Logo DBNL
De Afscheiding van 1834. Deel 4. Provincie Utrecht (1980)

De Afscheiding van 1834. Deel 4. Provincie Utrecht

(1980)–C. Smits–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Hoofdstuk 14
De Afgescheiden gemeente te Utrecht I - Inleiding. Voorgeschiedenis.

1. Inleiding

Bij de meeste Afgescheiden gemeenten is de ‘voorgeschiedenis’ gauw verteld. Overbekend is immers, dat velen in ons land reeds vóór 1834 innerlijk en zelfs de jure zich hebben losgemaakt van de Hervormde kerk. Evenwel kunnen we in de plaatsen waar sprake is van een voorgeschiedenis, in den regel slechts constateren, dat deze of gene latere Afgescheidene bezwaar maakte tegen een bepaalde gang van zaken - bijvoorbeeld de invoering van het reglement van 1816 - en dat hij, al dan niet als gevolg daarvan, bedankte bij verkiezing tot ouderling of diaken. In een aantal plaatsen komt ook het ‘oefenen’ aan de orde.1

De voorgeschiedenis te Utrecht is meer omvattend, zoals we in dit hoofdstuk zullen zien.2

 

We beschouwen 18 december 1835 als datum van instituëring van de Utrechtse gemeente. Op deze dag wordt de eerste kerkeraad door ds. H.P. Scholte bevestigd.

Het kerkelijke leven van de Afgescheidenen te Utrecht is in sterke mate beheerst geweest door de persoon en de arbeid van laatstgenoemde. Op 16 juli 1836 brengt hij weliswaar zijn domicilie over van Gorinchem naar Utrecht, maar eerst begin 1837 verhuist hij naar laatstgenoemde plaats.3 Sedert midden 1836 zien wij hem - aanvankelijk af en toe en later meer geregeld - te Utrecht voorgaan, maar predikant is hij aldaar nimmer geweest, hoewel hij in deze stad gedurende tien jaar als predikant is opgetreden. Dit is één van de zaken, die het leven der gemeente hebben bepaald. Een ander gewichtig punt, waarop we moeten terugkomen, is het feit, dat de vervolging te Utrecht bijzonder hevig is geweest. Bij herhaling zijn de godsdienstoefeningen onmogelijk gemaakt of uiteengejaagd.4 In dit opzicht betekent 14 februari 1839 een keerpunt. Immers op die datum werd de Afgescheiden gemeente te Utrecht door de Koning toegelaten en erkend. Toch is, in de keten der gebeurtenissen, ook dit feit weer oorzaak geworden

van nieuwe moeilijkheden en crises. Wij denken hierbij aan het ontstaan van de Kruisgemeenten, maar bovenal aan de breuk onder de Afgescheidenen die bepaald werd door de vraag: huishoudelijk reglement (waarop de Utrechtse gemeente was erkend) òf Dordtse kerkenorde? In het jaar 1840 geraakt, zoals we zullen zien, de Utrechtse gemeente in grote verwarring door de ongereformeerde denkbeelden van ds. Scholte. Als einde 1840 hem de schorsing wordt aangezegd door een commissie benoemd door de kort daarvoor gesloten generale synode gehouden te Amsterdam, is dit kerkrechtelijk wel een vreemde figuur, maar de schorsing zou anders toch zijn geschied door de meerderheid van de kerkeraad.

De gemeente valt dan in twee groepen uiteen. Een deel kiest voor Scholte, de overige leden volgen de ambtsdragers E. Takken, J. Veldhuizen en A.M. van Beugen. De breuk wordt niet meer geheeld.

In 1847 verlaten ds. Scholte en een groot deel van zijn gemeente het vaderland; zij emigreren naar Pella, Iowa, U.S.A. Nog geen veertig leden blijven achter.

Scholte's gemeente staat van ongeveer 1840 tot 1847 buiten het verband van de meerderheid van de Afgescheiden kerken. Slechts met een gering aantal ‘gelijkgestemde’ gemeenten wordt contact onderhouden.5 De groep Takken blijft het kerkverband trouw; vanaf mei 1842 is zij vertegenwoordigd op de vergaderingen van de gecombineerde provincies Noord-Holland en Utrecht.

Eerst in 1850 wordt, mede door de arbeid van ds. P.J. Oggel, de hereniging tussen de ‘rest’ van de gemeente van Scholte en de groep-Takken tot stand gebracht.6 Deze gemeenschap telt in laatstgenoemd jaar echter slechts ongeveer 75 zielen.

Al deze zaken zullen we in dit en in de beide volgende hoofdstukken breder noemen.

Van 1850 tot 1869 komt het kerkelijk leven te Utrecht in rustiger vaarwater. Dit laatste tijdvak behandelen we in hoofdstuk 17.

Maar de gemeente blijft voor een stad als Utrecht tamelijk zwak. Volgens de statistische gegevens, die in 1856 beginnen, telt zij in dat jaar 180 zielen, in 1863 zijn het er 153 en in 1869 een kleine tweehonderd.

2. De Hervormde kerk te Utrecht ten tijde van de Afscheiding; predikanten

In 1829 omvat de gemeente te Utrecht ongeveer 24.000 zielen, van wie circa 10.000 belijdende leden zijn. Als men haar in de eerste helft van de vorige eeuw beschouwt, moet men wel tot de concusie komen, dat zij hetzelfde beeld vertoont als het geheel der Hervormde gemeenten van die tijd.

Zo deelde ds. R. Rodenburgh Mentz7 bij het graf van zijn ambtgenoot

A. Francken8 mede, dat deze diep verontwaardigd was ‘als zijne pogingen tot verbreiding van een verlicht, gemoedelijk en werkdadig Christendom door onkunde en onwil werden tegengewerkt’.9 Twee jaren vroeger kenschetste hij ds. L. Dibbits10 als een ‘voorstander van onbekrompenheid en vrijheid van denken, van liberaliteit in den waren zin’.11

Toen hij zelf zijn afscheidsrede hield, op 7 juli 1861, en daarbij sprak over: eenheid in denkwijze en begrippen, kwam hij tot deze slotsom: ‘...de eenheid der ware leden van 's Heilands gemeente grondt zich op éénheid in verstandelijke en gemoedelijke erkentenis van zekere waarheden, waarheden waarmede het Christendom staat of valt’, en hij achtte zich ‘vervreemd van alle bekrompene stelselzucht en allermeest van eene onverdraagzaamheid, die den broeder oordeelt en verdoemt’.12

Als dezelfde op 22 januari 1871 een ‘Vijftigjarige gedachtenisrede’ houdt, zegt hij, dat het door hem beleefde tijdperk zich onderscheidde door afscheiding ‘eerst van hen die, ten gevalle hunner gehechtheid aan de letter, meer dan aan den geest der Schrift en formulieren ons hervormd genootschap hebben verlaten’ en ook later door het zich afzonderen van anderen onder den naam van rechtzinnig of orthodox en het zich verzetten tegen de ‘godsdienstbegrippen van dusgenoemde vrijzinnigen of liberalen, en nog veel meer tegen de leeringen der zoogenaamde Modernen’.13

 

Van ds. L. Merens14 haalde ds. W.J. Jorissen Mzn. onder andere deze woorden aan: ‘Ja ziele droefheid grijpt mij aan... wanneer meer het afgetrokken leerbegrip dan deszelfs hooge waarde en kracht voor het christelijk gemoedsleven op den voorgrond geplaatst wordt.15 Een iets uitvoeriger tekening van hem vindt men in de auto-biografie van ds. S.H. Buytendijk:16 ‘Ik kwam onder de prediking van dominee Lukas Merens. Hij was deftig, zacht en vriendelijk in zijn optreden, trouw in zijn bediening, en in heel zijn doen en laten een geestelijke wijding openbarende, welke ik in die mate

zelden in iemand aangetroffen heb. Ik zag tegen hem op als tot een heilige uit oude tijden... Ook was hij een goed theoloog, een bijbelsch man, die den nadruk lei op wat den Kristen allereerst noodig is. Hij hielp u tot kennis van zonden en ellende brengen, maar bestraald met het licht des Evangelies.... Waarbij kwam de omgeving van dezen apostolischen voorganger. Hij was toenmaals de eenige z.g rechtzinnige predikant te Utrecht, en had daardoor, wat wij noemden, zijn vaste klanten, die elkander kenden en zich onderling min of meer verbonden gevoelden.’

Over de predikanten in het algemeen merkt Buytendijk op: ‘Utrecht heeft nooit liberale dominees gehad. Die er destijds stonden, waren welwillende mannen, maar in hun prediking bang zich aan koud water te branden, oud-supranaturalisten.’17

Behalve ds. Merens heeft vermoedelijk nog een predikant zich van zijn collega's onderscheiden: ds. O.C. Wolterbeek.18 Blijkens een straks nader te noemen schrijven van de directeur van politie te Utrecht, gedateerd 26 oktober 1832, kwamen enigen van hen, die wij later onder de Afgescheidenen zullen ontmoeten, bij hem ter kerke. Maar zo dezen van hem enige bijzondere verwachting mochten hebben gekoesterd, dan zijn zij ongetwijfeld teleurgesteld. Want van een na zijn overlijden in druk verschenen gedicht19 van zeven vier-regelige verzen luidt het vijfde:

 
Rust zacht, gij, die met kracht, de dweepzucht wou bestrijden,
 
En 't ‘wee u, wee u!’ tot den Fariseër sprak;
 
Maar medelijdend badt, voor die zich af wou scheiden,
 
En zóó den hechten band der Kerkgemeente brak.

Hoe echter bijna alle Utrechtse predikanten zich één hebben gevoeld met de heersende theologische richting - althans niet van het tegendeel hebben blijk gegeven - toch ging het voornemen van de Utrechtse hoogleraar J. Heringa,20 de leermeester van enigen van hen, ook hun te ver. Deze wilde namelijk één der predikbeurten, die hij diende te vervullen, en wel die op 24 mei 1829, doen waarnemen door A. des Amorie van der Hoeven, sedert 1827 hoogleraar aan het seminarie van de Remonstrantse broederschap te Amsterdam. De predikanten vaardigden een commissie uit hun midden af, om te trachten prof. Heringa te bewegen, zij het dan ‘uit hoofde van de gevreesde gevolgen’ (!) van zijn voornemen te doen afzien. Maar deze zending bleef zonder gevolg.

3. De reactie van J.D. Ludwig

Het optreden, en het voornemen daartoe, van de remonstrantse hoogleraar heeft heel wat beweging veroorzaakt. In de vergadering van de grote kerkeraad van 18 mei 1829, belegd tot het houden van schriftelijke kerkvisitatie, werden reglementair voorgeschreven vragen ten opzichte van de ambtsdragers gedaan en ‘op een voldoende wijze’ beantwoord, zonder dat iemand enig bezwaar inbracht, echter met één uitzondering: de diaken J.D. Ludwig21 meende predikanten en ouderlingen te moeten ‘aanklagen van ontrouw aan eed en pligt’, omdat zij naar zijn overtuiging ‘niet verhoedden, dat op den volgenden Zondag een predikbeurt in eene onzer kerken door een Hoogleeraar, tot de Remonstrantsche Broederschap behoorende, zou worden waargenomen’.

Wij zullen niet alle verwikkelingen bespreken die het gevolg zijn geweest van deze aanklacht, maar slechts een enkele hoofdzaak noemen.22 De kerkeraad vorderde van Ludwig schriftelijke indiening van diens klacht vóór de avond van de volgende dag. Ludwig voldeed hieraan en schreef, gedateerd 19 mei 1829, het volgende.

Den ondergetekende Jacob Dirk Ludwig, Diaken der Nederduitsche gereformeerde gemeente te Utrecht, in den grooten kerkenraad van 18 Mei 1829, belegd ter beantwoording der schriftelijke kerkvisitatie, waarin onder andere vragen ook gevraagd is door den Preses L. Merens of ook iemand in die vergadering iets had aantemerken op het gedrag of de leere van predikanten en ouderlingen, geantwoord hebbende, Ja! is van hem verlangd door den Scriba A. Fran(c)ken zijne aanmerkingen schriftelijk in te leveren, waaraan hij, ondergeteekende als dan bij deze voldoet, al hoewel zulks alles door hem reeds mondeling was gedaan.
Welligt had zijne aanmerking door eene of meerdere leden der gemeente geschiedt en hij, ondergetekende, daarvoor gespaard gebleven, had men behoorlijk de gemeente bekend gemaakt, dat er kerkvisitatie zou plaats hebben, daar het toch genoegzaam bekend was, dat op Zondag den 24 Mei 1829 den gereformeerden leerstoel beklommen zou worden door eenen Remonstrantschen Leeraar of Hoogleeraar. Om welke redenen den ondergetekende zich gedrongen gevoelt zijne aanmerkingen of aanklagte in te leveren tegen predikanten en ouderlingen zijner gemeente, als die door eed en belofte zich verbonden hebben te zorgen, dat de gereformeerde leer ongeschonden bewaard blijve en te waken, dat de zulken, die van buiten zoeken in te dringen, geweerd worden, meenende hij, ondergetekende, genoegzaam zeker te zijn, zulks het vaste voornemen te zijn, wordende hij hiervan volkomen verzekerd en in bevestigd door den Preses voorn., die daarvan kennis gaf in de volle vergadering namens professor J. Heringa E.z., met wien Zijn Eerw. zeide er over gesproken was, waarbij Z.Eerw. voegde te twijfelen, of wel verder er iets aan te doen was. Meenenden den ondergetekende, dat het weeren van onregtzinnigen niet bestaat in er over te spreken, zoo is den inhoud zijner aanmerkingen of aanklagte ontrouw aan eed en pligt.

Ongetwijfeld kon er kerkrechtelijk gezien enige aanmerking worden gemaakt op de door Ludwig gekozen methode. Het ware juister geweest deze zaak

informatief aan de orde te stellen en daarna te trachten de kerkeraad tot een uitspraak te bewegen.

Overigens: in de reeds genoemde vergadering van 18 mei stelde ook een ouderling het voorgenomen optreden van prof. Des Amorie van der Hoeven aan de orde en uitte de wens, dat dit ‘zoo mogelijk mogte gekeerd worden, of, zoo dit niet konde, dat het dan zoodanig mogte worden gedirigeerd, dat Prof. van der Hoeven in eene buitengewone avondbeurt predikte’. De praeses deelde daarop mede, dat de door de predikanten in dezen verrichte moeite tevergeefs was geweest. In de voortgezette vergadering - op de morgen van de volgende dag - werd besloten een commissie uit de kerkeraad naar prof. Heringa te zenden ‘ten einde Z.H.Ew. broederlijk den wensch der vergadering mede te deelen, dat Z.H.Ew. het voornemen niet volvoere’. De commissie meldde echter in haar rapport van 20 mei, dat haar bemoeiingen tevergeefs waren geweest.

De kerkeraad besloot nu ‘provisioneel in deze zaak te berusten’. Hieruit blijkt wel, dat, wat de inhoud betreft, de klacht van Ludwig niet overdreven was.

Nadat de kerkvisitatoren in deze aangelegenheid waren gemengd, werd er door hun een poging gedaan, Ludwig te bewegen zijn aanklacht in te trekken.23 Tijdens de betreffende vergadering verklaarde Ludwig dat hij ‘zijne betrekking als lidmaat dezer gemeente opzeide’. Hij verliet daarop de bijeenkomst. Maar reeds de volgende dag schreef hij aan de kerkeraad, bij nader overweging tot de overtuiging te zijn gekomen, dat de kerkeraad ‘gedaan heeft, wat hij voor het tegenwoordige doen kon’. Hij verklaarde zijn beschuldiging in te trekken. De kerkeraad eiste echter van hem dat hij dit onvoorwaardelijk zou doen. Ludwig schreef daarop dat ‘zijne beschuldigingen gaaf teruggenomen’ werden. De kerkeraad besloot nu op 10 juni ‘in de thans ingekomen missive van br. Ludwig te berusten en daarmede alle vorige beschuldigingen als vervallen te beschouwen’.

Wij moeten aan het bovenstaande toevoegen, dat het Classicaal bestuur het optreden van de remonstrantse hoogleraar feitelijk veroordeelde. Het schreef namelijk op 25 november 1829 aan de kerkeraad van Utrecht dat het ‘de uitoefening van den openbaren godsdienst voor onze gemeente door eenen leeraar, niet tot de Hervormde Gemeente behoorende, houdt voor eene daadzaak, strijdig met de vrijheid, de goede orde en de rust en vrede in onze Nederlandsche Hervormde Kerk’.

Op 4 januari 1830 werd door de kerkeraad een reglement vastgesteld, waarbij onder meer de regeling van de buitengewone predikbeurten werd opgedragen aan een commissie bestaande uit een predikant en drie ouderlingen.

 

Voor één aspect dienen we nog de aandacht te vragen.

Het geheel van de gebeurtenissen kan de indruk vestigen, dat het initiatief tot het optreden van Ludwig in deze zaak, niet bij hem zelf heeft gelegen, maar bij andere gemeenteleden met wie hij contact onderhield. Hierop kan

duiden de passage in zijn brief van 19 mei 1829, waar staat dat hij er voor gespaard gebleven zou zijn, de aanklacht in te dienen, indien aan de gemeente behoorlijk zou zijn bekendgemaakt, dat er kerkvisitatie zou worden gehouden. Eén of meerdere leden der gemeente zouden dit dan wel hebben gedaan! Ook de wijze waarop hij zijn aanklacht intrekt, kan wellicht worden verklaard uit het feit, dat Ludwig - die we als gezegd later niet aantreffen onder de Afgescheidenen - niet van zins was, er voor zich zelf een halszaak van te maken.

4. Het conventikel van Keja, Klijn en Ludwig24

De laatste zinnen van de proclamatie van Koning Willem I, afgekondigd op 5 oktober 1830, naar aanleiding van de ontwikkeling van de Belgische opstand luidden: ‘Te wapen, voor de zaak van orde en tucht. Te wapen onder ootmoedig en biddend opzien tot den almachtigen God, Die Nederland en Oranje zoo dikwijls uit de grootste gevaren heeft gered.’

Het zijn deze woorden waarbij J.D. Ludwig ‘Oud diaken der Herv. kerk’ en H.G. Klijn aansluiten, als zij zich op 4 oktober 1832 met een request tot de Koning wenden. Zij, en anderen, verenigden zich - zoals zij schrijven - vooral op de zondag na kerktijd, om gemeenschappelijk dát wapen aan te grijpen ‘hetwelk boven alles, te allen tijde, krachtig bevonden is voor God’, namelijk het gebed. Na alfoop der krijgsverrichtingen en de terugkeer der landsverdedigers bleven zij bijeenkomen, nu tevens ‘tot opscherpinge van de kennisse der waarheid, des zuiveren geloofs, der liefde, der hope, en tot betrachting der voorvaderlijke deugden, in alle stilheid’. Zij constateren dat van hun samenkomsten zegen uitgaat en dat zij toenemen in getal. De zo gevreesde cholera eiste ook in Utrecht haar slachtoffers en beangstigde menigeen. Het aantal bezoekers der bijeenkomsten neemt dan zodanig toe, dat er vaak 100 tot 150 personen bijeen zijn.25

In het bovengenoemde request van Ludwig en Klijn lezen we verder:

Dan, gelijk het in zulke gevallen gemeenlijk gaat, worden wij thans door zommige lieden lastig gevallen, die ons deeze vereeniging wenschten te verstoren en onze oprechte bedoelingen miskennen.
Daar wij nu... niets anders wenschen dan in stilheid, alle eerbaarheid en godzaligheid bijeen te zijn, en geene andere leer belijden dan die van onze aloude Hervormde Godsdienst...,
Zoo vervrijmoedigen wij ons, als Zijner Majesteits gehoorzame onderdanen, nederig bij deze tot Uwer Majesteits throon te naderen, van Uwe Majesteit beleefdelijk verzoekende, dat het hoogstdezelve mogt behagen, ons over onze bijeenkomsten te willen doen toekomen een gunstig blijk van Uwe Majesteits hooge goedkeuring ten deze, ten einde in dit ons godsdienstig werk ongestoord te mogen voortgaan en zoo wel voor onze personen, als voor onze eigendommen die bescherming te erlangen, welke stille en rustige onderdanen door Uwer Majesteits wetten wordt verzekerd.

Het bovenstaande wordt niet geheel duidelijk, als er niet aan wordt toegevoegd, dat het gezelschap reeds enige overlast had ondervonden, en dat daarom was besloten bijeen te komen in een boerenwoning, gelegen aan de Daalsche Dijk (no. 31), buiten de Catharijnepoort.26 Bekend is ook, dat het voornemen bestond om ‘eene bidverzameling, sedert lang in de Elisabethstraat... gehouden... te verstoren...’.27

Echter, ook buiten de Catharijnepoort wordt men niet met rust gelaten. Op dinsdag 2 oktober 1830 trekt een aantal studenten naar de woning van Keja, om de oefening te verstoren, maar deze wordt niet gehouden. Zij trekken dan wel af, doch enige leden van het gezelschap vernemen, dat het plan bestaat, aanstaande zondag 7 oktober een tweede poging te doen tot verstoring van een te houden samenkomst. Dit is voor Ludwig en Keja aanleiding, zich op woensdag 3 oktober te vervoegen bij de directeur van politie te Utrecht. Zij krijgen echter van laatstgenoemde te horen, dat zij handelen in strijd met de bepalingen van het wetboek van strafrecht, als zij zonder goedkeuring van het ‘Gouvernement’ bijeenkomen met meer dan twintig personen, laat staan met ‘somtijds meer dan honderd personen’. Het wordt uit de stukken niet geheel duidelijk, of de directeur van politie de raad heeft gegeven aan de Koning ‘autorisatie’ van de bijeenkomsten te verzoeken, dan wel dat Ludwig en Keja zelf hebben gezegd, dat zij deze zouden vragen ten einde op die manier bescherming van de overheid te kunnen ontvangen.28 De dag volgende op genoemd onderhoud, wenden Ludwig en Klijn zich tot de Koning en besluiten in afwachting van het antwoord, de oefeningen op te schorten, althans niet bijeen te komen met een aanzienlijk getal.

 

Aan de avond van zondag 7 oktober verschenen 40 à 50 studenten bij de woning van Keja en klopten ‘onzagt’ aan de deur. Een in het huis aanwezige politieagent opende en deelde hun mede, dat er die avond geen bijeenkomst zou worden gehouden. Daarop verwijderden de studenten zich. Blijkbaar hadden deze belangstellende jongelieden er voor gezorgd, dat hun komst niet onbekend zou blijven.

Want enige honderden personen bevonden zich in de nabijheid. Volgens de officiële uitlating van de directeur van politie werden er ‘geene ongeregeldheden’ gepleegd; anderzijds werd, zowel door Ludwig en Klijn als door dr. H.F. Kohlbrügge bericht, dat het gepeupel over muren en heggen klom, zich over het erf verspreidde, tegen de deuren en de ramen sloeg, schreeuwde en schold, allerlei bedreigingen uitte alsmede voetzoekers en ander

vuurwerk afstak, waarvoor de aanwezige studenten geld zouden hebben verschaft. Het lawaai duurde enige uren. Van de zijde van de politie werd het maken van al dit geraas niet verhinderd.

Het ‘slappe’ optreden, eigenlijk werkeloos toezien, der politie, die de vrije hand had gelaten aan de oproermakers, moet deze laatsten aangemoedigd hebben. Ongetwijfeld is dit mede de oorzaak geweest, dat een week later veel ergere dingen gebeurden. Doch reeds in de week van 7 tot 13 oktober ‘zijn verscheidenen huizen van hen, die op dit gezelschap kwamen, gestoord geworden, zoodat men met 4 à 5 personen godsdienstig bij elkander zijnde, verhinderd en aangevallen werd’.29

Maar dit alles was niets vergeleken bij wat Keja zondagavond 14 oktober ondervond.

Vroeg in de avond van het land komende (hij had waarschijnlijk voor zijn paarden gezorgd) en zijn woning naderende, vond hij daar een grote menigte mensen en jongens bijeen. Een dezer laatsten, de 16-jarige Leendert Gijbels, vroeg aan Keja of ‘Domenie bloedworst van het nieuwe licht predikte’ en voegde hem ‘andere schimpende uitdrukkingen’ toe. Nauwelijks binnen zijnde en zijn reeds aanwezige kennissen Jan de Jong en Zeger van Cuilenburg begroet hebbende, werd op de buitendeur geklopt: twee studenten vroegen toegang tot de ‘kerk’, maar werden afgewezen, evenals nog zes anderen, omdat er geen bijeenkomst werd gehouden. De terugkerende studenten werden met een luid hoera-geroep verwelkomd. Plotseling klonk een slag, gevolgd door glasgerinkel, en weldra regende het stenen door de ruiten. Wat daarvan nog heel bleef werd met stokken stuk geslagen. Een groepje jongens had een heining gedeeltelijk vernield en achter het erf verscheidene sparrestokken weggehaald. Genoemde Gijbels was tot ‘kapitein’ benoemd en op zijn bevel bestormden enige jongelieden de deur en liepen die open. Anderen klommen binnen door een geheel stukgeslagen venster; verscheidene stukken huisraad werden vernield. De baldadigheden en het tumult eindigden pas toen de door Keja te hulp geroepen politie verscheen.30

De gouverneur der provincie, nog dezelfde avond door de directeur van politie op de hoogte gebracht van het voorgevallene, richtte naar aanleiding daarvan op 15 oktober een vrij scherp schrijven aan burgemeester en wethouders, waarin hij er zijn verwondering over uitspraak, dat het voornemen tot de ordeverstoring aan de politie onbekend kon blijven, vooral na hetgeen reeds was geschied. Hij wilde er zijn oordeel niet over uitspreken, of het ‘niet noodzakelijk was geweest, maatregelen van voorzorg ter verijdeling van alle pogingen, welke tot stoornis der openbare orde en rust konden leiden te nemen’. ‘Ik hecht’ - zo schreef hij - ‘aan de ontdekking van de daders en aanstokers van het gepleegde misdrijf eene bijzondere belang-

stelling, omdat hetzelve in allen opzigte de volstrekte afkeuring van alle weldenkenden ontwijfelbaar moet wegdragen’.31

 

De gebeurtenissen gaven - zoals reeds aangeduid - aan Ludwig c.s. aanleiding tot het zenden van een nieuw request aan de Koning, gedateerd 17 oktober 1832.32 Wij lezen daarin over de aanval op het huis van Keja:

...men brak de vengsters af, verbrijzelde de ramen, sloeg de deur aan spaanders, klom binnen, men sloeg tafels, stoelen, spiegels, schilderijen, porcelein en glaswerk aan stukken, scheurde de gordijnen vaneen, men roofde eenige goederen, liep als razende in het huis rond, en wierp in hetzelve door de gebrokene ramen eene menigte van steenen, en dat ten aanschouwen van duizende menschen, welke zich rondom bij het huis bevonden; vele studenten speelden hier weder de hoofdrol.

Verder lezen we in het request:

Thands loopen de geruchten, dat men aanstaanden Zondag het huis in den asch wil leggen.

Tenslotte: in het verzoekschrift komt, zoals we zagen, wel voor een schets van de overlast die men had ondervonden; verder een verzoek om bescherming; maar niet een duidelijk omschreven bede om goedkeuring voor het vergaderen als conventikel. Het bleef dus de vraag, hoe het antwoord zou zijn op het eerste request van Ludwig en Klijn.

 

Wat de bestraffing van (sommige van?) de daders van het gebeurde op zondag 14 oktober betreft: op maandag 29 oktober 1832 stond een 17-tal jongens terecht, allen aangeklaagd ‘wegens baldadigheden en burengerucht, gepaard met verbreking van afsluitingen’. De jongste was 11 jaar, de oudste 20; uitgezonderd deze twee oefenden zij een beroep of werden voor een beroep opgeleid. Bovendien was aangeklaagd de 28-jarige Pieter Heine, werkman. Deze laatste zag zich, evenals de 20-jarige Johannes van der Linden veroordeeld tot een maand gevangenisstraf en een geldboete van 25 gulden. Acht anderen kregen 5 dagen gevangenisstraf, Gijbels (de ‘kapitein’) van beroep timmermansknecht, 8 dagen. Zeven jongens werden vrijgesproken.

Van de ‘aanstokers’ werd niet gerept. Slechts één van de acht studenten, die zich voordat de baldadigheden begonnen waren, aan de woning van Keja hadden vervoegd, was als getuige opgeroepen: hij verklaarde op die avond om half zeven met de vrouw van Keja te hebben gesproken en dat er onderwijl met ‘voetzoekers en steenen tegen de glazen werd geworpen’, maar dat hij geen mens heeft gezien!

 

Onder de ambtelijke stukken, die na zondag 14 oktober werden gewisseld, is er één voor ons onderwerp van bijzonder belang. Wij bedoelen het rap-

port van de directeur van politie te Utrecht aan het gemeentebestuur, gedateerd 26 oktober 1832.33 Volgens genoemde politie-functionaris zijn de leden van het gezelschap mensen die ‘tot het dweepachtige overhellen’. Zij menen dat alle Utrechtse predikanten, uitgezonderd O.C. Wolterbeek34 met remonstrantse gevoelens zijn besmet en zij onthouden zich van het zingen der ‘Evangelische gezangen’. Verder lezen we: ‘...dat zelfs volgens bij mij ingekomen berigten sommigen hunner die zich op den 14. dezer in de Geertekerk bevonden, ter bijwoning van het Heilig Avondmaal, hetwelk door den predikant Wolterbeek zoude gevierd worden, zich niet hebben ontzien om toen in plaats van dien onverwagt ongesteld geworden zijnde leeraar de Predikant Jorissen35 optrad, allen de kerk te verlaten...’.

Maar afgezien van deze en dergelijke beschouwingen en mededelingen is het bedoelde rapport interessant, daar er een lijst bijgevoegd is van de ‘voornaamste leden’ van het conventikel - ‘hebbende hij (= de ondergetekende) het niet raadzaam geoordeeld dezelve te teekenen, alzoo hij in zijne betrekking voor de complete zekerheid niet zoodanig kan instaan, dat hij dezelve tot in de geringste kleinigheid waarborgen wil...’.

Wij zullen de namen en de belangrijkste bijzonderheden van deze lijst hieronder weergeven.

Een (A) achter een naam betekent dat vaststaat dat de bedoelde persoon zich later bij de Afgescheidenen voegt.

H.G. Klijn (A), kamerbehanger op de Voorstraat.36 ‘Hij is op weg om door dweepzucht zijn tijdelijk bestaan geheel te verwaarlozen; volgens getuigenis van zijn buren weergalmt het huis de ganse dag van boetpsalmen.’
J.D. Ludwig, goud- en zilversmid op de Ganzenmarkt. Een zeer onverdraagzaam mens. Laat zich ten opzichte van de meeste (Hervormde) predikanten zeer ongunstig uit.
Louwerens Johannes Schadee, ‘slagter’ in de Slachtsteeg. Heeft weinig verstand. ‘Deze drie personen staan bekend als hoofden van de vereeniging en als sprekers’.
Johannes Keja, schuitenjager buiten de Catharijnepoort.
Zoals bekend worden te zijnen huize de vergaderingen gehouden.
Frederik Wilhelm van Krieken, timmerman in de Jufferstraat.
Evert Takken (A), grofsmid in de Elizabethstraat en zijn huisvrouw Sybilla Horst (A). ‘Ook ten huize van deze komen sommige leden veel bijeen.’
Simon van den Berg (A), schipper op Leiden in de Hardebollenstraat.
De huisvrouw van de schipper Van der Tien, buiten de Waardpoort.
Andr. van der Plaats, kuiper in de Pottestraat.
Cornelis Meurs, visverkoper in de Pottestraat.
Jan Veldhuizen (A), wolkammer ‘over de Bakkerbrug’.
Willem Horst (A), rentenier, Oudegracht bij de Jacobibrug.
W. de Kof, kamerbehanger op de Steenweg en zijn huisvrouw.
J.G.H. Hoffman Mzn., banketbakker in de Schoutensteeg en zijn huisvrouw.
W.J. Eylenbosch, winkelier op het Oudkerkhof.
Johannes Mozes, visverkoper in de Rozenstraat.
Isac van Gorkum, boekhouder buiten de Waardpoort.
‘Deze heeft somwijlen als voorlezer gefungeerd.’
Gijs van Arkel, steenwerker op de oven van mevrouw Rose, en zijn moeder.
Christiaan Rutgers, poppenmaker in de Lichtegaard.
E.A. van der Velde, poppenmaker op de Oudegracht bij de Geertebrug.
Anthony Grijff (A),37 schoenmaker in het Catharijnesteegje.
Johannes de Jong (A), metselaar op de Oudegracht bij de Volderbrug.
Hub. Ring, particulier buiten de Catharijnepoort.
P.M. van Schaik, timmerman in de Boothstraat.
‘Deze spreekt echter stellig tegen van er toe te behooren.’
Jan Bor, rentenier, Achter Clarenburg.
J. Vermeulen (A), schrijver aan de stadsveewaag.
H. Heister, brievenbesteller op de Nieuwegracht en zijn huisvrouw.
H.F. Kohlbrügge,38 proponent, woonachtig aan de gewezen Plompetoren. ‘Hoezeer deze de vergaderingen niet bijwoont, schijnt hij echter de raadsman der hoofden te zijn; hij wordt gehouden de steller van het rekwest en de bij de directie van politie ingediende memorie. Zeker is dat gezegde hoofden in de laatste dagen meer dan eens bij hem zijn geweest.’

De lijst is verre van volledig, want het gezelschap werd soms bezocht door over de honderd personen. Toch zal het wel zo zijn, dat de 32 hierboven vermelde namen - dr. H.F. Kohbrügge niet meegerekend - de vaste kern van het conventikel geven. Van negen personen weten we zeker dat zij tot de Afscheiding zijn overgegaan. Deze getalsverhouding - 9 tot 32 - is in overeenstemming met hetgeen we ook vinden in menige andere plaats waar gezelschap werd gehouden. Er zijn uitzonderingen, maar in de meeste gevallen voegde zich na 1834 slechts een klein gedeelte van dergelijke gezelschappen bij een Afgescheiden gemeente. De lijst geeft in ieder geval een - zij het onvolledig - inzicht in de samenstelling van het Utrechtse conventikel.

 

Zoals te verwachten krijgen J.D. Ludwig c.s. de gevraagde goedkeuring voor het houden van hun godsdienstige samenkomsten met meer dan twintig personen, niet.

Na veel overleg, waarin betrokken worden de ministers van eredienst, van justitie, van binnenlandse zaken alsmede de Raad van State, schrijft de ‘Secretaris van Staat’ op 13 januari 1833 aan eerstgenoemde:

‘Onder... terugzending van... adressen van... J.D. Ludwig en H.G. Klijn te Utrecht... Strekkende om vergunning te bekomen tot het houden van godsdienstige bijeenkomsten van meer dan twintig personen, - heb ik, op 's Konings last, de eer Uwe Excellentie uit te noodigen, om vanwege Hoogst-denzelven aan den adressanten te kennen te geven, dat in hunne verzoeken niet kan worden getreden.’39

 

Ludwig, Klijn en hun medestanders zullen wel hebben gehandeld naar de door de Koning genomen beslissing. Van vergaderingen of bijeenkomsten boven het getal van twintig personen is na januari 1833 althans in de officiële stukken geen spoor te vinden. Voor de hand ligt, aan te nemen, dat men in veel kleiner getal dan voorheen tezamenkwam, en zonder dat de aandacht van buitenstaanders daarop viel.

Maar dat sommigen van de groep die het conventikel van Ludwig c.s. vormden met elkaar in verbinding bleven, is wel zeker. Men kan dit opmaken uit de brieven, die van enkelen bij de Hervormde kerkeraad inkwamen, toen de brochure van dr. H.F. Kohlbrügge: Het Lidmaatschap bij de Hervormde Kerk hier te lande mij willekeurig belet,40 in maart 1833 het licht zag. Het zijn er vier.41

Twee briefschrijvers J. de Jong en J.G.H. Hoffman Mzn. bepaalden zich tot een woord van protest ‘tegen de handelingen van den Utrechtschen Kerkeraad betrekkelijk (den) Heer H.F. Kohlbrügge’. De twee anderen, J.D. Ludwig en L.J. Schadee waren uitvoeriger. Beiden verklaarden de brochure ‘gelezen en herlezen’ te hebben en de handelingen van de kerkeraad in dezen ‘onbijbelsch, onchristelijk en onrechtvaardig’ te achten. Beiden schreven te protesteren ‘als man en vader’. Ludwig voegde hieraan toe: ‘Onverklaarbaar is het hem, hoe men bij zulke bezoedelingen zich durft te onderstaan, de gemeenschappelijke gebeden, de brekinge des broods en de aanbiedinge des bekers’; Schadee, dat hij de handelingen van de kerkeraad ‘verfoeit en afkeurt’. De gelijkluidende uitdrukkingen geven blijk, dat er over het schrijven aan de kerkeraad aangaande deze zaak onderling overleg is gepleegd.

 

Tenslotte: Rullmann42 vermeldt dat bij de begrafenis van Kohlbrügge's eerste vrouw - zij overleed te Utrecht op 12 februari 183343 - drie leden van

de verstoorde oefening de slippen van het lijkkleed droegen. De Utrechtse straatjongens moeten toen hebben geschreeuwd: ‘Daar zijn ze, die dominees in de afgescheiden kerk moeten worden.’44

 

De straatjongens hebben niet gelijk gekregen, maar de Afscheiding was toen wel zeer nabij. Voor wat Utrecht betreft, zullen we er in het volgende hoofdstuk van horen.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen