalingen en de ondervinding zal moeten leeren of alle de gemeenten die bepalingen voor de haare erkennen. Dit kan ik in allen gevallen U.M. verzekeren, dat eene Synode voor de afgescheidene Gereformeerden geensints is eene onherroepelijke kerkelijke rechtbank. Het kan in Gods hand een gezegend middel zijn tot ontwikkeling van waarheden, en tot eene daarop gegronde gemeenschappelijke overtuiging; maar wij kennen geene eenheid door Synodale dwang. Daarom heb ik ook geoordeeld mij niet aan die laatste vergadering te moogen onttrekken, en op de bijna eenstemmige keuze als scriba te moeten werkzaam zijn.

Ook in dit schrijven van Scholte - waarin hij onzes inziens niet is gebleven binnen de grenzen van zijn opdracht hem door de synode verstrekt - komt

139 Kerkeordening ten dienste van de Gemeente Jesu Christi in Nederland. In orde gebragt door de opzieners dier Gemeente, in de Nationale Synode, gehouden te Utrecht den 28sten September en volgende dagen, Anno 1837, Amsterdam/'s-Gravenhage 1837.

140 Herv. Ered., 23 dec. 1837, no. 33.

[p. 245]

zijn independentistische overtuiging duidelijk aan het licht. Na 1836 zal hij nimmer meer de gedachten van de Dordtse kerkenorde aangaande de regering der kerk mede middels kerkeraden, classes en synoden, aanvaarden. De vraag kan worden gesteld, in hoeverre de houding en de daden van Scholte de landsoverheid hebben beïnvloed, namelijk in het in de jaren 1837 en 1838 niet erkennen van de Afgescheiden gemeenten. Naar onze mening is deze invloed gering geweest. Want we sluiten ons aan bij dr. F.L. Bos, als hij schrijft: ‘Waar de adviezen zoo uiteenloopen, ziet de Koning blijkbaar geen kans een goede oplossing te vinden. De zaak wordt aangehouden, tot in het begin van 1839 de Regeering uit de impasse komt door de handelwijze van Ds. Scholte.’¹⁴¹

Maand na maand verstreek, en nog steeds wachtten de gemeenten in de provincie Utrecht op een antwoord op hun in augustus 1837 ingediende verzoekschriften. Ouderling P.W. Lothes te Utrecht stelde in maart 1838 een nieuw adres op.

De kerkeraadsnotulen vermelden onder 20 maart 1838: ‘De ouderling Klijn steld voor om het door broeder Lothes opgestelde adres aan de Gemeente voortelezen, dan in rondvraag te brengen om het te doen tekenen en zoo aan Z.M. den Koning op te zenden.’ Eerst in de kerkeraadsvergadering van 8 mei 1838 wordt vermeld, dat het ‘vroeger opgestelde adres heden aan Z.M. den Koning met de post verzonden is’. Het werd 26 april getekend door 43 leden van de Utrechtse gemeente, 44 van die van Oud-Loosdrecht (op 30 april) en door 56 leden van Bunschoten (op 7 mei).¹⁴²

De kern van het request is een hernieuwde verdediging van het goed recht der Afscheiding, en als zodanig is het belangrijk. Vanwege de veelheid der stukken door de Utrechtse gemeente verzonden, moeten wij echter opnieuw van een brede weergave afzien. Wij noemen slechts het volgende gedeelte.

Sire, wat staat ons nu meer te doen, dan ons nog eens op deze wijze persoonlijk tot Uwe Majesteit te wenden? Alle middelen zijn beproefd; zonder ons aanzoek hebben zich nog onlangs 173 achtingswaardige verkondigers van de zuivere leer der waarheid in Zwitserland, onze belangens aangetrokken; doch zonder vrucht. Hunne liefdevolle en naar het voorschrift des heiligen Evangeliums ingerigte pogingen, mogten niets baten. De Synodale commissie van het Hervormd Kerkbestuur heeft, zoo ver het verzoek om derzelver invloed bij de overheid aan te wenden aan de leeraars gerigt was, hen met een bits, ons zonder bewijs beschuldigend antwoord, afgewezen. Ja trotsch op de zegepraal over verdrukten, daar zij aan het departement van Justitie wiens intercessie de Synode reeds in het jaar 1834 heeft ingeroepen, eene sterke arm hebben, weigerden zij het voorstel, omdat het de afscheiding betrof, in overweging te nemen niet slechts, maar zelfs aan de broederlijke en gematigde aanvraag gehoor te geven. Trouwens, is door eene dergelijke beantwoording op de gemoedelijkste vertoogen van Leeraren uit hun eigen Kerkgenootschap reeds bij herhaling aangetoond, hoe weinig belang de handhaving der waarheid aan hen inboezemt.

In het verzoekschrift, dat in staatsrechtelijke zin geen nieuwe elementen

141 Bos IV, 208. Men zie voor deze ‘uiteenloopende adviezen’ etc. pag. 206-272.

142 Herv. Ered., 6 juni 1838, no. 12/39.

[p. 246]

bevat, wordt - zoals wel van zelf spreekt - gevraagd om vrijheid van godsdienstoefening, zoals ook ‘andere gezindheden die genieten’. Door de regering werd echter weinig aandacht aan dit request geschonken.¹⁴³

Op 17 augustus 1838 werd een derde verzoekschrift aan de Koning gezonden. Het was opgesteld, althans het werd geschreven door P.W. Lothes, dan ouderling, en het werd door 51 leden der gemeente, zowel mannen als vrouwen, getekend.¹⁴⁴

Ook dit stuk is zeer uitvoerig. Genoemd wordt het feit, dat de Koning op 24 augustus zijn verjaardag zal vieren; het zal dan tevens bijna 25 jaar geleden zijn dat ‘Uwe Majesteit, van den Koning der Koningen het bestuur over het land uwer geboorte is opgedragen’. Opnieuw vragen de ondertekenaars vrije uitoefening van hun godsdienst. Tevens melden zij de aankoop van het reeds eerder genoemde gebouw of woonhuis cum annexis, dat doorvóór ‘door de Oud-Roomschen tot eene kerk is gebezigd’. De samenstelling van de kerkeraad wordt medegedeeld - 3 ouderlingen en 2 diakenen (we komen hierop terug). Ook lezen we: ‘Als Herder en Leeraar is onder ons tijdelijk werkzaam Ds. H.P. Scholte, alhier woonagtig.’¹⁴⁵ Na te hebben geschreven, dat de gemeente opgebouwd wordt in het allerheiligst geloof, lezen we iets dat betrekking heeft op de verdeeldheden in de gemeente en waarop we verder in dit hoofdstuk terugkomen.

Dezulken onder de lidmaten die hunne belijdenis tegenspreken, en zich in wandel ontgaan, worden met getrouwheid, ernst en langmoedigheid van hunne verkeerdheden afgemaand. Bij voortgaan gecensureerd, en het gebruik der heilige bondszegelen ontzegd, en bij verharding in het kwaad, volgens Gods ordonantiën van de gemeente afgesneden.
...Neen, welke verkeerdheden, kwalijk gezinde menschen die zich bij de gemeente gevoegd hadden, ook aanrigten en willen doordrijven, zoo dat zij eenvoudigen medeslepen, wij voor ons, worden zelfs daardoor, van alle zijden meer en meer overtuigd, dat onze Gemeente, en overal waar getrouwe leden gevonden worden, de waarachtige Gemeente des Heeren Jesu Christi is. Wij verzekeren ons des te krachtiger, dat zij, die niet door den Heere afgescheiden zijn, iets menschelijks voor oogen hadden, toen zij tot die gewigtige stap overgingen; en door den Heer ook weder zullen worden afgedaan en te schande gemaakt. De moeijlijkheden hierdoor, voor de getrouw blijvende(n) in de gemeente ontstaande kunnen van onze zijde beschouwd, het best worden tegengegaan, wanneer de waarlijk welgezinde(n), door de overheid als gemeente erkend worden.¹⁴⁶

143 Circa 25 mei 1838 schreef de minister van justitie, dat het request van Utrecht niets opmerkelijks bevat, of het moest wezen, dat het slechts door 43 personen uit Utrecht is ondertekend; de naam van Scholte ontbreekt. Het request van 18 aug. 1837 was door 51 lidmaten getekend; de minister zag in het geringere aantal een gevolg van interne moeilijkheden. Bos IV, 263.

144 Notulen B. en W., 10 sept. 1838; Herv. Ered., 25 aug. 1838, no. 84.

145 Ds. H.P. Scholte werd te Utrecht beroepen 26 april 1838. Ondanks een smeekbede van de manslidmaten van 2 april 1839 en een van de vrouwelijke lidmaten van ongeveer dezelfde datum, nam Scholte het beroep - zoals bekend - nimmer aan. Men zie voor de beroepsbrief en de beide andere stukken, DERDE DEEL, 27-29, 32-34.

146 De oorzaak van het schrijven van deze woorden zal wel gelegen zijn geweest in de omstandigheid, dat de Utrechtse gemeente ervan op de hoogte was dat de ‘interne moeilijkheden’ bij de autoriteiten waren bekend geworden en dat men zich ‘veel goeds van deze oneenigheid’ voorstelde. Vgl. Bos IV, 302-308.

[p. 247]

Burgemeester en wethouders van Utrecht om informatie en advies gevraagd, berichten op 10 september 1838 aangaande de ondertekenaars: ‘...onder dezelve zijn eenige deftige lieden van den Burgerstand, op wier gedrag geene aanmerkingen vallen, en die, hoezeer volhardende in de aankleving hunner begrippen, zich echter door geene ongeregeldheden doen kennen.’¹⁴⁷

Het is duidelijk dat de autoriteiten te Utrecht de bestaande toestand beu zijn; zij hopen dat er een eind zal komen aan de vervolgingen, aan het uiteenjagen van de godsdienstoefeningen van rustige burgers. De strijd duurt reeds langer dan drie jaren. Als de overheid al zo oordeelt, wat zullen het dan bange jaren zijn geweest voor de verdrukte Afgescheidenen...

Evenwel laat de minister het adres rusten!

Er zal een vierde request van de Utrechtse gemeente nodig zijn voor het verkrijgen van erkenning en toelating. Dit zal als een capitulatie van Scholte c.s. worden beschouwd, maar het zal de regering uit de impasse brengen.

147 Notulen B. en W., 10 sept. 1838.

14. De Utrechtse gemeente toegelaten en erkend

Deze gebeurtenis heeft het leven van de meeste Afgescheiden gemeenten in ons land in sterke mate beïnvloed, ook in deze zin dat zij veel beroering heeft veroorzaakt. Daardoor was het nodig, dat we haar ook bij de beschrijving van andere gemeenten vermelden. Na al hetgeen anderen¹⁴⁸ en wij¹⁴⁹ er reeds over schreven, willen wij ons in deze paragraaf zoveel mogelijk beperken.

Eind 1839 neemt de Utrechtse kerkeraad - daarin vermoedelijk in sterke mate geleid door ds. Scholte - het initiatief tot het zenden van een nieuw, in belangrijke mate van vorige verzoekschriften afwijkend, adres aan de Koning.

Wij lezen in de notulen van 13 november 1838:

Vervolgens is nog bepaald om de manslidmaten der gemeente... uit te noodigen... bij elkanderen te komen ten einde het Huishoudelijk reglement voor de gemeente voor te leggen en goed te keuren. Tevens ook over het daarbij te voegen adres te spreken en goed te keuren.

Een week later (20 november) wordt genotuleerd:

Nog is aan de vergadering voorgelezen het aan de gemeente... voor te stellen adres, wegens de te doene vernieuwde poging bij Z.M. om vrijheid, bij het overgeven van het huishoudelijk reglement.

Daarna (27 november):

Is gesproken over het teekenen van het adres aan Z.M., waarin br. Veldhuizen bezwaar vindt, omtrent den onvoorwaardelijken afstand van alle aanspraak op

148 Bijvoorbeeld: Bos IV, 330, 331, 339-341, 343-354.

149 EERSTE DEEL, 140-145.

[p. 248]

eenige goederen en inkomsten enz., hetwelk hij zeide wel voor zich zelfs, maar niet voor de nakomelingen te kunnen doen. Na hierover breedvoerig gesproken te hebben, is hem deze zaak, die in het geheele beginsel der afscheiding ligt, ter nadere overweging voorgesteld.

Tenslotte, de notulen van 4 december:

Is gehandeld over het bezwaar van br. diaken Veldhuizen tegen het adres aan Z.M., welk bezwaar echter is weggenomen, zoodat voornoemde broeder zich bereid verklaard om het adres mede te teekenen.

Op 27 december 1838 werden adres en reglement, waarvan hierboven sprake is, ten stadhuize door 53 leden der gemeente getekend.

In het request¹⁵⁰ wordt onder meer verklaard, dat de Drie formulieren van enigheid zijn de uitdrukking van het gemeenschappelijk geloof; dat de gemeente met name genoemde ouderlingen en diakenen heeft verkozen en ‘ter erkenning als zoodanig aan Uwe Majesteit voorstelt’ - het overeenkomstige wordt gezegd van H.P. Scholte ‘vroeger predikant te Doveren, Genderen en Gansoyen’. Verder, dat bij het verzoekschrift is gevoegd een ‘huishoudelijk reglement’ en dat geen aanspraak wordt gemaakt op ‘eenige goederen, inkomsten, regten of titels van het Nederlandsch Hervormd- of eenig ander Kerkgenootschap’. Ook zal men geen aanspraak maken, voor eredienst of armen, op een toelage uit 's lands schatkist.

De ondertekenaars vragen te worden erkend in de burgerlijke maatschappij als een ‘Christelijke afgescheiden Gemeente’. De naam ‘gereformeerd’ is wel prijsgegeven, maar mr. A.W. van Appeltere schrijft ten dele terecht: ‘Ten opzigte van hunne bewering, dat de gemeente en hare opzieners reeds bestaan onafhankelijk van alle toestemming der Regering, dat zij geene toelating, maar alleen erkenning behoeven, hebben de supplianten in de daad wel niets toegegeven, maar het adres is in dat opzigt zoo kunstig bearbeid, dat men met de listige handelwijze van Scholte c.s. moet bekend zijn om zich daarvan te overtuigen, en dat de schijn geheel te hunnen voordeele is.’¹⁵¹

Bij request en ‘huishoudelijk reglement’ was een schrijven gevoegd van Scholte, waarbij deze mededeelde, dat 14 Afgescheidenen verhinderd waren geweest het adres op het raadhuis te tekenen; tevens vermeldde hij dat er in de gemeente 65 kinderen waren. In december 1838 moet de gemeente derhalve circa 53 + 14 + 65 = 132 zielen hebben geteld.¹⁵²

Na allerlei ambtelijk overleg werd ds. Scholte, door de minister van eredienst getypeerd als ‘de ziel dezer geheele onderneming’, uitgenodigd op maandag 4 februari te onderhandelen met de secretaris en adviseur bij het departement van eredienst, J.D. Janssen, en wel aangaande het aanbrengen

150 Het origineel van het request en van het reglement wordt bewaard in het archief Staatssecretarie van 14 febr. 1839, onder no. 87.

151 Bos IV, 344.

152 Vergelijk bijlage II.

[p. 249]

van enige wijzigingen in request en reglement.¹⁵³

Deze wijzigingen zijn de volgende geweest.

1^o.	Scholte heeft op verzoek der regering ‘te erkennen’ gewijzigd in ‘toe te laten en te erkennen’.
2^o.	In artikel 2 van het reglement werd één woord toegevoegd (‘kunnen’), waardoor het bezwaar werd weggenomen ‘dat de afgescheidenen genoegzaam alle christenen als leden hunner gemeente wilden aanmerken’.^154
3^o.	Het oorspronkelijke artikel 58 handelde over het aannemen van lidmaten uit andere gemeenten komende. Het was nodig duidelijk aan te geven, dat bedoeld werd alleen gemeenten, die ‘door de toelating des Gouvernements zouden gevestigd worden’, omdat bij eventuele erkenning der Utrechtse gemeente ‘geen andere nog zou geacht worden te bestaan’. Ds. Scholte stelde voor dit gehele artikel te schrappen. Hij deed dit zelf tijdens de conferentie, met vernummering van alle volgende artikelen 59 tot 81 in 58 tot 80.
4^o.	De regering maakte aanmerking op de benaming ‘huishoudelijk reglement’, welke het bestaan veronderstellen kon van een algemeen reglement, dat bij de regering niet bekend was. Ds. Scholte schrapte daarop het eerste woord.

Ds. Scholte verklaarde desgevraagd tevens, dat hij meende te handelen ‘in de geest zijner gemeente’, met andere woorden, dat hij zich gerechtigd achtte de genoemde wijzigingen aan te brengen.

In de kerkeraadsnotulen van 5 februari 1839 lezen we met betrekking tot de conferentie:

De President doet verslag, dat hij op eene uitnodiging van den Minister van Eeredienst... een gesprek gehad heeft... betrekkelijk het opgezonden adres aan Z.M. Dat er een paar onbeduidende aanmerkingen waren op art. 2 en 3 welke door den President veranderd zijn... Dat men bovendien in art. 58 verlangde de inlassching van erkende, dat de President dit echter volstrekt geweigerd had als in zich bevattende eene miskenning van andere gemeenten. Dat hij echter had voorgesteld om het geheele artikel er uit te ligten, waarmede men genoegen had genomen. Alles onder voorbehoud dat deeze veranderingen werden goedgekeurd door de andere onderteekenaars, zullende in het tegenovergestelde geval door den President geschreven worden. Ten gevolge daarvan wordt in omvraag gebracht of de broeders hiermede vereenigd zijn. Niemand heeft eenig bezwaar maar stemt met de handeling van den President volkomen in.

Wel zeer spoedig na 4 februari, namelijk op de 14e van dezelfde maand, plaatste de Koning zijn handtekening onder het besluit, waarbij de ‘Christelijke afgescheidene gemeente’ te Utrecht in de burgerlijke maatschappij werd toegelaten en erkend.¹⁵⁵ De laatste bladzijde van het besluit met de handtekening van Koning Willem I, is hierna afgebeeld.

153 Het ‘huishoudelijk reglement’ - later ook wel ‘reglement’ genoemd - is afgedrukt in de vorm die het na de bespreking op het ministerie verkreeg, in EERSTE DEEL, 405-411. Het werd, met een voorrede van ds. H.P. Scholte, in 1839 te Amsterdam uitgegeven bij H. Höveker.

154 Voor uitvoeriger uiteenzetting: Bos IV, 345, 347-349. Ook hierna in deze paragraaf.

155 Archief Staatssecretarie 14 febr. 1839, no. 87.

[p. 250]

De laatste bladzijde van het koninklijk besluit van 14 februari 1839, waarbij de Christelijke Afgescheiden gemeente werd erkend.

[p. 251]

Op deze plaats past een enkel woord over het zogenaamde (huishoudelijk) reglement.

Het werd door Scholte en zijn medestanders niet onder stoelen of banken gestoken, dat dit reglement de kerkrechtelijke regels bevatte van de Utrechtse gemeente en dat dit geschrift derhalve in de plaats was gekomen van de Dordtse kerkenorde.

Vastgesteld moet worden, dat er grote verschillen bestaan tussen deze beide, over de regering der kerk handelende stukken.

Wij noemen daarvan slechts het volgende. In artikel 2, dat reeds eerder aan de orde kwam, staat:

Allen, die in den naam van den drie-eenigen God gedoopt zijn, hun geloof in Dien God belijden, en die belijdenis door hunnen wandel niet tegenspreken, kunnen in de gemeente als lidmaten erkend en aangenomen worden.

Afgezien van de vraag of het ‘hun geloof in Dien God belijden’ een juist criterium is voor de kerk om personen als leden te erkennen - de vragen te stellen bij het doen van openbare geloofsbelijdenis in de gereformeerde kerken omvatten méér - moet worden geconstateerd, dat de gekozen formulering tot eigenaardige consequenties kan leiden en te Utrecht heeft geleid. Wij komen daarop nog terug, maar vermelden hier slechts, dat in 1845 een geestelijk onvolwaardig meisje van 29 jaar niet (langer) als lid der gemeente werd erkend, aangezien zij haar geloof niet kon belijden.¹⁵⁶

Vervolgens: artikel 36 drukt uit dat de kerkeraadsvergaderingen toegankelijk zijn voor de gehele gemeente; de manslidmaten ‘zullen... altijd eene raadgevende stem hebben’. Dan: het weglaten van het oorspronkelijke artikel 58 betekende voor de structuur van het reglement beslist geen verbetering, want het was het enige artikel waarin althans een kerkverband werd aangeduid.

Tenslotte, in de definitieve vorm ontbreekt dus elke verwijzing naar een zodanig verband, laat staan dat bindende regels worden gegeven voor de wijze waarop meerdere vergaderingen - classes en synoden - zullen vergaderen en besluiten.¹⁵⁷

Kortom, het reglement draagt op bepaalde punten een niet-gereformeerd en sterk independentistisch karakter.

De erkenning van de Utrechtse gemeente op grond van het adres aan de

156 GKU, Brievenboek 1838-1848, 3 febr. 1845.

157 Voor een zo belangrijke zaak, als uitgedrukt in art. 31 van de Dordtse kerkenorde, was uiteraard in het ‘reglement’ geen plaats. In het Tijdschrift De Reformatie III (juni 1838), blz. 359 en 360 heeft Scholte geschreven over het verschil tussen de synodale kerkenorde van 1837 en de provinciale van hetzelfde jaar (deze laatste vertoont dezelfde grondtrekken als het ‘reglement’). Scholte zegt dat het voornaamste verschil tussen beide ligt in ‘de trapsgewijze regering’ die in de synodale k.o. naar voren zou komen en ‘waardoor al de magt der kerkregering zich te zamen vereenigt in ééne synode...’ etc. Bij Scholte moet toch wel een ernstig misverstand ten aanzien van gereformeerde kerkregering aanwezig zijn geweest.

[p. 252]

Koning tezamen met het reglement, heeft, zoals we schreven aan het begin van deze paragraaf, in de Afgescheiden kerken grote beroering teweeggebracht. Deze ontstond niet zo zeer doordat Utrecht had gehandeld los van de overgrote meerderheid der zusterkerken.¹⁵⁸ De hoofdzaken waren en bleven de eerste jaren nà 1838: het prijsgeven van de naam ‘gereformeerd’ en daarmee van de pretentie - althans in de naam - voortzetting te zijn van de kerk der reformatie; én het verwerpen van de Dordtse kerkenorde.

Door het eerste - en daarmee verbonden het vragen van ‘vrijheid’ aan de overheid, alsof men een nieuw genootschap was - werd het vormen van zogenaamde Kruisgemeenten¹⁵⁹ in niet-geringe mate bevorderd. Naar aanleiding van het tweede - al dan niet de Dordtse kerkenorde als accoord van kerkelijke samenleving - ontstond er een scheur in het Afgescheiden kerkverband, een scheur die in 1847 voor een gedeelte verdween, toen Scholte met vele volgelingen emigreerde,¹⁶⁰ maar die eerst in 1854 finaal werd geheeld.

De vervolging was voor de Utrechtse gemeente begin 1839 voorbij, maar in de tijd daarna gaan zich donkere wolken boven haar samenpakken.

Ds. Scholte deed in de vergadering van de kerkeraad van 21 februari 1839 mededeling van de ontvangst van het koninklijk besluit van 14 februari. De gemeente is erkend ‘zoodat voortaan de kerkeraad als zoodanig met het Gouvernement kan handelen’. Met ‘als zoodanig’ zal bedoeld zijn: als kerkeraad van een erkende gemeente. We lezen verder in de notulen:

Daar hierdoor de weg gebaand is voor alle de gemeenten zoo draagd de President voor, een ontwerp van adres voor die gemeenten in de provincien Utrecht, Zuid-Holland en Gelderland welke geheel vereenigd zijn met het in deeze gemeente vastgestelde kerkelijke reglement. Na over de verschillende daarin voorkomende zaken gesproken te hebben, wordt het algemeen goedgekeurd.
...De President zal een brief in gereedheid brengen aan Z.M. in antwoord op het ontvangen besluit van 14 February 1839, No. 87 ten einde dezelve in de volgende vergadering te overwegen en dienaangaande te besluiten.

158 Tot hiertoe is niet gevonden, of er zusterkerken waren, en zo ja welke, die op de hoogte waren met de inhoud en het tijdstip van het indienen van request en reglement. Classicale notulen over de eerste jaren zijn uiterst schaars, maar in de provinciale notulen van Utrecht, Zuid-Holland, ‘Beneden-Gelderland’ en Noord-Holland, vinden wij vóór 27 dec. 1838 over deze zaken niets. Nadien werd het reglement snel bekend, omdat het gedrukt was. In de notulen van de provinciale vergadering van 7 maart 1839, gehouden te Utrecht, lezen we dat de Utrechtse gemeente is erkend. ‘Voorts wordt gehandeld over de wijze, waarop de andere gemeenten zullen te werk gaan, teneinde dezelfde erkenning in de burgerlijke maatschappij te bekomen.’ Opgemerkt dient te worden dat de predikanten Brummelkamp, De Cock, Van Raalte en Van Velzen aanstonds de erkenning zochten in dezelfde weg als de Utrechtse gemeente, zij het ook, dat het ingediende ‘reglement’ hier en daar variaties vertoont.

159 De Kruisgemeenten waren verenigd in een verband dat de naam droeg ‘De Gereformeerde kerk in Nederland’. In 1869 verenigden de meeste Kruisgezinden zich met de andere Afgescheidenen tot de Christelijke Gereformeerde Kerk. Men zie: J. van Raalte, Wat was de Gereformeerde Kerk in Nederland?, Goes 1954.

160 Men zie hiervoor EERSTE, TWEEDE en DERDE DEEL, passim.

[p. 253]

Bedoelde brief werd goedgekeurd en 28 februari 1839 verzonden.¹⁶¹

In dit schrijven wordt de Koning bedankt voor de spoedige en gunstige dispositie op het aan hem gedane verzoek. Verder vraagt de Utrechtse gemeente ‘dat de weg gemakkelijk gemaakt moge worden voor diegenen hunner geloofsgenoten, die, in andere steden en dorpen verspreid, zich tot Uwe Majesteit zullen wenden...’, uiteraard met hetzelfde verzoek tot toelating en erkenning van hun gemeente.

De reactie van de minister van eredienst, gericht aan de Koning, liet niet lang op zich wachten. De minister schreef op 9 maart, mede naar aanleiding van het ‘ontwerp van adres’ door Scholte opgesteld voor diens geloofsgenoten buiten Utrecht, dat vastgehouden diende te worden aan de bepalingen van het koninklijk besluit van 5 juli 1836, inzonderheid wat betreft: de aanwezigheid van een ‘eenigszins aanmerkelijk aantal personen’ in één bepaald dorp of één bepaalde stad, het bezitten van een gebouw of huis voor de eredienst bestemd en waarborgen voor het zélve zorgen voor eredienst en armen. Het oogmerk van de minister, baron F.W.F.T. van Pallandt van Keppel (1772-1853), wordt ook wel duidelijk: ‘...ten einde voor te komen, dat de geest van onrust en proselytenmakerij zich niet alom verspreidde door overal openlijke predikatiën te houden en onbeduidende gemeenten op te rigten...’.¹⁶²

Zoals we in dit boek bij de behandeling van verschillende gemeenten kunnen zien, is inderdaad het zo juist genoemde koninklijk besluit ‘in de engste zin uitgelegd en toegepast’.¹⁶³ Totdat na de troonsbestijging van Koning Willem II aan de Afgescheidenen een veel grotere vrijheid wordt geschonken. Aanstonds worden dan de maatregelen van inkwartiering ingetrokken en door het besluit van 9 januari 1841 worden de beperkende bepalingen voor het instituëren van een gemeente - legalisatie der handtekeningen, een ‘eenigszins aanmerkelijk aantal’, het bezit van een kerkgebouw en waarborgen voor het onderhoud van eredienst en armen - ter zijde gesteld.

161 Bos IV, 356-358.

162 Idem, 359, 360.

163 Bos IV, 355. Men zie voor de verdere ontwikkeling, namelijk onder Koning Willem II: Bos IV, 408-435.

15. Beroepingswerk; ouderlingen en diakenen in het tijdvak 1835 tot eind 1840¹⁶⁴

Reeds eerder vermeldden wij dat 27 februari 1836 ds. H.J. Budding werd beroepen. Volgens de notulen van 21 maart 1837 bedankte hij.

Op 2 mei daaraanvolgende werd door Utrecht en enige andere gemeenten in de provincie, een beroep uitgebracht op ds. A.C. van Raalte, predikant te Genemuiden en Mastenbroek. Op 1 juli werd zijn bedanken bekend gemaakt. Ook deelden wij al mede, dat ds. H.P. Scholte 26 april 1838 werd beroepen. De beroepsbrief is getekend 28 april. De broeders Takken en

164 Tenzij anders vermeld, zijn de gegevens van deze en de volgende paragraaf ontleend aan GKU, notulen kerkeraad 1835-1840.

[p. 254]

Lothes werden afgevaardigd deze aan ds. Scholte te overhandigen. Zij brachten ten antwoord ‘dat zijn WelEerwaarde de brief zou inzien’. Het beroep werd niet aangenomen.

Ongeveer een jaar later, 2 april 1839, werd aan Scholte opnieuw gevraagd zich aan de Utrechtse gemeente te verbinden. Hem werd toegezegd ‘boven en behalve vrije woning, eene jaarlijksche toelage... van ten minste vier honderd gulden’.¹⁶⁵ Deze zaak bleef onbeslist, tot Scholte op 27 augustus mededeelde, dat hij overwoog het beroep aan te nemen in combinatie met dat van 's-Graveland. Nadat de Utrechtse gemeente had duidelijk gemaakt, daarvan niet te willen weten, verklaarde hij ‘dat het hem hoe langs zoo meer duidelijk wordt, dat (hij) voor het tegenwoordige geene beroeping bepaaldelijk en uitsluitend voor eene gemeente kan aannemen’.

Van 1837 tot 1847 is het, als gevolg van dit gevoelen zo geweest dat Scholte te Utrecht woonde, daar allerlei ambtelijk werk verrichtte, predikanten opleidde, en vooral in de eerste jaren vele andere gemeenten in de provincies Utrecht en Zuid-Holland diende.

Zoals we zagen werd de eerste kerkeraad op 18 december 1835 door ds. Scholte bevestigd: H.G. Klijn, ouderling; E. Takken en J. Veldhuizen, diakenen.

Eind juni 1837 wordt E. Takken naast Klijn ouderling; in zijn plaats wordt A.M. van Beugen tot mede-diaken gekozen.

In mei 1838 kiest de gemeente P.W. Lothes als derde ouderling, maar deze treedt begin 1839 af wegens verhuizing naar Amsterdam.

Door het vertrek van H.G. Klijn december 1839 - hij werd predikant te Kockengen - en door dat van Cornelis van der Meulen¹⁶⁶ naar Middelharnis, is eind 1839 E. Takken de enige ouderling. Inmiddels, namelijk op 5 mei van genoemd jaar, waren twee nieuwe diakenen bevestigd.

De samenstelling van de kerkeraad eind 1840, als de gemeente uiteenvalt, was als volgt: E. Takken, ouderling; A.M. van Beugen, J. Veldhuizen, W. Horst Jr. en J.B. Miché, diakenen. De drie eerstgenoemden zijn het kerkverband trouw, de beide laatsten blijven bij de groep Scholte.

165 Volgens het reeds eerder genoemde ‘Kasboek’ werd aan Scholte vanaf 1 aug. 1839 regelmatig ƒ 100,- per kwartaal uitbetaald.

166 Corneli(u)s van der Meulen werd te Utrecht door Scholte opgeleid tot predikant. Tijdens zijn verblijf aldaar fungeerde hij als ouderling. Ook Gerrit Baay, gekomen van Hoorn, was, zij het ook zeer kort, ouderling te Utrecht. Hij werd op 26 april 1840 predikant te Leerdam.

16. Predikantsopleiding

Wij herhalen hetgeen we ook in het EERSTE DEEL¹⁶⁷ schreven, dat de volgende elf personen bij Scholte te Utrecht, gedurende kortere of langere tijd, een opleiding tot predikant hebben gevolgd.¹⁶⁸

167 Pagina 165.

168 Een ‘n’ achter de naam betekent: geen predikant geworden.

[p. 255]

Gerrit Baay

Hendrik Barendregt n

A.J. Betten

Wijnand Gardenier

Jan Hasselman n

D. Hoogendoorn n

Coenraad de Jong n

Hendrik George Klijn

Jacob Maasdam n

Cornelis van der Meulen

Christiaan Steketee

Gerrit Baay kwam op 3 maart 1840 uit Hoorn, waar hij ouderling was, naar Utrecht. Reeds op 24 en 25 april werd hij geëxamineerd op de provinciale vergadering, gehouden te Utrecht en bestaande uit afgevaardigden van de provincies Utrecht, Zuid-Holland, Gelderland en Zeeland.¹⁶⁹ Hij werd geëxamineerd door Scholte, Klijn en Van der Meulen. Beide laatstgenoemden waren toen reeds predikant. Baay werd 26 april 1840 te Utrecht bevestigd als predikant te Leerdam.

Ten aanzien van Betten (later predikant te Noordeloos), Gardenier (Wolphaartsdijk) en Steketee (Nieuwdorp) is niet gevonden waar en wanneer zij zijn geëxamineerd.

Aangaande H.G. Klijn en C. van der Meulen is heel wat meer bekend. Zoals we weten had Klijn de gemeente vanaf het begin gediend als ouderling. In augustus 1839 werd Klijn te Kockengen beroepen, nadat hij sedert november 1838 door Scholte was opgeleid. De meningen in zijn eigen gemeente waren zeer verdeeld. Sommigen meenden dat Klijn aan de Utrechtse gemeente verbonden moest blijven. Uiteindelijk ontving Klijn ‘toestemming’ zich aan de gemeente Kockengen te verbinden, onder de vreemde voorwaarden, zo nodig de gemeente Utrecht te helpen en Kockengen ‘zonder buitengewone wegen tot aan zijnen dood te bedienen’. Klijn en Van der Meulen (beroepen te Middelharnis) werden geëxamineerd in een vergadering van de kerkeraad (!) gehouden op vrijdag 22 en zaterdag 23 november 1839, zij het ook dat deze vergadering werd bijgewoond door kerkeraadsleden uit de classes van 's-Gravenhage, Dordrecht, Langerak en Zaltbommel.

Er waren drie predikanten uitgenodigd om, eventueel met ds. Scholte, het examen af te nemen: ds. A.C. van Raalte, deze had geschreven door ‘bezigheden’ verhinderd te zijn; ds. Brummelkamp kon wegens verhuisdrukte niet komen;¹⁷⁰ van de weinig-reizende G.F. Gezelle Meerburg was geen antwoord ontvangen. Het gevolg was dat Scholte als enige examinator optrad. De meeste van de gestelde vragen zijn bewaard gebleven.¹⁷¹ De eerste dag duurde het examen met een ruime pauze tot twee uur in de

169 HO.

170 A. Brummelkamp nam 14 nov. 1839 afscheid te Hattem wegens vertrek naar Schiedam. Daar stond hij, zonder te zijn bevestigd van 11 dec. 1839 tot 18 juli 1842.

171 Notulen kerkeraad 22 en 23 nov. 1839.

[p. 256]

nacht; de tweede dag leverden beide candidaten een predicatie over een opgegeven tekst. Beiden slaagden en werden de volgende dag, zondag 24 november 1839, ‘geordend tot den dienst des Woords en der Sacramenten’. Aan de gemeenten in Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel, (Boven-) Gelderland en Noord-Brabant werd kennis gegeven ‘dat het den Heere behaagd heeft volgens Zijn Woord twee nieuwe Herders en Leeraars aan Zijne gemeente te geven’.

In enige provincies - en ook te Amsterdam - verwekte deze mededeling echter geen vreugde; integendeel, men meende dat niet was gehandeld naar de geldende kerkelijke wetten. De gevolgen van één en ander zullen we bespreken in paragraaf 18.

Maar eerst willen we nog enige bijzonderheden geven aangaande het gemeentelijke leven in de eerste jaren.

17. Gemeentelijk leven tot eind 1838¹⁷²

In de jonge gemeente hebben zich een aantal crisisverschijnselen voorgedaan, die wij, daar zij een zekere samenhang vertonen, in chronologische volgorde zullen behandelen.

In juni 1837 is er sprake van een zevental leden, dat de openbare bijeenkomsten van de gemeente verzuimt en daarvoor verschillende redenen opgeeft. Eén van hen, Willem van der Hagt, een zwager van (de latere predikant) A.J. Betten, verklaart dat hij geen ‘verzekerd geloof’ heeft. Hij wordt in augustus 1837 afgesneden. Twee anderen van het zevental maken bezwaar tegen de ‘toegangskaarten’ voor de Domselaarspoort, maar deze moeilijkheid verdwijnt als de gemeente breekt met het stelsel der vergunningen. Ook wordt vanuit de kleine ‘groep’ bezwaar gemaakt tegen de leer van de doop die Scholte zou huldigen. Als met name J. de Jong, J.L.J. van Nieuwkasteel, C.J. Stulting en J. Vermeulen geen gehoor geven aan het vermaan inzake hun verzuimen van de godsdienstoefeningen, worden zij van het avondmaal ‘geweerd’; dit gebeurt eind 1837.¹⁷³

Daarna blijkt dat de bezwaren van deze vier zich concentreren op de prediking van ds. Scholte. In de vergadering van de kerkeraad - met de gemeente, zoals we reeds zagen en zoals in het (huishoudelijk) reglement van begin 1839 als regel zal worden gesteld - van 6 februari 1838 komt ouderling H.G. Klijn eveneens met bezwaren tegen de prediking. Klijn zegt, vermoedelijk in overeenstemming met de genoemde vier personen, dat ‘Ds. Scholte niet genoeg tot den onbekeerden zondaar het woord richtte om denzelven te vermanen en op te wekken en te nodigen om tot Christus te komen...’. Vermoedelijk is er een kern van waarheid geweest in deze

172 Tenzij anders vermeld, zijn de gegevens van deze paragraaf ontleend aan GKU, notulen kerkeraad 1835-1840.

173 Terloops vermelden we, dat er in deze tijd leden wonen te Vianen: Albertus Lodewijk Gerdessen met zeven onmondige kinderen en Philippus Homburg. Ook te Vleuten wonen enige leden, onder anderen Huibert van der Velden en Willem van Zoest.

[p. 257]

bewering. Scholte had een kerkelijk ideaal dat naar labadisme zweemde. Zo zegt hij in deze tijd tot de ouderlingen, dat zij niemand tot lid moeten aannemen, die slechts uitspreekt Jezus als zijn zaligmaker nodig te hebben; neen, men zal moeten verklaren de Heere Jezus te hebben aangenomen, alleen dan wordt iemand zalig gesproken. Zulke opmerkingen hebben ongetwijfeld onder de ‘bekommerde zielen’ in de Utrechtse gemeente ontsteltenis gewekt.¹⁷⁴

Een week later, 13 februari 1838, wordt de bespreking voortgezet. De bezwaarde J. de Jong formuleert zijn critiek op de preken van Scholte met bijna dezelfde woorden als ouderling Klijn heeft gedaan. Ook laatstgenoemde mengt zich, ten tweede male, in de discussie en beschuldigt Scholte dat zijn prediking niet in alle delen op Gods Woord en de Drie formulieren is gegrond, namelijk aangaande de uitwendige roeping of verkondiging van den Heere Jezus, met de opwekking en nodiging tot bekering en geloof. Als wij letten op de teksten die Klijn hierbij aanhaalt,¹⁷⁵ ontkomen we echter niet aan de indruk dat er ook bij hem niet voldoende klaarheid was aangaande de leer omtrent de kerk. Ook hij zag, als zovelen onder de Afgescheidenen, de gemeente als ‘de gemengde hoop’ van onverschillige, bekommerde en bevestigde Christenen. Hoe zegenrijk zou het hebben gewerkt, als er in die eerste tijd na 1834 méér predikers waren geweest, die ook ten aanzien van verbond en doop het volle licht van de Heilige Schrift hadden laten schijnen.

Scholte antwoordt op de zo juist genoemde beschuldigingen door te zeggen, dat de elementen die Klijn heeft genoemd wel degelijk in ál zijn preken worden gevonden ‘echter zulks niet in dien vorm als bij vroegere predikanten het gebruik was, te weten, eene voorafspraak en verdeeling van den tekst, dan eene drooge verklaring en dan eene bizondere toepassing. Verder is door Ds. Scholte beweerd dat het hem niet vrij stond de leiding des Geestes te veranderen of tegen te werken en na nog lang en breed gesproken te hebben over de verschillen, is door Ds Scholte den ouderling Klijn beschuldigd van bedilzucht der leidingen des Heiligen Geest(es) en hem tevens vermaand en aangezegd, dat hij daarover bij den Heere verzoening nodig heeft...’. Besloten wordt nader op de zaken terug te komen. Tijdens de vergadering van 27 februari 1838 deelt Klijn mede, dat hij vele Bijbelplaatsen met ds. Scholte heeft besproken. Deze handelen ‘over de prediking tot de wereld of (tot) onherborene menschen, over welke teksten de Leeraar en Ouderling hetzelfde gevoelen en gelooven, bestaande dus het verschil alleen in de gebruikmaking of toepassing’.

Onder de andere (aanwezige) gemeenteleden is de stemming op genoemde

174 Vergelijk ook de beroering in de Amsterdamse gemeente in deze tijd door een preek van Scholte, waarin hij zegt dat de rechtgeaarde gelovigen nog slechts weinig last hebben van hun oude natuur; DERDE DEEL, 82, 347-351.

175 We noemen: Spreuken 1: 20, idem hoofdstuk 8, Jona 1: 2, Matth. 28: 19, 22, Psalm 2: 12, Psalm 95: 7, 8; Dordtse leerregels: 2e hoofdstuk, art. 5, 3e en 4e hoofdstuk, art. 8 en 9.

[p. 258]

dag als volgt: 16 stellen zich achter Scholte, 4 aarzelen of hebben geen mening, terwijl één lid, de eerder genoemde J.L.J. van Nieuwkasteel¹⁷⁶ zich fel tegen Scholte keert. Hem wordt tenslotte het zwijgen opgelegd, maar niet nadat hij heeft gezegd dat Scholte heeft beweerd ‘dat zijne zending niet is tot de onherborene menschen maar tot de gelovigen alleen...’. Ook Van Nieuwkasteel haalt vele teksten aan om te bewijzen dat Scholte in deze zaak afwijkt van de Schrift. Merkwaardig is daarbij het volgende: als bewijs dat een mens kan ‘geloven voor (hij) door den Heere bekeerd is’ wordt genoemd Lucas 22 vers 32. In deze tekst staat, dat de Heere Jezus tot Petrus zegt: (Simon, Simon, ziet, de satan heeft ulieden zeer begeerd, om te ziften als de tarwe); Maar Ik heb voor u gebeden; dat uw geloof niet ophoude; en gij, als gij eens zult bekeerd zijn, zo versterk uw broeders.

Deze tekst wordt niet alleen ten onrechte aangehaald, aangezien hier juist wordt gesproken over aanwezig geloof (dat niet ophouden zal te bestaan), maar tevens worden wedergeboorte en dagelijkse bekering verward. Het woord ‘bekering’ zal in deze tijd voor Van Nieuwkasteel en vele andere Afgescheidenen wel nauw verbonden zijn geweest aan de term ‘bekeringsgeschiedenis’.

Hoewel we niet kunnen zeggen, dat de gang van zaken ten aanzien van enige personen hierboven genoemd, uit de notulen geheel duidelijk wordt, kunnen we wel vaststellen, dat de moeilijkheden blijven.

Op 20 mei 1838 worden zowel éne S. van den Berg als J. Vermeulen afgesneden. Laatstgenoemde¹⁷⁷ had daarvóór, namelijk op 11 april 1838, nog een uitvoerige brief geschreven aan de kerkeraad.¹⁷⁸ Vermeulen heeft onzes inziens niet de rechte houding aangenomen in het ‘conflict’, want hij zegt dat zo ‘men ons langer verontrusten wil’ de brief aanstonds in de Utrechtsche Courant zal worden gepubliceerd. Hij noemt in zijn schrijven een vijftal punten van bezwaar.

Ten eerste: Scholte verkondigt niet de volle raad Gods door de dode zondaar niet te willen aanspreken en ‘hem van Godswege uiterlijk te roepen’. Hij noemt in dit verband Ezechiël 37. De dorre doodsbeenderen worden op Gods bevel aangesproken, terwijl de profeet niet eens wist, of zijn woorden als gevolg zouden hebben, dat de beenderen ‘levend’ zouden worden.

Ten tweede: ‘Dat... het bondzegel des Heiligen Doops, in de plaats der besnijdenis gekomen - zijnde dus voor alle kinderen - niet door hem (Scholte) aan allen bediend wordt, ergo strijdig met de leer der Gereformeerde Kerk.’

176 Van Nieuwkasteel wordt 7 okt. 1838 afgesneden, maar deze censuur is onzes inziens ten onrechte uitgeoefend. Na 1847 dient hij de (herenigde) gemeente jarenlang als ouderling.

177 Jan Vermeulen, geb. 1781, was schrijver aan de stadsveewaag. Zoals we eerder zagen, behoorde hij tot het conventikel van Keja, Klijn en Ludwig, dat reeds vóór 1834 bestond.

178 Zijn brief verwekte tamelijk veel opspraak, namelijk buiten de kring der Afgescheidenen. Hij is in zijn geheel afgedrukt in Bos IV, 302-305. Voor de reacties op het schrijven zie men Bos IV, 305-307.

[p. 259]

Ten derde: Vermeulen heeft er bezwaar tegen, dat Scholte geen ambtsgewaad draagt. Overigens zou het een zotte vertoning zijn als laatstgenoemde ‘met zijn predikantshoed op zijn rijtuig de paarden mende en de zweep over dezelve legde’. De schrijver gewaagt ook van ‘de afgoden, welke in de armenzak moesten geworpen worpen’ - Scholte zou deze ‘ophopen’.¹⁷⁹

Ten vierde: Scholte draagt altijd het teken van de tiendaagse veldtocht - een herinnerings-kruis - derhalve komt hij in zijn kleding wél uit voor de naam van de wereldse koning.

Ten vijfde: De schrijver heeft in de vier jaren dat hij afgescheiden is, Scholte nog nimmer bij zich aan huis gezien. Hij veronderstelt ‘dat zijne (Scholte's) bezigheden niet toelaten zijne leken te bezoeken... de veele bijzaken, die hij aan de hand houdt en waarin hij zijne eer steld, doen hem zijne kostelijke tijd verliezen’.

Eind april 1838 vraagt de onder censuur staande S. van den Berg het door hem aan de gemeente geleende bedrag van ƒ 1000,- terug. Dit geeft de kerkeraad aanleiding zich op 1 mei tot de gemeente te richten met een brief over de financiële toestand. Aan het stuk ontlenen we de volgende bijzonderheden.¹⁸⁰

De huizinge Domselaarspoort werd in 1836 aangekocht voor ƒ 7750,-. Hierbij kwam aan kosten ƒ 1500,-. Totaal ƒ 9250,-. Door negen leden der gemeente is ƒ 6900,- bijgedragen in de vorm van leningen. Afgezien van enige andere posten zijn ‘de twee leden die met het beheer zijn belast in voorschot ƒ 2250,-’.¹⁸¹ De kerkeraad vraagt aan de gemeente gelden, desnoods als lening, om de ƒ 1000,- (van S. van den Berg) en het bedrag van ƒ 2250,- te kunnen betalen. Verder: vaste bijdragen voor de jaarlijkse kosten - rente en belastingen - groot ƒ 525,-.

Hoewel er eind mei door de kerkeraad en manslidmaten (!) wordt besloten Van Ammers, De Jong, Van Nieuwkasteel en Stulting af te snijden, worden er in juni en juli nog ‘samensprekingen’ met deze vier leden gehouden. Van Nieuwkasteel laat in deze tijd weten, dat hij ds. Scholte niet wil horen preken; als er een andere voorganger, ‘hetzij opziener of lid’ optreedt, dan hoopt hij de godsdienstoefening bij te wonen.

In de vergadering van de kerkeraad van 12 juli 1838 is het opnieuw ouderling Klijn, die op meer dan één punt bezwaren inbrengt. Zo heeft hij bij voortduur bedenkingen tegen de prediking van ds. Scholte; hij acht de wijze van aanvaarden van br. P.W. Lothes - overgekomen uit de Lutherse kerk - niet juist en hij heeft bezwaren tegen de tuchtprocedure van C.J. Stulting. Reeds de volgende dag vergadert de kerkeraad opnieuw. Om de bezwaren

179 Dit zou betrekking hebben op een gouden sleutel, die een ‘wereldling’ in de armenzak had gedaan; de waarde was ongeveer ƒ 10,-. Scholte zou deze sleutel voor ƒ 11,- hebben ingekocht. Bos IV, 307.

180 GKU, Brievenboek 1838-1848, 4-9.

181 Deze twee leden waren J. Veldhuizen en W. Horst.

[p. 260]

inzake het lichtvaardig aannemen van lidmaten weg te nemen, wordt besloten, dat ieder nieuw lid en ieder die toegang tot het avondmaal vraagt ‘behoorlijk in al de leerstukken volgende de leidraad van het Kort begrip’ zal onderzocht worden. Verder wordt bepaald, dat ouderling Klijn in de volgende vergadering schriftelijk zijn bezwaren tegen de leer van ds. Scholte moet indienen.

Op 17 juli heeft Klijn zijn ‘protest’ aangaande het afwijken van ds. Scholte in de leerstukken van ‘de uit- en inwendige roeping’ ingeleverd. Helaas vermelden de notulen niets over de inhoud van het stuk van Klijn. Dit is niet zo verwonderlijk, want die avond komt er een ‘verzoening’ tot stand, waarover wij lezen in de notulen van bedoelde vergadering:

Na dezen avond in christelijke liefde broederlijk met elkander gesproken te hebben over de meeste der bezwaren in de beide voorgaande... vergaderingen genotuleert... hebben wij, een ieder voor ons zelven mogen gevoelen, dat de drie-eenige VerbondsGod zich in genade bij ons vertegenwoordigde. Het zingen van den door Broeder Klijn voorgestelden Psalm, zijnde den 133sten, mogt ons door Gods zegen in de stemming van broederlijke eensgezindheid bevestigen. En in het nagebed door br Klijn gedaan, legde deze opziener voorts zulk een getuigenis van verootmoediging voor den Heere aan den dag, ter zake van het niet mede vieren van het Avondmaal en de verkeerdheden welke bij hem waren, benevens deszelfs ernstige meeningen tot hartelijke genegenheid en liefde om samen als lidmaten van hetzelfde ligchaam, den Heere Christi te leven, en naar Zijne geboden te handelen, dat de President en de waarnemende Secretaris der vergadering, onder goedvinden van de overige broeders besloten hebben: 1^o. om niet verder op iets van de bezwaren en het protest terug te komen; 2^o. Zoo de Heere wil en wij leven het... Avondmaal zeer spoedig weder in de Gemeente te houden.

De vrede is getekend. Of de verschillen in de leer ook werkelijk met deze avond zijn verdwenen, wagen wij, gezien de verdere loop der geschiedenis, te betwijfelen. Maar van ‘protesten’ van Klijn horen we niet meer. Hij zal de komende jaren een, zij het gematigde, trouwe volgeling van Scholte blijken te zijn. In november 1838 begint laatstgenoemde met Klijn op te leiden voor het ambt van herder en leraar.

Op 21 augustus 1838 worden Wulfert Floor¹⁸² en Hendrika Pothoven, bei-

182 Wulfert Floor, een bekende oefenaar uit de vorige eeuw in de provincie Utrecht, werd op 7 april 1818 te Sterkenburg, gem. Driebergen, geboren. Merkwaardig is, dat zijn naam enigszins anders luidde: Wulpherd Flooren. Ook de naam van zijn vader was Wulpherd Flooren (R.A. Utrecht, geboorten Driebergen 1818). In het boekje geschreven door Jac. Overeem ‘De landbouwer van Driebergen, Het levensverhaal van Wulfert Floor’, Utrecht 1961 (tweede druk) wordt de indruk gewekt, dat Floor belijdenis deed voor de kerkeraad van de Afgescheiden gemeente te Driebergen (pag. 60). Dit is onjuist. Genoemd wordt de (Utrechtse) ouderling (P.W.) Lothes. Wulpherd Flooren, landbouwer, huwde 16 mei 1855, dus op 37-jarige leeftijd, in de gemeente Driebergen, zijn nichtje Jacoba Doornenbal, oud 29 jaar (R.A. Utrecht, huw. Driebergen 1855). Dit gebeurde na een verlovingstijd van precies 10 jaar (Overeem, a.w., 86). Wij krijgen de indruk dat hij zich na zijn huwelijk weer bij de Hervormde kerk aansloot. Nog steeds worden de ‘Oefeningen’ van Floor(en) herdrukt. Hij overleed te Driebergen op 13 mei 1876, op 58-jarige leeftijd. Ook dan wordt vermeld dat hij van beroep landbouwer is (R.A. Utrecht, overlijden Driebergen 1876).

[p. 261]

den wonende te Neerlangbroek als lidmaten aangenomen. Bij deze kerkeraadsvergadering is ds. Scholte niet aanwezig. Nadat aangaande het onderzoek naar de kennis van beiden is genotuleerd, lezen we:

Verder gevraagd en naar de kenmerken onderzocht of deze mondbelijdenis ook waarheid in het harte was. Waarop hoewel door den eersten der opgenoemde(n) minder volledig en overtuigend dan door den tweeden is geantwoord: dat ze zich als zondaren voor den Heere hadden leeren kennen en hartelijk begeeren en verwachten, om meer en meer door het geloof, hetwelk ze aanvankelijk mogten belijden van den Heer ontvangen te hebben, zich als verloornen in hen zelven, met al hunne zonden en schulden aan den Heere Christus Jezus over te geven, om van de zaligheid ook, voor hun verdient en verworven, verzekerd te worden. Waartoe ze de Heer bidden en hartelijk begeeren, om deze belijdenis door eenen godzaligen wandel te beleven.

Eind augustus 1838 deelt de kerkeraad aan de gemeente mee, dat het gebouw Domselaarspoort verkocht is aan de Roomsen voor ƒ 12.000,- en dat het 1 december moet worden ontruimd. Als nieuwe vergaderplaats werd, zoals reeds vermeld, aangekocht het leegstaande kerkgebouw Soli Deo Gloria aan de Oude Kamp met twee percelen aan de Nieuwe Gracht: een pastorie en een kosterswoning.¹⁸³

In deze tijd komen voor het eerst de bezwaren naar voren die zullen leiden tot de scheur in de gemeente in 1841. Johannes Hoedemaker verklaart zich niet te kunnen verenigen met ‘al de nieuwigheden’ die de laatste maanden zijn ingevoerd. Bijvoorbeeld: ‘Het aanblijven der ouderlingen voor hun leven’ en het doen van afsnijdingen zonder het advies van een classicale vergadering in te winnen.¹⁸⁴ De vrouw van Hoedemaker, Evertje Beukers - zuster van Jacobus Beukers uit Bunschoten - verklaart niet langer aan het avondmaal te kunnen deelnemen ‘uit hoofde zij niet vereenigd lag met de leer en praktijk’.¹⁸⁵ Enige tijd geleden zou ds. Scholte in het gebed hebben gezegd, dat de vrouw van J.C. Waal tot de wereld behoorde. Haar voor-

183 Dit complex werd kort voor de emigratie van het grootste deel der gemeente in 1847, verkocht voor ƒ 18.000,- (arch. Kadaster Utrecht, register 84E, acte no. 11).

184 Op 7 okt. 1838 werden Van Ammers, De Jong, Van Nieuwkasteel en Stulting afgesneden.

185 J. Hoedemaker en Evertje Beukers zijn de ouders van de zo bekend geworden (dr.) Philippus Jacobus Hoedemaker. Laatstgenoemde werd geboren te Utrecht 16 juli 1839. Nadat hij met zijn ouders in 1851 was geëmigreerd naar de Verenigde Staten, keerde hij in 1862 naar Nederland terug. Hij werd één van de grootste tegenstanders van dr. Abraham Kuyper. Dr. H. Kaajan schrijft in een artikel De Afscheiding in Utrecht, in het ‘Jaarboekje, Officiëele uitgave der Geref. Kerk van Utrecht 1935’, Utrecht 1935, pag. 5-14 onder meer, dat ten huize van J. Hoedemaker in de Vinkenburgsteeg, conventikel werd gehouden. ‘Juffrouw Hoedemaker... gold voor een innig-vrome vrouw en was een zielsvriendin van Budding en Ledeboer, die dikwijls in haar woning de vromen hebben gesticht.’ Dr. Kaajan vervolgt dan met een zinsnede die onzes inziens slechts anecdotische waarde heeft: ‘Bij den doop van haar kind Philippus Jacobus... kon Ds. Scholte bijna niet ophouden met bidden, pleitende op die beide namen.’

[p. 262]

naamste bedenking gold echter het lid P.W. Lothes en zijn artikel in het Tijdschrift De Reformatie, getiteld ‘Over het geloof’.¹⁸⁶

In de vergadering van 11 september en ook in enige in de maanden oktober en november, komt dit stuk in bespreking. Zoals in hoofdstuk 6 reeds is opgemerkt, is de fout in het artikel dat te weinig tot uitdrukking komt dat het geloof een gave Gods is. Vergissen wij ons niet, dan staat de pennevrucht van Lothes niet los van de strijd in de gemeente over de prediking van ds. Scholte, een strijd waarin Klijn, Van Nieuwkasteel en anderen zich hebben gemengd.¹⁸⁷ In de loop van de besprekingen wordt onder meer aanmerking gemaakt op de zinsnede door Lothes geschreven (pag. 70): ‘Iets dat de Heer schenkt en waartoe hij het vermogen geeft moet worden aangenomen.’ Aan Lothes worden dan drie vragen gesteld: of hij geheel en al verenigd is met de volgende leerstukken, zoals deze in onze formulieren van enigheid zijn voorgedragen - 1. Dat de mens van nature geheel onmachtig is om enig geestelijk goed te verrichten, ja zelfs te begeren; 2. Dat de Heilige Geest de enige en algehele Werkmeester is van alle geestelijke verrigtingen, zowel bij aanvang als bij voortgang; 3. Of de schrijver geheel en al verwerpt de verworpen dwalingen der Remonstranten? Lothes antwoord t op deze vragen zonder enige reserve met ja.

De critiek is toch niet vruchteloos geweest, want ds. Scholte schrijft op verzoek en met instemming van de Utrechtse gemeente aan de kerkeraad van Spakenburg ‘dat de schrijver het verkeerde van enkele uitdrukkingen op zich zelven genomen toestemt, en zoo hij het weder schrijven moest dezelve zoodanig niet bezigen zoude’.

Kort daarna gaat - zoals we reeds zagen - de gemeente haar nieuwe kerkgebouw aan de Oude Kamp (Nieuwe Gracht) betrekken. We weten maar weinig van aard en structuur van dit bedehuis. Iets erover vertelt Elise van Calcar-Schiotling.¹⁸⁸ Zij is van 2 oktober 1839 - de dag van haar belijdenis - tot 23 februari 1843 (afsnijding) lid geweest van de Amsterdamse gemeente; daarna wendt zij zich tot het spiritisme. Elise van Calcar verhaalt, dat zij en enige andere jongedames uit Amsterdam waren uitgenodigd de kerstdagen van het jaar 1839 te Utrecht door te brengen en kennis te maken met de Afgescheiden gemeente aldaar.¹⁸⁹ 's Morgens vroeg, terwijl het vroor dat het kraakte, vertrokken zij uit Amsterdam per diligence, en stapten af bij de boekhandelaar J. Hoedemaker.

Daar scheen men ons en vele gasten verwacht te hebben. Met groote gastvrijheid werden er alle broeders en zusters welkom geheeten. Wij verkwikten ons met

186 De Reformatie IV (1838), 67-93. Vergelijk voor deze zaak hoofdstuk 6 (Bunschoten), paragraaf 6.

187 Wij kunnen ons haast niet voorstellen dat P.W. Lothes het stuk geheel zelfstandig heeft geschreven. Er werd in deze tijd wel meer ‘hulp’ verleend door een predikant bij het schrijven van een artikel of brochure.

188 J. Sikemeijer, Elise van Calcar-Schiotling, Haarlem 1921, 29 en 30.

189 Sikemeijer, a.w., 30-33.

[p. 263]

warme thee en broodjes en togen gezamenlijk naar het nette kerkje, dat Ds. Scholte naar zijn idee had laten inrichten... Het was een ruime zaal met een gangpad in het midden; ter weerszijden banken met vaste voetverwarming; niemand had er een bepaalde plaats, maar wie het eerste kwam kon de voorste banken bezetten en schoof tot de achterste plaats door; zoodoende was er geen voorrang of geloop of drukte of plaatsbewaarstersgedoe. De preek scheen ons wonderschoon en wij volgden Ds. Scholte naar zijn woning en bleven bij hem dineren. Rijst met bessensap en koud vleesch was altijd het sabbatsmaal, om de dienstbode gelegenheid te geven ook ter kerke te gaan...

Na te hebben verteld dat de avond werd doorgebracht bij de jonge weduwe van mr. A.M.C. van Hall die ‘een recht aantrekkelijke persoonlijkheid’ was, verhaalt Elise van Calcar nog iets over haar belevenissen op de tweede kerstdag.

Den tweeden Kerstdag zouden wij weer bij Hoedemaker tezamen komen, waar vele vrienden van andere plaatsen en allerlei slag zouden vergaderen. Het huis van den boekverkooper was stampvol; overal hoorde men theologie... vooral in de groote keuken, waar de huismoeder met eigen hand spekpannekoeken zat te bakken voor elk die maar eetlust had. De koeken werden warm uit de pan rondgedeeld en smaakten ons overheerlijk, en ik moet zeggen dat ik er beter heugenis van heb dan van al de taaie leerstukken, die toen verdedigd en betwist werden door boeren en edellieden, want in de partij der Afscheiding gingen... eenige zeer aanzienlijke families mede, en dit gaf iets zeer pikants, ja soms iets komisch aan de ontmoetingen, die ik in die dagen aanschouwde. Dit réveil schudde letterlijk alle rangen en standen dooreen, en de rijke weduwe Mevrouw Zeelt¹⁹⁰... zag men zitten naast eene vrouw, die mij als de godzalige overste der gootscheppers van Amsterdam werd aangewezen en op de vischmarkt niet misplaatst zou zijn geweest volgens hare kenschetsende brutale physionomie.¹⁹¹

190 J.J. Zeelt te Baambrugge; men zie voor haar hoofdstuk 22.

191 Elise vertelt nog dat zij in het conflict in de Amsterdamse gemeente vóór Wormser c.s. koos. Zij nam deel aan een avondmaalsviering van deze groep. Scholte bediende het avondmaal; dit gebeurde in het huis van de familie Logeman - er waren circa 25 communicanten. In 1847 vroeg Scholte aan Elise mee te gaan naar Pella als onderwijzeres. Sikemeijer, a.w., 32 en 33.

18. De confrontatie met de Amsterdamse gemeente en de nasleep daarvan (eerste helft 1840)¹⁹²

Na hetgeen reeds is vermeld over het wel en wee van de Utrechtse gemeente in 1839, valt hierover weinig meer te zeggen.¹⁹³

Eind 1839 begint echter de confrontatie met de Amsterdamse gemeente.

Gedateerd 6 december 1839 schrijft de Amsterdamse kerkeraad aan de Utrechtse een brief, waarin bezwaren worden genoemd tegen de wijze waar-

192 Men zie voor de zaken genoemd in deze en de volgende paragraaf ook: DERDE DEEL, passim.

193 In de kerkeraadsnotulen van 12 dec. 1839 tot 28 april 1840 wordt gesproken over pogingen Kockengen te verenigen met Utrecht, teneinde op deze wijze voor eerstgenoemde gemeente vrijheid van godsdienstoefening te verkrijgen. Bij Kockengen (hoofdstuk 20) komen we op deze zaak terug.

[p. 264]

op H.G. Klijn en C. van der Meulen zijn ‘beproefd’ voor hun ‘ordening’ tot dienaar des Woords.¹⁹⁴ Op de synode van Utrecht 1837 was besloten dat aanstaande predikanten zouden worden beproefd op een provinciale vergadering en dat ‘daarbij minstens drie Herders en Leeraars moesten tegenwoordig zijn’. Amsterdam stelt voor de examinatie alsnog te doen verrichten op een vergadering waar minstens drie predikanten aanwezig zijn; zo niet, dan zal ‘Amsterdam’ ds. Klijn en ds. Van der Meulen niet kunnen erkennen.¹⁹⁵

Scholte maakt een concept-antwoord op deze en een vorige brief die uit Amsterdam is ontvangen. In de notulen van 17 december 1839 lezen we dan het voor de ontwikkeling der dingen zo belangrijk en berucht geworden

Artikel 9.
Deze op de verschillende brieven door den President opgemaakte antwoorden gelezen en goedgekeurd zijnde, zal de WelEerwaarde Ds. Scholte die zelf in den Amsterdamsche kerkeraad overbrengen, ten einde de noodige inlichtingen te geven.

Scholte heeft inderdaad het antwoord zelf gebracht, en wel in de vergadering van de Amsterdamse kerkeraad van 21 december 1839. Ds. S. van Velzen, de predikant van Amsterdam, was die avond niet aanwezig, hij bevond zich in Friesland.¹⁹⁶ In deze brief komen twee hoofdzaken naar voren: de ordening van H.G. Klijn en C. van der Meulen alsmede het gedrag en de prediking van ds. Van Velzen.

Wat het eerste betreft: ds. Van Velzen is niet uitgenodigd als examinator daar hij zich ‘op de laatste provinciale vergadering zoo zeer door dwarsdrijven en dubbelzinnigheid (had) openbaar gemaakt dat deze niet kon gevraagd...’. Bovendien is het ‘Utrecht’ (lees: Scholte) niet duidelijk of Van Velzen wel predikant van Amsterdam is, of dat hij dit ambt nog bekleedt in Friesland. In Utrecht wil men alle notulen wel eens zien, die op deze zaak betrekking hebben. Dit ondanks een volkomen duidelijke brief over deze zaak geschreven door de Amsterdamse kerkeraad, gedateerd 26 april 1839 en de bevestiging van Van Velzen te Amsterdam door ds. H. de Cock op 16 juni van genoemd jaar.

Wat ds. Van Velzen aangaat: de beschuldigingen tegen hem in het onderhavige schrijven geuit, hebben zeer verreikende gevolgen gehad. Wij noemen uit de brief de volgende passages.

194 GKU, notulen kerkeraad 17 dec. 1839.

195 Ongeveer 6 dec. schrijven ook J.A. Wormser, D.A. Budde, H. Höveker en D. Lijsen, aangeduid als ‘de minderheid van den Amsterdamschen kerkeraad’ een brief aan Utrecht’, waarin zij zich van dit schrijven distanciëren (notulen kerkeraad 17 dec. 1839).

196 GKU, Brievenboek 1838-1848, brief van 18 dec. 1839. Wij hopen deze brief in zijn geheel te publiceren in het VIJFDE DEEL. Een interessant punt is of Scholte wist dat Van Velzen niet aanwezig was. Hoe dit ook zij, het was een ongelukkige omstandigheid. Maar het is onzes inziens duidelijk, dat Scholte - gezien zijn opdracht - de brief op de avond van 21 dec. moest brengen, al dan niet in de aanwezigheid van Van Velzen.

[p. 265]

Nu moeten wij nog de opmerking maken, dat het gedrag van Ds. van Velzen niet vrij te pleiten is van dubbelzinnigheid, twistgierigheid en heerschzucht, en dat UEerw. daarvan de speelbal zijt, tot verderf der gemeente. ZWEerw. teekent als president eenen brief, waarin wij gewezen worden op besluiten van de Utrechtsche Synode van 1837, en ZWEerw. weet zeer goed dat de daargestelde kerkordening niemand verbindt, dan die dezelve wil aannemen; terwijl ZWEerw. zelf op de provinciale vergadering van Noord-Holland, dato 30 Augustus van 1838,¹⁹⁷ het voorstel gedaan heeft - Art. 5 - dat ieder vrij zal zijn in het stuk van kerkordening, hetgeen door die vergadering werd ingestemd.¹⁹⁸

In dezelfde geest wordt nog menige beschuldiging tegen Van Velzen gericht, waarbij termen als: zucht tot heerschappijvoering, het gedurig verdraaien van woorden en zinnen, het niet ophouden van wenden en draaien, worden gebruikt.

Maar de kern van de brief is toch gelegen in het onderstaande.

Het smart ons bovendien te moeten hooren, dat de gemeente van Amsterdam beroerd wordt door inwendige verdeeldheid, dat er klagten oprijzen, als verkondigt Do Van Velzen slechts een geraamte van leerstellige waarheden, zonder den levendigen Christus, zonder den levendmakenden Geest, zonder het levendige en werkzame geloof.

Tenslotte: ook de volgende woorden mogen er wezen!

De aanhaling van de bijbelteksten in uwen brief doet ons zien dat Do Van Velzen wel woorden naziet, maar niet derzelver kracht verstaat. De geheele brief toont ons, dat onder den schijn van te waken voor het welzijn der gemeente, eene heimelijke spijt verkropt wordt, van niet als de eerste geacht te worden, terwijl deze teleurstelling gewroken wordt, door de poging om diegenen te verwerpen, welke de Heere aan zijne gemeente gegeven heeft.

Tijdens het bezoek door ds. Scholte gebracht aan de Amsterdamse kerkeraad op 21 december, moet hij toegeven dat hij (in de eerste plaats) de persoon is, die de bezwaren tegen de prediking van Van Velzen op de Utrechtse kerkeraad heeft gebracht.

In een verklaring, gedateerd februari 1840, uitgegeven door de Amsterdamse kerkeraad¹⁹⁹ lezen we:

Voorts kwamen er nog zoo vele hatelijke uitdrukkingen voor, dat wij aan Ds. Scholte het zwijgen moesten opleggen, en hem zeiden dien brief te zullen overwegen wanneer onze Leeraar zelf tegenwoordig zoude zijn.

197 Bedoeld is maandag 13 aug. 1838. Vgl. DERDE DEEL, 350-352.

198 Ds. A.C. van Raalte vroeg op deze vergadering, of hij ‘vrijheid heeft in te willigen, dat Overijssel zich houdt aan de kerkordening van Dordrecht.’ Dit om de Kruisgezinden tegemoet te komen en de wind uit de zeilen te nemen. Daarna stelde Van Velzen voor ‘dat ieder vrij zal zijn in het stuk der kerkordening.’ (DERDE DEEL, 350-352.) Uiteraard kreeg, toen dit voorstel werd aangenomen, Van Raalte het fiat van déze vergadering. Tevens werd, vermoedelijk door Van Velzen, het voorstel gedaan een generale synode bijeen te roepen, om opnieuw aangaande de kerkenorde te beslissen. Van Velzen heeft met zijn woorden niet de bandeloosheid willen bevorderen. Sedert 1838 hield hij vast aan de begeerte de Dordtse kerkenorde weer te doen aannemen.

199 De schorsing van vier kerkeraadsleden der Chr.e Afgescheidene Gemeente te Amsterdam, 's-Gravenhage 1841, 44-46.

[p. 266]

De Utrechtse notulen van 7 januari 1840 geven over het bezoek van Scholte het volgende.

De President doet verslag van de toedragt der zaken in den Amsterdamschen kerkeraad en van hun gehouden gedrag bij het voorlezen van den door ons hun toe-toegezonden brief, en welke onwettige en heerschzuchtige handelingen zij zich daarna hebben veroorloofd. ZijnWelEerwaarde leest ter bevestiging van dit zijn oordeel twee brieven voor: een van den geschorsten diaken H. Höveker en een van den geschorsten ouderling Wormser.

Wat was het geval?

Vier Amsterdamse kerkeraadsleden J.A. Wormser, D.A. Budde, H. Höveker en D. Lijsen wilden niet instemmen met een brief in antwoord op die van 17 december 1839 uit Utrecht. In dit schrijven wordt het spreken van ‘Utrecht’ over de prediking van Van Velzen als laster getypeerd.

Op 3 januari 1840 worden de vier geschorst. Zij vormen aanstonds een tegen-kerkeraad. Reeds op 24 januari 1840 gaven zij een ‘Bekendmaking’ in het licht, waarin zij zichzelf noemen ‘De Kerkeraad der Christelijke Afgescheidene Gemeente te Amsterdam’. Tevens belegden zij, onder leiding van Scholte, een ‘provinciale vergadering van Noord-Holland’ op 21 en 22 februari 1840, ten huize van de geschorste ouderling D.A. Budde.²⁰⁰

De kerkelijke behandeling van het optreden van ds. Scholte in de zaken van Amsterdam en van het gedrag van de vier Amsterdamse kerkeraadsleden werd aanvankelijk verricht in een vergadering van ‘Opzieners’ gehouden te Amsterdam op 6 en 7 maart 1840.²⁰¹

Door deze vergadering werd het optreden van ds. Scholte inzake het aannemen van het beroep door Van Velzen naar Amsterdam veroordeeld en werd van eerstgenoemde geëist ‘herroeping van de beschuldiging tegen de prediking van Ds. van Velzen: naardien ZijnE. niets heeft kunnen bewijzen van hetgeen hij beweerd heeft’.

Van de kerkeraad van Amsterdam werd gevraagd: herroeping van de (overijlde) schorsing van de vier ambtsdragers. En van dezen: ‘Erkentenis dat zij onregtmatig gehandeld hebben in het daarstellen van zoodanige afzonderlijke bijeenkomsten, die kennelijke strekking hebben tot scheuring der Gemeente...’.

Echter, op de provinciale vergaderingen van Noord-Holland, gehouden op 29 mei en 5 november 1840,²⁰² wordt de kerkeraad van Amsterdam geheel in het gelijk gesteld. Uitgesproken wordt daarbij dat het oordeel van de vergadering van 6 en 7 maart 1840 diende te worden hersteld. Ook de synode van 1840 te Amsterdam bevestigde de schorsing.²⁰³

200 De notulen van deze vergadering zijn afgedrukt in DERDE DEEL, 353-365.

201 Men zie: Verslag van de Vergadering van Opzieners der Gemeente Jesu Christi, gehouden den 6 en 7 Maart 1840 te Amsterdam, 's-Gravenhage 1840.

202 NNH.

203 Verslag van de Synode der Afgescheidene Gereformeerde Gemeente 1840, Amsterdam/'s-Gravenhage 1841, 44-46.

[p. 267]

Keren we terug tot Utrecht.

In de kerkeraadsvergadering van 14 januari 1840 deelt Scholte mede, dat de vier geschorste ambtsdragers in hun bedieningen zullen voortgaan. ‘Een groot aantal tegen die schorsing protesterende’ houdt met hen godsdienstoefening. Het is duidelijk, dat Scholte achter deze groep en hun optreden staat. Ouderling Takken oppert zijn bezwaren tegen de handelwijze van de ‘vier’ en, al staat het niet letterlijk in de notulen, tegen de morele steun door Scholte gegeven. Evenwel blijkt uit de notulen van de volgende weken, dat geen der Utrechtse kerkeraadsleden zich duidelijk durft te distanciëren van de brief van 17 december 1839 geschreven aan ‘Amsterdam’ en van de houding van Scholte.

De verdeeldheid over één en ander in de gemeente treedt echter sterk aan het licht, als er op 17 maart wordt voorgesteld avondmaal te houden. Enige leden maken bezwaar ‘bij de bestaande breuke met de Amsterdamsche gemeente’. Deze zaak blijft hangende, maar op 7 april komt het voorstel weer aan de orde. Het is opnieuw ouderling Takken die bezwaren heeft. Hij verklaart zich gedrongen te gevoelen ‘eerst naar Amsterdam te gaan, en voor de meerderheid des Amsterdamschen kerkeraads zijne schuld te belijden dat hij onvoorzigtig gehandeld heeft in de opneming der beschuldigingen tegen Ds. Van Velzen, en alsdan ten gelijke tijde dezelfde meerderheid ook nogmaals bij hunne zondige handelingen te bepalen...’.²⁰⁴

In het kader van de verdeeldheid in de Utrechtse gemeente moeten we ook zien de preek die ds. G. Baay, te Leerdam, in de maand mei houdt. Takken, Van Beugen en Veldhuizen brengen als bezwaar in tegen genoemde predicatie, dat Baay de gemeente heeft beschuldigd vleselijk te zijn, alsmede kittelachtig van gehoor, dat zij de Gezalfde des Heeren aanrandt en dat er wordt gelasterd. Vermoedelijk sloeg dit alles op de groeiende oppositie tegen Scholte. Echter: Baay zou zich na afloop van de dienst nader hebben verklaard. Hij zou niet de ‘gansche Gemeente alzoo beschouwd hebben’; het smartte hem dat ‘zijne goede bedoeling niet begrepen was’! Men laat deze zaak dan maar rusten.²⁰⁵

Op 23 juni 1840 stelt Scholte voor om binnen twee weken avondmaal te vieren. Ook deze maal neemt ouderling Takken het woord. Opnieuw geeft hij zijn voornemen te kennen naar Amsterdam te reizen om schuld te belijden. Maar gehoord hebbende dat ds. Van Velzen te Westbroek zou komen preken, zo is hij daarheen gegaan en heeft met laatstgenoemde gesproken over de zaken die de Afgescheiden gemeenten in toenemende mate gaan beroeren. Takken heeft bevonden, dat ds. Van Velzen ‘zeer stichtelijk en godzalig gepredikt heeft’. Blijkbaar heeft Takken in de gemeente van West-

204 Dit laatste zal betrekking hebben op het schorsen van de vier ambtsdragers. Toch zal eigen schuldbelijdenis Takken wel het zwaarst hebben gewogen.

205 Notulen kerkeraad, 19 en 26 mei 1840.

[p. 268]

broek het avondmaal gevierd. Ook J. Veldhuizen en Hendrik Buskes hebben dit gedaan. Toch heeft laatstgenoemde achteraf bezwaren gekregen. Ouderling Takken zou wel wensen dat ‘Utrecht’ schuldbelijdenis deed en dat er pogingen zouden worden aangewend tot wegneming van de breuke.

Scholte zegt niets van zijn beschuldigingen te kunnen terugnemen. Als het blijkt, dat de meningen verdeeld zijn over een avondmaalsviering, zegt Takken dat hij zal berusten. Toch blijkt al zeer spoedig de onmogelijkheid tot de viering te komen. Want nieuwe moeilijkheden vragen de aandacht. Nog in dezelfde vergadering wordt diaken J. Veldhuizen er van beschuldigd te Westbroek te hebben gezegd, dat ds. Scholte niet de volle raad Gods verkondigt. Veldhuizen antwoordt ‘dat dit geen nieuws is, want dat hij dit vroeger reeds gezegd en bewezen heeft...’. Op een volgende vergadering moet laatstgenoemde zich hierover nader verklaren. Waartoe dit leidde zullen we in de volgende paragraaf zien.

19. De tweede helft van het jaar 1840

In de komende kerkeraadsvergaderingen lukt het Veldhuizen niet zijn beschuldigingen duidelijk te formuleren. Op 7 juli krijgt hij onverwachts ‘hulp’ van J. Hoedemaker die zegt ‘dat Ds. Scholte niet beantwoordt aan hetgeen eenen dienstknecht des Heeren wordt voorgeschreven in Ezechiël 33...’.²⁰⁶ Veldhuizen zegt daarop ‘Ezechiël 33 alleen daartoe niet noodig te hebben, maar dat het uit de geheele gereformeerde leer kan aangetoond worden, dat Ds. Scholte in leer en praktijk afwijkt’. Maar ook dan brengt Veldhuizen het niet tot een duidelijke ontwikkeling van zijn beschuldiging.

Echter:

Verder beschuldigd hij ZWEerw. van afwijking in de praktijk, dat hij namelijk de tafel des Heeren voor iedereen openzet, zonder dat zij tot de Afgescheidene gemeente behooren.

Ongetwijfeld heeft Veldhuizen met deze beschuldiging meer grond onder de voeten gekregen.

De praeses, ds. Scholte, antwoordt laatstgenoemde ‘dat hij genoodigd heeft volgens het formulier des Avondmaals, en waarvan aldaar verklaard wordt dat God degenen, die alzoo gezind zijn, gewisselijk in genade wil aannemen, en voor waardige medegenooten der tafel Zijns Zoons Jesu Christi houden’. Veldhuizen protesteert tegen deze gedachtengang en zegt dat er zo een houding wordt gekweekt van zich niet af te scheiden om de hoon en de smaad der wereld te ontgaan. De aanwezige gemeenteleden blijken verdeeld te zijn in deze zaak. Duidelijk wordt in deze vergadering het afwijkende gevoelen van Scholte; maar we zien ook de wrange vruchten van het verdoezelen van de grenzen tussen kerkeraad en gemeente.

206 In Ezechiël 33 wordt gesproken over het waarschuwen van de goddeloze. Scholte zou niet of te weinig de ‘onbekeerde zondaar’ aanspreken.

[p. 269]

Het lid Hoedemaker dringt er tenslotte bij de ouderling Takken op aan ds. Scholte te schorsen. Enige leden steunen dit voorstel.

Op de volgende vergadering - 14 juli 1840 - leest Scholte een stuk voor waarin hij zijn denkwijze blootlegt ‘omtrent degenen, die men tot het Heilig Avondmaal volgens Gods Woord behoort toe te laten’.

De inhoud van het stuk van drie bladzijden folio is samengevat deze, dat Scholte meent, juist op grond van Gods Woord, de belijdenisgeschriften en de liturgische formulieren, dat allen die als gelovigen bekend staan tot het avondmaal moeten worden toegelaten ‘in elke bijeenvergadering van geloovigen, die zich met afscheiding van het Hervormd Kerkgenootschap te zamen vereenigd hebben...’. Scholte gelooft door een zodanige gedragslijn te volgen te tonen ‘dat de uitwendige kerkelijke ongelijkvormigheid der geloovigen niet te wijten is aan hem (d.i. Scholte) en aan diegenen, die met hem de gemeenschap in Christus stellen boven de uiterlijke gelijkvormigheid’ maar aan degenen die hoewel gemeenschap in Christus erkennende, zich nochtans verzetten tegen deelneming aan het avondmaal door degenen die niet tot de gemeente behoren.

Nadat dit stuk door Scholte is voorgelezen, zegt hij dat hij het eerst op de volgende vergadering in bespreking zal geven. In de tussenliggende dagen zal ieder lid het kunnen bestuderen. Aanstonds daarna doet hij een voorstel ‘hetwelk ten doel heeft diegenen van de lidmaten der gemeente van de stemming op de kerkeraadsvergadering uit te sluiten, die voortdurend het gebruik van het avondmaal, ja zelfs de godsdienstoefeningen verzuimen.’ Ongetwijfeld is dit een poging van Scholte geweest, zich te ontdoen van de oppositie, eventueel van personen, die zich wel eens voor zijn schorsing zouden kunnen uitspreken.

Scholte doet nog een voorstel. Hem is ter ore gekomen, dat er een vergadering is geweest bij de diaken Veldhuizen, die ten doel had ‘verbintenissen te maken, waaruit... verdeeldheid in de Gemeente moest veroorzaakt worden...’. Hij stelt voor degenen, die daar aanwezig zijn geweest te vermanen en bij verharding het avondmaal te ontzeggen. Diaken Veldhuizen zou naar aanleiding van de bijeenkomst ‘tweetongig’ hebben gesproken. Als dit waar zou wezen, zou hij moeten worden ontzet van zijn ambt.

De tegenaanval is overduidelijk op gang gekomen...

In de volgende vergadering verantwoordt Veldhuizen zich niet. Hij stelt wel aan Takken de vraag, wat deze van de bijeenkomst te zijnen huize gehouden, denkt. Takken kan er niets onwettigs in zien, maar meent bovendien, dat de praeses eerst met Veldhuizen had moeten spreken, alvorens de zaak in de openbare kerkeraadsvergadering te brengen.

Op 28 juli 1840 leest ouderling Takken een stuk voor, waarin hij de gedachten van Scholte aangaande de toelating tot het avondmaal van nietgescheidenen bestrijdt en weerlegt.

Takken begint met onder meer te zeggen, dat ‘Het er toe gekomen is wat op de laatste provinciale vergadering is voorgesteld’ om bij de bediening van het avondmaal te nodigen ‘welke niet met ulieden volgens 1 Cor. 1

[p. 270]

vers 10 zijn tezamen gevoegd in een en denzelfden zin...’.²⁰⁷ Vanwege de belangrijke argumenten die Takken naar voren brengt, laten wij het grootste gedeelte van zijn vertoog volgen.

In aansluiting op het bovengenoemde spreekt hij van

dezulken, die in eenen band van ellende verkeeren en leven, waarvan de Apostel ons afmaant om met dezulken niet te eten. Dezulken zijn buiten, die (op wie) de kerkelijke tucht nooit kan worden toegepast. En wanneer de regering der Kerk, naar Art. 28 en 32 onzer Christelijke geloofsbelijdenis niet gaan kan, men zou ten Avondmaal doen komen, die Christus en Belial te gelijk dienen of zamenvoegen. Hoe toch heeft de Satan de zinnen verblind, om over te gaan tot het toedienen des Avondmaals aan zulken, die te teeder van gemoed zijn om aan de tafel der liberalen te gaan,²⁰⁸ maar toch wel het Doops-Sacrament aldaar aan hunne kinderen laten toedienen. Ach! bidt God dat Hij dien liberalen geest uit u uitdrijve, en dat toch geene half gebakkenen worden uitgenoodigd, noch zulke menschen, die, half gezuurd van den liberalen dienst, tot de innigste gemeenschapsoefening met Christus op en aangenomen. Ja, hoe kan men tot de bediening der zigtbare Gemeente Christi toelaten die menschen, welke geen belijdenis van hun geloof in die Gemeente hebben afgelegd, hetwelk toch alleen de deur is, waardoor men tot de Gemeente inkomen kan en hare voorregten genieten.
Waarde Broeders, ik geloof niet dat Gods Waarheid en onze belijdenisschriften, die overeenkomstig die Waarheid zijn, zulke handelingen billijken, maar dezelve integendeel niet toestaan en veroordeelen... zie Art. 27 (Nederlandse geloofsbelijdenis) waarin wij gewaar worden, dat in zuivere deelen der Gemeente Christi nooit iemand tot de Sacramenten is toegelaten dan na belijdenis voor den Heere en Zijne Gemeente. Zie ook Art. 30 met Art. 32 en het Doopsformulier aan bejaarde personen, wat daarmede geleerd wordt ter voorkoming van ergernis, niet alleen voor de Gemeente, maar ook voor degenen, die buiten zijn; opdat alles eerlijk en met orde geschieden mag. De uitspraken des Heeren zijn: die mij belijden zal voor de menschen, die zal Ik ook belijden voor mijnen Vader, die in den Hemel is; en: laat uw licht schijnen voor de menschen, opdat zij uwe goede werken zien, en uwen Vader in den Hemel verheerlijken.
Het is niet genoeg bijwoner te wezen om deel te hebben aan de goederen der huisgenooten, en die huisverzorger, die zich vermeet daarvan iets aan vreemdelingen te geven, maakt zich schuldig voor den Huisheer, en ergert de huisgenooten; wordt dus strafbaar, en tot hem zal niet komen: over weinigen zijt gij getrouw geweest, over velen zal ik u zetten; (doch des Heeren naam is genadig).
Valt er echter door het bestuur des Heeren een broksken van de tafel des Heeren voor een hondeken, dat is, die zich voor den Heere als een onwaardige heeft leeren kennen, dan zal het voor den zoodanigen die gunstige uitwerking wel hebben, dat hij het regt van huisgenoot en kindschap door toedoen van den Huisheer zal doen kennen, en de vreugde zal alzoo in het huisgezin vermeerderd worden, en de Broeder of Zuster volgaarne geplaatst zien aan de ronde tafel: want in de veelheid der onderdanen bestaat des Konings heerlijkheid; waarom wij dagelijks bidden.
Ziet hoe de bondszegelen van der Apostelen tijden af bediend zijn geworden, en gij zult vernemen dat de Sacramenten niet vóór, maar na de belijdenis werden toegediend, gelijk zulks zeker is van drie duizend op den Pinksterdag, bij welke de Apostelen dagelijks van huis tot huis gingen brood breken. Ziet hoe en wanneer den moorman, den stokbewaarder, Cornelio en Lydia de bondszegelen werden toegediend: allen, nadat zij belijdenis hadden gedaan en de Gemeente toegevoegd waren, zijnde van een en denzelfden zin, van een en hetzelfde gevoelen,

207 Het is niet duidelijk welke provinciale vergadering hier wordt bedoeld.

208 Bedoeld is de Hervormde kerk.

[p. 271]

zoodat zij als één hart en eene ziel in belijdenis en wandel zich openbaarden.
Allen, die met mij tegen die verkeerde praktijk zijn, en dezelve daarom moeten tegenstaan, hebben Gods Woord en de praktijk der Kerk tot hunne leering, terwijl de teksten, die schijnen voor de verkeerde handelingen te zijn, al hare kracht verliezen, zoo de Bijbel met den Bijbel vergeleken wordt.
De Heere beware ons allen die over de schapen van Christus gesteld zijn, om dezelve te weiden naar Zijn Woord; want anders zullen wij niet anders dan misdragten voortbrengen; het zullen slechts Egyptische kikvorschen zijn, die het te water en te land kunnen houden. Dan is ons handelen als Gemeente dwaasheid. Waartoe dan die versmading en vervolging tot hiertoe geleden! En waartoe dan die opwekking des Heeren: ‘Gaat uit mijn volk, opdat gij aan hunne plagen geene gemeenschap ontvangt’. Broeders, ziet toe dat op de Gemeente niet toepasselijk wordt hetgeen de Apostel aan de Galaten moest voorhouden: Zijt gij met den Geest begonnen, en eindigt gij met het vleesch?

Wat het verdere verloop der gebeurtenissen in de tweede helft van 1840 betreft: in de beschrijving daarvan moeten wij ons beperken.

Nadat het stuk van Takken is voorgelezen, maakt hij nog enige opmerkingen van pastorale aard, waaruit blijkt dat hij eenheid en vrede zoekt, echter niet boven de waarheid van Gods Woord. Ook zegt hij, bezwaar te hebben tegen sommige uitdrukknigen van Scholte, in zijn preken gedaan. Deze had namelijk sprekende over degenen die niet tot de dienst des Woords opkwamen daar zij ‘in de gronden van de leere der zaligheid niet met Ds. Scholte overeenkomen’, gezegd dat zij vijanden van Gods Woord zijn.

Reeds op de vergadering van 4 augustus 1840 willen enige broeders dat ouderling Takken zal presideren.

Wij kunnen deze gang van zaken - afgezien van de interne moeilijkheden - niet losmaken van het verslag van de ‘Vergadering van opzieners’ gehouden te Amsterdam op 6 en 7 maart 1840, opgesteld door ds. A. Brummelkamp. Op deze vergadering en in het verslag werd Scholte veroordeeld wegens zijn gedrag in de Amsterdamse zaken en werd hij opgewekt, zolang hij niet tot schuldbelijdenis zou zijn gekomen, zich van ambtelijke arbeid te onthouden.²⁰⁹

In de vergadering van de kerkeraad van 11 augustus zijn ook aanwezig ds. A. Brummelkamp, alsmede B. de Boo en P.F.A. Wigny uit Dordrecht. Eerstgenoemde is door Takken, ook overeenkomstig de begeerte van ds. Scholte, uitgenodigd. Gesproken zal worden onder meer over het ‘Verslag’ van Brummelkamp, bovengenoemd.

De diakenen A.M. van Beugen en J. Veldhuizen verlaten de vergadering, als, ondanks hun protest, ds. Scholte presideert.

Deze vergadering brengt wel enige interessante bijzonderheden aan het licht, maar de partijen komen in geen enkel opzicht tot elkander. Ook daarna blijven in de gemeente stemmen opgaan, die zeggen dat Scholte moet worden geschorst. Het is ook in deze tijd dat ouderling Takken voorstelt in het vervolg ‘gesloten kerkeraadsvergadering’ te houden, om de

209 Breder hierover: EERSTE DEEL, 151.

[p. 272]

onaangenaamheden die uit de gedurende de laatste jaren gevolgde methode voortvloeien, te vermijden. Maar zijn voorstel wordt verworpen.

Op de provinciale vergadering van Zuid-Holland, Utrecht, Zeeland en Beneden-Gelderland, gehouden op 30 en 31 oktober 1840,²¹⁰ stelt Scholte de vraag naar de toelating tot het avondmaal van personen, die ‘nog niet van het Hervormd Kerkgenootschap zijn afgescheiden’ aan de orde. Hij kan naar Utrecht terugkeren met de mededeling, dat de overgrote meerderheid van de afgevaardigden zich achter hem stelt.²¹¹

In de maand november 1840 groeit de onenigheid binnen de gemeente. Soms komen daarbij minder belangrijke zaken aan de orde, maar het is duidelijk dat het onderlinge vertrouwen niet meer wordt gevonden.

210 HO.

211 Na de breuk in de Afgescheiden kerken eind 1840, begin 1841, bleek, dat de meeste afgevaardigden Scholtiaan waren.

20. Schorsing van ds. H.P. Scholte; scheuring in de gemeente

Van 17 november tot 3 december 1840 werd te Amsterdam - zoals bekend - een synode gehouden,²¹² waarop de Dordtse kerkenorde weer verbindend verklaard werd voor het kerkverband en waarop werd besloten (artikel 18) dat een commissie naar ds. Scholte zou worden gezonden om ‘in vereeniging met den Kerkeraad te Utrecht, hem te vermanen tot terugkeering van zijne ongeregeldheden, tot openlijke erkentenis van de zonden waarover hij bestraft is, tot vereeniging met de Gemeente en tot aanneming van de Dordtse Kerkeördening, gelijk dezelve thans gesteld is. Ingeval echter Ds. Scholte hieraan geen gehoor wil geven, dat hij als dan geschorst worde’.²¹³ Dit besluit en de uitvoering ervan is niet geheel in overeenstemming geweest met het gereformeerd kerkrecht. Immers, juist volgens de Dordtse kerkenorde kan slechts een kerkeraad een ambtsdrager schorsen. De eerste jaren na 1834 gaven echter wel vaker ontsporingen te zien. Maar van deze zaak is toch wel iets meer te zeggen. Ten eerste: in de Utrechtse gemeente was reeds bij herhaling uitgesproken dat Scholte moest worden geschorst. De synodale commissie heeft niets anders gedaan dan drie van de vijf Utrechtse ambtsdragers (1 ouderling en 2 diakenen) over het dode punt te helpen. In de tweede plaats: Scholte was niet de wettige predikant van de gemeente te Utrecht: hij beschouwde zich als ambtsdrager van de provincie Utrecht, Zuid-Holland en Beneden-Gelderland. Het was dus niet te verwonderen dat het kerkverband zich met zijn optreden bemoeide. Evenwel: het was een tijd van verwarring - ‘de crisis der jeugd’.

De commissie door de synode gezonden bestond uit ds. H. de Cock, ds. L.G.C. Ledeboer en ouderling Gijsbert Haan te Hilversum. Op dinsdag 8 december 1840 kwam dit drietal te Utrecht, terwijl ds. Scholte uitstedig was. 's Avonds werd toen een bespreking gehouden met de kerkeraadsleden E. Takken, A.M. van Beugen en J. Veldhuizen. Woensdag 9 december

212 Verslag van de Synode... 1840, Amsterdam, a.w.

213 Breder hierover - en enige citaten: EERSTE DEEL, 151-157.

[p. 273]

werd gesproken met Scholte te zijnen huize. Na veel geharrewar - wie er wel en wie er niet bij zouden tegenwoordig zijn - kreeg de commissie, alleen met Scholte zijnde, gelegenheid haar missie te volbrengen en ‘geene verootmoediging noch erkentenis vindende’, werd hem tenslotte door ds. De Cock aangezegd in de naam des Heeren, dat hij in zijn bediening als leraar geschorst was. Maar reeds donderdag 10 december ‘had Scholte... die van zijnen aanhang en die wankelmoedig waren aan zijn huis vergaderd, en had hen gesterkt of door hem zelve of door de zijnen om met hem vol te houden’.²¹⁴ In aansluiting daarop wordt er de volgende dag - vrijdag 11 december - vergadering van de kerkeraad gehouden, als van ouds in tegenwoordigheid der gemeente.

Takken, Van Beugen, Veldhuizen en Hoedemaker komen pas na het gebed ter vergadering.

De twee eerstgenoemden vragen waarom zij samengeroepen zijn. Zij zullen de vergadering niet als een samenkomen van de kerkeraad beschouwen. Zij komen ook niet op verzoek van ds. Scholte ‘dewijl zij dezen als geschorst daartoe geene magt toekennen’. Maar zij zijn gekomen op verlangen van de diakenen W. Horst en J.B. Miché.

Scholte zegt ‘dat hij tot een geschikt einde wil komen, dewijl er na de verledene week nog geene wettige kerkeraadsvergadering geweest zijnde, en ZijnWelEerwaarde tot dusverre nog President zijnde... nu de stemmen... wilde opnemen, ten einde te zien of hij daarmede²¹⁵ nog langer zal voortgaan, zich in geen opzigt willende op- of indringen, maar, wanneer het blijkt, dat de meerderheid zulks verlangt zich gaarne wil verwijderen naar eene andere gemeente, waar hij bewust is dat zijne dienst hartelijk begeerd wordt’.

Ouderling Takken beschuldigt daarop de diakenen Horst en Miché alsmede enige andere leden der gemeente onder wie A.J. Betten en C. Steketee, ‘dat zij komplotten en eenen aanhang hebben zoeken te maken met... bij vele leden der gemeente rond te gaan en met hen eene afzonderlijke bijeenkomst te houden’.

Betten, het woord verkrijgende, leest een ‘Protest’ voor. In dit stuk constateert hij, dat drie leden van de kerkeraad ‘gerugsteund’ door de commissie van de algemene synode ds. Scholte in zijn bediening hebben geschorst. Hij wekt laatstgenoemde echter op zijn ambtswerk voort te zetten. Vooreerst meent hij, dat de Amsterdamse vergadering, waar de provincie Utrecht niet vertegenwoordigd werd, geen macht heeft ‘in onze Provincie en gemeente te handelen en eenen Herder en Leraar onverhoord te veroordeelen en te schorsen’. Verder zijn er, aldus Betten, in de gemeente geen redenen bekend, die aanleiding zouden kunnen vormen voor een schorsing. Wel zijn er leden die elke gelegenheid aangrijpen om zijneerwaarde tegen te staan. Het ‘Protest’ was inmiddels getekend door de diakenen W. Horst en J.B. Miché, alsmede door de leden (alphabetisch): L. van Bergeijk, A.J.

214 EERSTE DEEL, 154, 155; Verslag Synode 1840, a.w., 63 en 64.

215 Namelijk met zijn ambtsbediening.

[p. 274]

Betten, J. van Beugen, G. Brandenburg, H. Buskes, F. Cup, H. Dingemans, W. Dingemans²¹⁶, C.J. van Ekeris, J.M. Grashuis, G. Hendriks, D. Hoogendoorn²¹⁶, A. Hulstein, H.G. Klijn Jr, J.J. Kukuffsky, W. Overeem, I. Overkamp, M. de Raad, Chr. Steketee, G. van Werkhoven.

Na een vrij lange discussie werd door diaken Horst het voorstel gedaan om ‘aangezien het grootste deel der Gemeente tegen eene schorsing van Ds. Scholte protesteert, te besluiten, om op de gewone wijze, even als vroeger geschied is, voorttegaan, en alsdan gezamenlijk te arbeiden dat de zaken behoorlijk aan het licht gebragt, onderzocht en beoordeeld worden’. Kort daarna verlaat Veldhuizen de vergadering; Takken en Van Beugen hebben dit al eerder gedaan. De achterblijvenden besluiten met algemene stemmen dat ds. Scholte aanstaande zondag ‘op de gewoone wijze zal voortgaan in de bediening’. De andere tegenstanders - naast de drie kerkeraadsleden - waren blijkbaar al niet meer aanwezig in deze vergadering. Het is duidelijk dat een breuk in de gemeente nu welhaast onvermijdelijk is.

Evenwel geven Takken, Van Beugen en Veldhuizen de hoop nog niet op, dat er terugkeer zal komen.

Op dinsdag 15 december 1840 is er weer een vergadering van kerkeraad en gemeente. Merkwaardig is, dat ds. L.G.C. Ledeboer bij het begin aanwezig is. Na het gebed door Scholte verlaat hij de vergadering.

Opnieuw leest A.J. Betten een uitvoerig stuk voor, waarin hij de schorsing van Scholte als onwettig typeert, zijn eigen gedrag in het doen tekenen van het ‘Protest’ verdedigt en alle schuld voor de ellende en verdeeldheid in de gemeente werpt op enige leden, mensen met een ‘masker’ - bij wie wordt gevonden ‘verdeeldheid tegen de zuivere prediking van Gods Woord’. Na een brede bespreking verklaarden Takken, Van Beugen en Veldhuizen zich te scharen aan de zijde van de Amsterdamse synode en haar uitspraak te erkennen.

Daarop vroeg Scholte aan Takken of ‘hij van plan is te doen hetgeen hij Zondag gedaan heeft’. Er was namelijk op zondag 13 december een godsdienstoefening gehouden ten huize van J. Hoedemaker. Ds. Ledeboer had gepreekt en het avondmaal bediend. Takken was opgetreden als ouderling, Van Beugen en Veldhuizen hadden de dienst van diakenen verricht.²¹⁷ Takken gaf op bovengenoemde vraag ten antwoord, dat hij niet weet hoe in het vervolg te handelen; Veldhuizen verklaarde geen plan te hebben des zondags afzonderlijk te vergaderen; Van Beugen verklaart ‘nog niet vereenigd (te zijn) afzonderlijk te vergaderen’.

In de kerkeraadsvergadering van 22 december vroeg Scholte aan Takken, wat er na al het gebeurde zal moeten geschieden. Deze wilde eerst zijn

216 Wordt niet genoemd in de eerste lidmatenregisters. Zie bijlage II. D. Hoogendoorn werd opgeleid tot predikant; vgl. blz. 255.

216 Wordt niet genoemd in de eerste lidmatenregisters. Zie bijlage II. D. Hoogendoorn werd opgeleid tot predikant; vgl. blz. 255.

217 Dit optreden van Takken c.s. was weinig in overeenstemming met het gereformeerde kerkrecht. Op z'n zachtst gezegd was daarbij sprake van overhaasting.

[p. 275]

mening niet zeggen, maar toen Veldhuizen zei te protesteren ‘tegen het voortgaan van Ds. Scholte in elke betrekking’, viel hij, evenals Van Beugen, hem bij. Miché en Horst meenden, dat deze drie kerkeraadsleden ‘niet kunnen voortgaan in de bediening’. Scholte was dezelfde mening toegedaan ‘na hunne vereeniging met de vergadering van Amsterdam, dewijl de Gemeente alzoo geopenbaard heeft, dat dezelve den tot hiertoe betreden weg in kerkelijke zaken wenscht te blijven volgen’.

Reeds een week later (29 december 1840) brengt Scholte een schriftelijk met acht redenen omkleed voorstel ter tafel, de drie kerkeraadsleden uit hunne bedieningen te ontslaan. De kern van genoemd voorstel is dat Takken, Van Beugen en Veldhuizen ‘zich hebben veroorloofd om eene van... (de) Gemeente afzonderlijke kerkelijke gemeenschap te aanvaarden, en ten gevolge daarvan te vorderen, dat de overige leden des Kerkeraads, ja de geheele Gemeente zich aan die gemeenschap onderwerpen’.

Scholte deelt nog mede, dat ds. S. van Velzen hem heeft bezocht en hem heeft gezegd dat het geschrevene in De Reformatie een leugen is. Vermoedelijk zal er meer zijn besproken, maar uit dit gegeven blijkt dat Van Velzen de reis van Amsterdam naar Utrecht er voor heeft overgehad om te trachten zijn voormalige wapenbroeder tot beter inzicht te brengen.

In de vergadering van 5 januari 1841 werd de behandeling van het voorstel-Scholte voortgezet. Takken ontzegde ds. Scholte het recht zulk een voorstel te doen; hij wilde zo'n voorstel niet eens horen ‘maar wanneer hij (Scholte) in den welverordenden weg in de bediening kan voortgaan, door het doen van schuldbelijdenis of door zich voor eene vergadering te regtvaardigen, dat hij alsdan over zoodanig voorstel wil handelen; zeggende verder dat hij ZijnWelEerwaarde in dezen weg niet als lid van den kerkeraad erkent’. Verder verklaarde Takken voornemens te zijn om catechisatie te houden. Tenslotte bracht hij een boodschap van ds. Brummelkamp over, dat er ‘gelegenheid is om eene vergadering te beleggen, waarop Ds. Scholte zich zou kunnen verantwoorden, zoodra hem (Ds. Brummelkamp) het verlangen daartoe slechts te kennen gegeven wordt’.

De laatste vergadering welke degenen die het kerkverband trouw bleven en daarmee de lijn van de Afscheiding vasthielden, bijwoonden, was die van 2 februari 1841. Aanwezig waren ook de door Scholte opgeleide predikanten G. Baay (Leerdam), H.G. Klijn (Kockengen) en C. van der Meulen (Middelharnis). J. Veldhuizen was ziek.

We lezen in de notulen:

Art. 4. De WelEerw. H.G. Klijn acht het noodzakelijk om de Brs. Takken en Van Beugen en ook Veldhuizen, wanneer hij hier tegenwoordig was, te vermanen, gelijk ZijnWelEerwaarde dan ook ernstiglijk doet, om zich niet te onttrekken aan de bijeenkomsten der Gemeente, maar integendeel voortaan met de Gemeente op te komen... Doch deze vermaning wordt door voornoemde Broeders niet aangenomen.
Art. 5. Na vele woordenwisselingen hieromtrent wordt de vergadering... gesloten.

[p. 276]

Met deze samenkomst wordt de breuk tussen de ‘Scholtianen’ en de groep Takken definitief. Maar eerst op 24 mei 1842 schrijft de kerkeraad van de groep-Scholte een brief aan Takken, Van Beugen en Veldhuizen waarin staat dat zij, op grond van het feit, dat zij zich gedurende meer dan een jaar aan de openbare saenkomsten hebben onttrokken, uit hun bedieningen worden ontslagen, onder ernstig vermaan terug te keren van hun dwaling, en met de betuiging dat de kerkeraad hen bij hun ‘bekeering en verootmoediging’ met blijdschap en toegenegenheid weer als lidmaten zal ontvangen.

Volgens een ruwe schatting telde de groep-Scholte begin 1841 90 personen, de groep-Takken 63 zielen.²¹⁸

Over het wel en wee van beide gemeenschappen - gedurende de jaren 1841-1850 - lezen we in het volgende hoofdstuk, maar de gegevens over dit tijdvak zijn betrekkelijk schaars.

218 Vergelijk begin bijlage II.