De Afscheiding van 1834. Deel 4. Provincie Utrecht

[p. 166]

Hoofdstuk 13
Zeist

1. Inleiding

De gemeente Zeist, thans een grote plaats, waar meer dan 50.000 mensen wonen, was omstreeks 1840 al een flink dorp met 3500 inwoners. De gemeente telt dan vier heerlijkheden: Zeyst, Stoetwegen, Cattenbroek en Den Breul. Middelen van bestaan zijn landbouw en industrie.

De bevolking bestaat uit 2000 Hervormden, 110 Afgescheidenen, 300 Moravische broeders en 1100 Rooms-Katholieken.

In de archiefstukken die over de Afscheiding in de provincie Utrecht handelen, wordt aanvankelijk gesproken over een gemeente ‘aan de Bilt’.¹ En inderdaad lag in de eerste tijd het zwaartepunt te De Bilt, mede door het feit, dat men bijeenkwam in een woning (of in enige woningen) die, weliswaar nabij de grens van Zeist en De Bilt staande, nog juist op het grondgebied van laatstgenoemde plaats lag(en).

Wij hebben echter boven dit hoofdstuk niet geplaatst ‘Zeist-De Bilt’ of ‘De Bilt en Zeist’, aangezien na 1840 slechts sprake is van een Afgescheiden gemeente te Zeist. De Gereformeerde kerk te De Bilt is een Doleantie-gemeente, geïnstitueerd in 1887.

Wat de voorgeschiedenis betreft: merkwaardig is, dat er omstreeks 1750 in De Bilt een enigszins vermaard conventikel bestond. In de notulen van de Hervormde kerkeraad van dat jaar - 23 juni - lezen we bijvoorbeeld dat er samenkomsten werden gehouden ten huize van de koster Aart Bos. Eén dezer bijeenkomsten duurde van 's avonds na kerktijd tot 's morgens drie uur. Ook Jan van Barneveld uit Westbroek (vgl. hoofdstuk 18) komt oefenen; hij is vergezeld van enige personen uit Utrecht en Hilversum! Zijn huisvrouw houdt eveneens oefening. Zij logeert daartoe enige tijd ten huize van de koster.

1 HO, Utrecht, 2 en 3 aug. 1837, 24 en 25 april 1840 etc.

2. De eerste Afgescheidenen te De Bilt en Zeist

In hoofdstuk 3 (de requesten aan de Koning van 1836) hebben we reeds kunnen lezen van enigen der eerste Afgescheidenen in de burgerlijke gemeente De Bilt.

[p. 167]

Hieronder noemen we de namen (met vermelding van enige bijzonderheden) van alle Afgescheidenen van het eerste uur, door ons gevonden, in de burgerlijke gemeenten De Bilt en Zeist. De lijst is gebaseerd op de ondertekening van genoemd request van 1836, op het nog te vermelden verzoekschrift aan de Koning van 1841, archief Herv. gemeente te De Bilt (Handel. van de kerkeraad, 6 okt. en 1 dec. 1836) en archief Herv. gemeente te Zeist (Lidmatenregister 1783-1861).²

De Bilt:	Cornelis van den Berg
	Peter de Geest, arbeider	1847
	Gerrit Jakob Overeem
	Jannetje de Roos, geboren Spelt
	Jakob Spelt
	Johannes Abraham Streng, schilder
	met vier kinderen	1847
	Gerrit Veenendaal
	Hermanus Veenendaal,^3 arbeider
	en zijn vrouw Jannigje Niekerk, met 8 kinderen	1847
	Harmen M. Veenendaal
	en zijn vrouw Jakomijntje Stekelenburg, met 2 kinderen
	Willem Veenendaal, arbeider
	en zijn vrouw Elizabeth Zonnenberg, met 4 kinderen	1847
	A. van der Velde
Zeist:	Gerritje de Geest
	Hendrik Matthias Harmelink
	en zijn vrouw Johanna Elisabeth Kramp
	Gerritje van den Heuvel
	Adrianus J. (van 't) Hoenderdaal, dienstknecht	1847
	Jan Horst
	Cornelis Kraan
	Hendrik Meijers
	Hermanus van Riezen
	Hendrikus Ruijs
	Jan Smit
	Jacoba Lamberta Veenendaal
	Maria Cornelia Veenendaal
	Roberta Alida Veenendaal
	Salomon Zirkzee^4

2 Het jaartal 1847 achter een naam wijst op emigratie in dat jaar naar de Verenigde Staten. R.A. Utrecht, Staten van Landverhuizers 1847-1850.

3 Hermanus Veenendaal woonde ongeveer 800 meter uit de kom van het dorp De Bilt, aan de ‘Heilige Akker’, thans ‘De Akker’ genoemd.

4 Hij huwde Sybilla Alida van den Born.

[p. 168]

3. Bijeenkomst september 1836

Op 18 september 1836 wordt er een ‘bijeenkomst’ gehouden ten huize van Hermanus Veenendaal, oud 36 jaar, wonende te De Bilt.⁵ De vergadering wordt geleid door H.G. Klijn, kamerbehanger, te Utrecht. In totaal zijn 50 à 60 personen aanwezig, onder wie ook niet-afgescheidenen.⁶ In het proces-verbaal van de burgemeester van De Bilt lezen we dat twee assessoren van de gemeente, vergezeld van een veldwachter en een ‘dienaar der justitie’ naar het huis van H. Veenendaal zijn gegaan. Aan de aanmaning uiteen te gaan, werd niet voldaan. Klijn antwoordde één der assessoren dat ‘het lezen in den Bijbel niet was verboden’.

Veenendaal wordt door de rechtbank te Amersfoort veroordeeld tot een boete van ƒ 25 vermeerderd met de kosten,⁷ maar in appèl door die te Amsterdam vrijgesproken.⁸ Naar aanleiding van de godsdienstoefening bericht de gouverneur aan de minister van justitie, dat ‘bij eene onverhoopte vernieuwing van zulk eene bijeenkomst de maatregel van militaire adsistentie zal worden toegepast’.⁹ En aan de burgemeester van De Bilt schrijft de gouverneur op 22 september,¹⁰ dat ‘aanstaande Zondag’, dit is 25 september 1836, des morgens een militair detachement in genoemde gemeente zal arriveren. Mocht een bijeenkomst van meer dan twintig personen laten blijken niet te willen uiteengaan nadat dit gelast is, dan zal deze sommatie driemaal worden herhaald. Daarna moet de veldwachter ‘de ontbinding beproeven’ en wanneer ook dit vruchteloos zal wezen, dient de gewapende macht te handelen. Deze zal ‘zorgvuldig in acht nemen, dat niet dan in den uitersten nood een voorzigtig gebruik van den sabel worde gemaakt’.

Uit een bericht van 25 september blijkt dat de ‘Separatisten’ die dag tweemaal bijeen zijn geweest, maar slechts met 8 en 14 personen.¹¹

5 Rechtb Amst, inv. no. 556.

6 Behalve enige hierboven reeds genoemden, lezen we van: Teuntje van den Berg, huisvrouw van Gerrit van Dam; Willemijntje Doornenbal, weduwe Teunis van den Berg; Jan van Voorst, landbouwer, allen wonende te De Bilt. Verder is aanwezig Evert Schimmel, landbouwer te Maartensdijk. Teunis van den Berg en zijn vrouw W. Doornenbal worden 1 juni 1816 lidmaat van de Herv. gemeente te De Bilt (gekomen van Zeist). Vestiging vermoedelijk op De Blauwe Schorteldoek. T. van den Berg wordt in 1817 gekozen tot diaken, evenals ene Pieter Doornenbal. Beiden bedanken om ‘voor hen gewichtige redenen’ (Arch. Herv. gem. De Bilt, Handelingen kerkeraad december 1817).

7 Rechtb Utr, vonnissen 1836.

8 Rechtb. Amst, vonnis 5 jan. 1837 (inv. no. 217).

9 Bos III, 396.

10 Gemeentearchief De Bilt, ingekomen stukken, 22 sept. 1836.

11 Idem, Brievenboek, 25 sept. 1836.

4. De eerste jaren; instituëring

De notulen van de gemeente zelf beginnen eerst met 26 november 1839.¹² Van de tijd daarvóór weten we één en ander via het archief van de Utrechtse

12 Arch. Chr.e Geref. kerk Zeist.

[p. 169]

gemeente.¹³ Zeist was namelijk niet direct zelfstandig.

In de notulen van 10 juli 1838 lezen we dat de Utrechtse ouderlingen naar De Bilt zijn gegaan voor een samenspreking. Er waren ‘weinige broeders tegenwoordig’. We weten dat reeds midden 1837 een kerkeraad is gekozen, maar de bevestiging van de drie gekozenen laat op zich wachten. De ‘beroepene ouderling’ C. van den Berg, 25 jaar oud, is na veel bezwaren in het midden te hebben gebracht ‘eindelijk door hen opzieners der Gemeente van Utrecht bewezen, zonder dat hij Van den Berg evenwel geheel overtuigd is geworden, dat hij de roeping des Heeren moest aannemen. Voor censureren, huisbezoeken en andere zaken, die aan zijn ambt verbonden zijn, verklaarde hij zich onbekwaam. Ook had hij aanmerking op de openbare vergadering des Kerkeraads.’¹⁴ Met de ‘beroepene diaken’ J.A. Streng ligt het moeilijker. Deze ‘openbaarde veel verkeerdheid’, zodat de Utrechtse opzieners ‘uit aanmerking van de... zwakheid van den ouderling Van den Berg’ hem onder censuur stellen. De diaken Hermanus Veenendaal zal de bediening waartoe hij geroepen is ‘in de vreeze des Heeren aannemen en voortzetten, hoezeer hij zich ook ongeschikt verklaart.’

Kort daarna wordt een classicale vergadering gehouden, onder meer om ‘de zaken te regelen in de gemeente aan de Bilt’.¹⁵ De notulen van dinsdag 28 augustus 1838 vermelden dat ‘op den voorgaanden dag des Heeren... in den voormiddag Godsdienstoeffening van dien dag plegtig (is) bevestigd en door de oplegging der handen ingezegend, de door de Gemeente aan de Bilt verkoorene kerkeraad en wel tot het opzienersampt Broeder C. van den Berg en tot diaken Broeder H. Veenendaal.

N.B. Vroeger behoorde de gemeente aan de Bilt geheel en al onder Utrecht, en dus onder het opzicht der ouderlingen te Utrecht. Door deze benoeming is het nu echter eene op zich zelve en onder eigen toezicht staande gemeente.’

Het is duidelijk dat (zondag) 26 augustus 1838 de datum is van de instituëring van de Afgescheiden gemeente te Zeist.

Op de provinciale vergaderingen in de provincie Utrecht¹⁶ zien we in 1837 de ‘beroepene diaken’ J.A. Streng verschijnen, maar in december 1838 keert hij terug tot de Hervormde kerk. Ouderling C. van den Berg woont genoemde vergaderingen bij tot eind 1840.

Wat verder het gemeentelijk leven gedurende de eerste jaren betreft, het volgende.¹⁷

13 GKU, notulen kerkeraad.

14 Volgens artikel 36 van het Utrechtse ‘huishoudelijke reglement’ (EERSTE DEEL, 405-411).

15 GKU, notulen kerkeraad 17 juli 1838. Deze classis omvatte, voor zover we weten, slechts Utrecht en Westbroek c.a. De betreffende notulen werden niet gevonden.

16 HO.

17 Het hierna vermelde is ontleend aan ‘Acta Boek van de Kerkeraads Vergadering van de gemeente (De) Bilt en Zeijst’, aanvangende 26 nov. 1839 (archief Chr.e Geref. kerk Zeist).

[p. 170]

Hendrik Harmelink (Hermelink), gekomen uit Utrecht, wordt in november 1839 aan de kerkeraad toegevoegd als secretaris.

We lezen van het besluit preken te lezen van Th. van der Groe en B. Smytegeld.

In oktober 1840 wordt besloten ‘alle die bij de gemeente bekent staan als een Christen, toe te laten tot het Heilig Avondmaal’. Wij zien hierin de invloed van Scholte; in hoofdstuk 15 zullen we op dit onderwerp terugkomen.

Als Scholte geschorst is - december 1840 - wordt in de gemeente de vraag gesteld of de schorsing al dan niet wettig is. Twee leden verklaren haar onwettig, zes (uit De Bilt) wettig, terwijl vier leden geen stem kunnen uitbrengen.

In de eerste helft van 1841 voltrekt zich dan een scheur in de gemeente. ‘Zeist’ blijft Scholte trouw, terwijl enige leden van de toch al kleine groep, die in De Bilt wonen, zich van de gemeente verwijderen. Zeist blijft ook de meerdere vergaderingen van de groep-Scholte bijwonen, zoals die gehouden te Leerdam in april 1843 en te Noordeloos op 30 oktober 1844.¹⁸

In december 1840 geeft C. van den Berg als zijn begeerte te kennen, predikant te willen worden. Begin 1841 wordt er zelfs een beroepsbrief van de gemeente Zeist voor hem in gereedheid gebracht, maar dan treedt er bij hem aarzeling op. Vermoedelijk is het in de jaren 1840-1846 vrij gemakkelijk geweest predikant te worden in de kerken van de groep-Scholte.¹⁹ Want, zonder dat Van den Berg zich heeft begeven tot de opleiding bij Scholte te Utrecht, dringt de gemeente er eind 1844 bij herhaling sterk op aan dat ‘onze voorganger C. van den Berg in de volle dienst zal bevestigd worden’. Maar ook in dat jaar blijft laatstgenoemde weerstreven. Enige jaren daarna breekt hij met de gemeente.

18 TWEEDE DEEL, 77-80.

19 Men zie hiervoor ook hoofdstuk 15, pag. 255.

5. ‘Toelating’ der gemeente

De toelating of erkenning door de landsoverheid van de Zeister gemeente heeft nogal wat voeten in de aarde gehad.

Bij koninklijk besluit van 14 februari 1839 werd de Utrechtse gemeente als eerste Afgescheiden kerk door de overheid erkend. Requesten van andere gemeenten, daarna ingediend, werden bij herhaling afgewezen, onder meer op grond van het gering aantal leden. Dit gebeurde ook met het verzoekschrift van Zeist.

Gedateerd 20 juli 1841 heeft de gemeente zich tot de Koning gewend²⁰ met het verzoek: ‘Dat het uwe Majesteit behage hen met hunne kerkelijke organisatie, als eene Christelijke afgescheiden Gemeente in de burgerlijke Maatschappij toe te laten en te erkennen.’ Slechts negen personen tekenen is

20 Herv. Ered., 21 nov. 1842, no. 2.

[p. 171]

het request. Dit geringe aantal verwondert niet, want inmiddels heeft de scheur zich in de gemeente voltrokken.

Daarvóór, namelijk in zijn ‘Verslag’ aan de Koning van 5 januari 1841²¹ meldt Scholte, dat de gemeente te Zeist c.a. uit 75 zielen bestaat, van wie 30 ten avondmaal toegelaten: te Zeist 45, te Den Bilt 27 en te Woudenberg²² 3 zielen. Verder lezen we: ‘Zij is bereid om een gebouw, geschikt ter godsdienstoefening, in gereedheid te brengen. Voor het tegenwoordige wordt de godsdienstoefening gehouden in een geschikt gedeelte van een particulier huis. Ook in dit stuk komt naar voren dat Zeist - althans een deel van de gemeente - voor Scholte heeft gekozen in diens conflict binnen het kerkverband.

Naar aanleiding van het feit, dat slechts negen personen het request hebben ondertekend, worden er in ‘Den Haag’ een aantal stukken gewisseld, waarbij de vraag rijst, hoe groot het minimum-aantal lidmaten van een gemeente moet zijn, om voor erkenning in aanmerking te komen. De regering aarzelt tussen het kiezen van 20 (een vergadering beneden dit aantal was immers altijd geoorloofd) of het aantal van 10 meerderjarigen. Daarbeneden zou moeilijk van een gemeente en een publieke eredienst kunnen worden gesproken.²³

In het genoemde request van de Zeister gemeente staat verder dat zij niet verenigd is met het adres dat de Koning is aangeboden ‘vanwege eene Amsterdamsche vergadering in het laatste van het vorige jaar’. Bedoeld is het schrijven van de synode, gehouden te Amsterdam van 17 november tot 3 december 1840, waarin onder meer wordt verklaard dat de Afgescheiden gemeenten de Dordtse kerkenorde opnieuw hebben aanvaard. Ook dit is een bewijs, dat Zeist vóór Scholte kiest.

Tenslotte lezen we in het verzoekschrift dat de ondertekenaars verklaren: ‘...zij zijn voornemens om in de burgerlijke gemeente Zeijst een geheel nieuw Kerkgebouw in gereedheid te brengen op den zoogenaamden Heuvel.²⁴ De Burgemeester heeft geen certificaat van de ligging dier plaats willen afgeven, om reden het gebouw nog niet gereed is.²⁵ Zoo lang het Kerkgebouw niet gereed is, vergaderen zij ten huize van de Weduwe Van den Berg, tusschen de Bilt en Zeijst tegen over Klein Vollenhoven.’²⁶

21 DERDE DEEL, 207.

22 De gemeente Woudenberg grenst aan Zeist.

23 Bos IV, 434 en 435.

24 Thans Voorheuvel geheten.

25 De burgemeester moest verklaren, dat het gebouw geschikt is en dat uit “het verlangde gebruik” geen hinder voor andere gezindheden te duchten is.

26 De familie Van den Berg (Cornelis van den Berg en zijn moeder) woonden op de pachtboerderij De Blauwe Schorteldoek te De Bilt - eigendom van F.C. van Bern, burgemeester van Zeist. Deze boerderij lag inderdaad tegenover Klein Vollenhoven (later: Berkenhoven), eveneens in de gemeente De Bilt. Men zie ook: artikel De boerderij ‘De Blauwe Schorteldoek’ in Bulletin van de Van de Poll-Stichting voor de Zeister geschiedenis, 7e jrg. no. 2, juni 1977.

[p. 172]

In plaats van de gemeente te erkennen, doet de minister van eredienst via de gouverneur der provincie aan de burgemeester van Zeist de instructie toekomen,²⁷ op een ‘vriendelijke en menschkundige wijze’ aan de adressanten door overreding duidelijk te maken, dat zij te gering in getalsterkte zijn om een gemeente te kunnen vormen en hun voorts een vergunning naar letter b van het koninklijk besluit van 5 juli 1836 aan te bieden.²⁸ Aan de correspondentie die het ophouden van de erkenning voor Zeist, met zich bracht, ontlenen we nog enige bijzonderheden aangaande de Afscheiding ter plaatse.

De burgemeester schrijft aan de gouverneur op 2 december 1842 (de erkenning is dan juist verleend) onder meer het volgende.²⁹

‘...Wat de Separatisten betreft - de ouderling Cornelis van den Berg heeft op mijn hofstede genaamd den Blaauwen Schorteldoek onder de gemeente de Bildt gewoond, en, niettegenstaande hij nimmer daartoe mijne toestemming had gevraagd, heb ik hem aldaar meer dan twee jaren ongestoord zijne godsdienstige vergaderingen laten houden - een blijk, dat ik niet zoo onverdraagzaam ben als men in het adres wil doen voorkomen.³⁰ Toen nu Van den Berg mijne hofstede willende verlaten en op Zeijst zullend komen wonen, met anderen een adres aan Z.M. gepresenteerd had, om als afgescheidene gemeente te worden erkend - heb ik hem, volgens UHEg. verlangen... de bedenkingen, welke... tegen het toestaan van des requestranten verzoek, ontleend uit derzelver gering getal, gemaakt werden, medegedeeld, doch hen daarbij te kennen gegeven, dat, indien zij de vergunning verzochten, waarvan in het 2e lid van het Koninklijk besluit van 5 July 1836... gesproken wordt, deze hun zou gegeven worden.
In plaats echter ven dezen raad op te volgen hebben Van den Berg c.s. goedgevonden, een gebouw op den zoogenaamden heuvel op te rigten, en daarin zonder eenige vergunning godsdienstige vergaderingen te houden...’.

De burgemeester vermeldt vervolgens dat hij de afgelopen maanden bij herhaling proces-verbaal heeft opgemaakt - maar dat hij dit slechts eenmaal per zondag deed. Ondanks bevel van hogerhand, namelijk dat de bijeenkomsten volgens de wet met geweld moesten worden uiteengedreven, heeft hij dit niet gedaan ‘maar mij bepaald bij het verzoek uiteen te gaan’.

Vele malen heeft de burgemeester aan hogere autoriteiten verzocht van het opmaken van proces-verbaal verschoond te mogen blijven, daar dit - onder andere in afwachting van de gevraagde erkenning - toch geen gevolgen meer zou hebben.

De burgemeester schrijft verder:

‘De laatste reis heb ik aan de vergadering te kennen gegeven, dat, naar ik vernomen had, eenigen van hen zich hadden uitgelaten dat de Burgemeester hunne vergaderingen alleen stoorde om hen te plagen; - doch dat ik hun thans moest zeggen, dit alleen te doen op Hooger Order; dat intusschen van den Berg van dit alles de schuld had, en mij die moeite veroorzaakte, daar hij, mij zulks vragende,

27 Bos IV, 435.

28 EERSTE DEEL, 401-403. De burgemeester kon deze vergunning, die zeer beperkende voorwaarden bevatte, verlenen.

29 Gemeentearchief Zeist, Brievenboek 2 dec. 1842.

30 Vermoedelijk slaat dit onder meer op het reeds vermelde, dat de burgemeester geen “certificaat” aangaande het te stichten kerkgebouw had afgegeven.

[p. 173]

de vergunning om godsdienstig te mogen vergaderen, in afwachting van Zijner Majesteits besluit, konde bekomen; - doch dat, zoo lang dit niet geschied was, de vereeniging onwettig bleef, de vergadering tevens afvragende, of van den Berg hierin wel handelde, dat ik althans zulks voor geen godsdiensthouden hield.’

Naar aanleiding van de uitlatingen van de burgemeester merken we op, dat door bijna geen enkele Afgescheiden gemeente is gebruik gemaakt van de mogelijkheid een ‘vergunning’ te vragen. Er waren te veel beperkingen - personen van buiten de gemeente mochten niet worden toegelaten, dus ook een predikant van elders niet; en de vergadering mocht in het algemeen niet het karakter dragen van een openbare godsdienstoefening.³¹

Inmiddels is het aan ‘Den Haag’ duidelijk geworden, dat van de Zeister gemeente ‘het aantal leden buiten de kinderen, 18 bedraagt’.³² De gemeente wordt dan erkend bij koninklijk besluit van 17 november 1842.³³ Hierin wordt onder meer vermeld, dat de gemeente ‘hare openbare eeredienst zal uitoefenen in het gebouw staande te Zeijst op den grond toebehoorend aan Jan van Riezen’.³⁴

31 Bos III, 319 en 320.

32 Herv. Ered., inv. no. 1860.

33 Idem, 21 nov. 1842, no. 2.

34 De kerkzaal van het gebouwtje aan de Voorheuvel had aanvankelijk een oppervlakte van circa 125 m². Het werd in 1955 afgebroken.

6. Crisis

Zoals reeds aangeduid liet de schorsing van ds. H.P. Scholte, eind 1840, ook de gemeente te Zeist niet onberoerd. In 1841 onttrokken de meeste leden die te De Bilt woonden, zich, omdat zij vóór de schorsing waren; die te Zeist waren ertegen. Evenwel ging, zoals vermeld, de kerkbouw door. Op 8 april 1842 wordt de eerste steen van het gebouwtje gelegd door het oudste dochtertje van ds. Scholte, de in 1833 te Doeveren geboren Sara Johanna.³⁵

Door het vertrek van enige gezinnen naar Noord-Amerika (vergelijk bladzijde 167) en door steeds geringer wordende opkomsten, hielden de godsdienstoefeningen in 1847 geheel op. Het kerkgebouw werd te huur of te koop aangeboden. Echter: een zendeling Werts, behorend tot een Engels zendingscomité, vertoevende in Utrecht, vernam van de droeve toestand der gemeente en huurde het kerkgebouw om daarin op zondag 20 mei 1847 voor het eerst na de sluiting te preken.³⁶ Werts³⁷ raadde aan studenten van de opleiding van ds. A. Brummelkamp te Arnhem te laten optreden. Er werd een commissie gevormd bestaande uit de broeders C. van den Berg, J. Horst, W.F. van 't Hoenderdaal en G.T. Meerdink. Om de veertien dagen liet men nu een student optreden. De eerste was P.J. Oggel.

35 Men zie voor haar EERSTE DEEL, 56.

36 ‘Acta Boek’ etc., a.w., na hiaat 11 nov. 1844 tot 20 sept. 1849.

37 Wij achten het niet onmogelijk dat de naam ‘Werts’ een verschrijving en verbastering is voor (dr. C.) Schwartz. Men zie voor hem J.C. Rullmann, De strijd voor kerkherstel, derde druk, Kampen 1928, register.

[p. 174]

Foto gemaakt na afbraak van een winkelpand op de Voorheuvel te Zeist in 1955; de in 1842 gebouwde ‘Heuvelkerk’ is duidelijk zichtbaar. Foto archief Van de Poll-Stichting Zeist.
Achter de hoofdingang stond de kansel. Dáárachter was de consistorie met eraan grenzend de kosterswoning. Het gebouwtje bood - na een vergroting circa 1849 - plaats aan hoogstens 170 kerkgangers.

De ‘eerste steen’ gelegd door Sara Johanna Scholte. Abusievelijk is ingebeiteld ‘18½ jaren’. Het oudste dochtertje van ds. H.P. Scholte werd geboren 9 november 1833.

[p. 175]

7. Pieter Jan Oggel (1829-1869)³⁸

Pieter Jan Oggel werd op 18 juni 1829 te Axel geboren als zoon van Johannes Pieter Oggel en van Adriana Maria de Pree. In 1844 ging hij, na ongeveer een jaar onderwijs te hebben genoten bij ds. C. Steketee te Nieuwdorp (Z.), naar Ommen. Op 15-jarige leeftijd ving hij aldaar bij ds. A.C. van Raalte zijn ‘theologische studie’ aan. Uiteraard betekende dit niet meer dan het volgen van een vooropleiding. Al in november 1844 vertrekt Van Raalte naar Arnhem, om daar samen met ds. A. Brummelkamp de opleiding van aanstaande dienaren des Woords voort te zetten, of beter gezegd, meer systematisch ter hand te nemen.³⁹ De meeste studenten van Van Raalte volgen hun leermeester. Oggel wordt op een provinciale vergadering gehouden in Arnhem 11 mei 1849 geëxamineerd; hij wordt toegelaten te staan naar het ambt van dienaar des Woords. Op 17 juni 1849 wordt hij door ds. A. Brummelkamp te Zeist bevestigd als predikant van Zeist en Utrecht. Wij zullen bij de gemeente te Utrecht hierop nog terugkomen. De volgende dag wordt Oggel twintig jaar... Met name in Utrecht zal zijn taak zwaar zijn. Immers, er zijn daar twee gemeenten: de Scholtianen en de Veldhuizianen. De betekenis van Oggel te Utrecht is geweest, dat hij beide groepen heeft mogen herenigen.

In deze dagen schrijft hij aan zijn vader:⁴⁰

Gij begrijpt echter dat dit nogal wat kosten zal. Bij de Heere is uitkomst, ook tegen de dood. Mocht het echter gebeuren, het zou tot blijdschap wezen, want het rechtvaardig volk kan alleen dáár welig groeien, waar twist en wrok verdwijnt. En de verdeeldheid heeft in de afgescheiden gemeenten zooveel ellende en verwoesting gesticht dat de gevolgen ervan betreurenswaardig zijn. Mocht de Heere verandering geven en de Geest des levens uitzenden in de harten van al Zijn volk.

Wij laten nu rusten, in hoeverre deze analyse in overeenstemming is met de feiten in de betreffende periode. Bij de gemeente Utrecht zullen wij moeten constateren dat de ‘Scholtianen’ waren afgeweken van de kerkweg en dat de groep Takken-Veldhuizen op deze weg wilde blijven. Vaststaat, dat het optreden van de jonge, begaafde ds. Oggel zegenrijk heeft gewerkt. Zowel voor Zeist als voor Utrecht!

Reeds einde 1849 zijn er enige broeders uit Zeist en Utrecht ter classicale

38 J. Geelhoed te Goes heeft onder de titel ‘Zeeuwen in Amerika’ vijf artikelen aan hem gewijd in het Nederlands Dagblad van 8, 9, 11, 12 en 13 januari 1971.

39 Het ‘Verbindingsformulier voor aankomende Predikanten’ dat wordt gevonden voorin het eerste notulenboek van ‘Gelderland Boven’ (HPVG) is getekend door de studenten: J.W. ten Bokkel, J.F. Bulens, G.W. van Houte, W. Koopmann, J.W. Legrom, P.J. Oggel, Chr. Steketee Azn., A.C. Tris, A.G. de Waal, K. Wildeboer, I. Wildenbeest, G. Wissink en P.R. de Wit. Verder weten we dat D. Breukelaar, A. de Bruyne Jzn., J.H. Donner, H. van de Luyster Jr., C. van Proosdij en J.J. de Visser te Arnhem hebben gestudeerd. Deze opsomming is vermoedelijk niet volledig.

40 J. Geelhoed, a.w., Ned. Dagblad 12 jan. 1971.

[p. 176]

vergadering.⁴¹ Beide gemeenten hadden de laatste jaren nagenoeg buiten het kerkverband gestaan. De broeders maken bekend, dat zij zich met de classis willen verenigen ‘daar zij zich verklaarden eene gevestigde gemeente te wezen en ook de perzoon P.J. Oggel tot hunnen Leeraar beroepen hadden, welke reeds werkelijk onder hen te Utrecht en Zeist dienstbaar was.’ Aangezien ds. Oggel bezwaar heeft tegen het dragen van het ambtsgewaad, worden Zeist en Utrecht nog niet aanvaard. Ds. T.H. Uitterdijk van Amersfoort voegt ds. Oggel toe ‘dat hij nu buiten het Ligchaam der Kerk werkte’. Maar op de volgende classicale vergadering (6 maart 1850) verklaart ds. Oggel zich inzake het ambtsgewaad te onderwerpen. Utrecht en Zeist worden als gemeenten binnen de classis erkend, G.T. Meerdink als ouderling van Zeist, ds. Oggel als predikant van beide gemeenten.

Typerend is wat we vinden in de handelingen van de classis Arnhem, het centrum van de ‘Geldersen’ en van wie van buiten Gelderland daar een kerkelijk onderdak zochten, zoals we nog nader zullen zien bij de gemeenten te Kockengen en te Oud-Loosdrecht.

Oggel heeft blijkbaar na zijn bevestiging door ds. A. Brummelkamp geaarzeld, waarheen zijn gemeenten te voeren - naar Arnhem of naar de classis Hilversum. Zo vinden we hem op 4 juli 1849 (!) in de vergadering van de classis Arnhem.⁴² Hij verklaart daar, dat een gedeelte van de gemeente waarin J. Veldhuizen voorgaat, met hem wil verenigen. Hieruit - en ook uit andere gegevens - blijkt duidelijk, dat P.J. Oggel werd bevestigd als predikant van de ‘Scholtianen’ te Utrecht.

In de notulen volgt dan de merkwaardige uitspraak ‘dat Oggel, voor zijn persoon, aan deze classis verbonden blijft, omdat hij door de Provinciale Vergadering van Gelderland en Overijssel is gezonden om kerken te vergaderen... doch dat hij het volk onder hetwelk hij arbeidt, daardoor niet aan deze Classis verbindt; noch gerekend wordt het te vertegenwoordigen’.⁴³ In de notulen van 8 september 1849 lezen we, dat er te Utrecht ‘meer vereeniging’ is met degenen, die gewoonlijk met de ‘gecensureerde ouderling Veldhuizen’⁴⁴ vergaderen. Utrecht en Zeist, zo meent men, kunnen zich slechts voorlopig bij de classis Arnhem aansluiten. Maar een groot deel van beide gemeenten wil dit niet en zoekt vereniging met de classis Hilversum. Hetgeen - zoals we hierboven zagen - einde 1849 al wordt voorbereid en begin 1850 tot stand komt.⁴⁵

41 NCVU,... (onleesbaar) dec. 1849.

42 NCVArnh.

43 De groep Takken-Veldhuizen verkeerde weliswaar in grote verwarring, maar had zich reeds in 1842 bij het kerkverband Noord-Holland/Utrecht aangesloten.

44 In april 1849 was J. Veldhuizen geschorst als ouderling. Daarna werd hij afgezet en onttrok zich aan de gemeente. E. Takken was aanvankelijk ouderling na de breuk, maar trad af of werd afgezet door Veldhuizen in het conflict met deze. Na de hereniging met de Scholtianen nam hij zijn bediening weer op (vgl. hoofdstuk 16).

45 NCVU, 6 maart 1850.

[p. 177]

Even typerend is, dat op de provinciale vergadering van Noord-Holland/Utrecht, gehouden op 2 mei 1850,⁴⁶ de praeses - ds. S. van Velzen - kan mededelen dat ‘Ds. Oggel, die door Ds. Brummelkamp opgeleid is tot het Leeraarsambt en te Zeist was geplaatst, na eerst eene gemeente te hebben vergaderd te Utrecht, bestaande uit leden, die vroeger met ons vereenigd waren maar uiteen waren gegaan⁴⁷ en uit anderen,⁴⁸ zich met de bedoelde Gemeenten te Utrecht en te Zeist kerkelijk bij de Classis van Hilversum en alzoo bij geheel de Kerk, die op de Synode van 1849 vertegenwoordigd werd, aangesloten heeft.’

Ds. Oggel heeft te Zeist gestaan tot 16 april 1852. Daarna heeft hij alleen de gemeente te Utrecht gediend en wel tot 2 juli 1855. In 1854 wordt hij gekozen als vierde hoogleraar van de op te richten Theologische school te Kampen, maar hij bedankt.

Zijn afscheid te Utrecht was een gevolg van een door hem aanvaard beroep van de Hollands-Gereformeerde gemeente te Grand Haven (Michigan). Aldaar heeft hij gestaan van 1856-1859. Daarna te Pella (Iowa) van 1860- 1863 als predikant van de Reformed Church. Van 1868 tot 1869 is hij verbonden geweest aan Hope College in Holland (Michigan). Tengevolge van een ziekte overleed hij aldaar op 13 december 1869, op 40-jarige leeftijd.⁴⁹

46 NNH.

47 De groep Takken-Veldhuizen; vergelijk de noten 43 en 44 van dit hoofdstuk.

48 De “Scholtianen”.

49 Nadat ds. Oggel uit Utrecht was vertrokken, diende hij - verblijvende te Axel - de gemeenten in Zeeuws-Vlaanderen. Eerst na het overlijden van zijn vader (1856) reisde hij met zes broers en een zuster naar de Verenigde Staten. Hij huwde aldaar een dochter van ds. A.C. van Raalte.

8. Gemeentelijk leven 1848-1869⁵⁰

Over dit tijdvak valt van Zeist niet veel meer te vermelden dan reeds werd gedaan.

Al aanstonds na het opleven van de gemeente in 1848 moet het kleine kerkgebouwtje enigszins worden vergroot. De gemeente telt rond 1850 ongeveer 110 zielen en dit is jarenlang zo gebleven. In deze tijd heeft de kerkeraad, behalve ds. Oggel, de volgende leden: G.T. Meerdink en W. Schaap, ouderlingen; H. Meijers en W. Peereboom, diakenen.

In 1850 wordt de kerkeraad door de classicale vergadering vermaand geregeld te vergaderen, ook al zijn er weinig zaken.

Na het vertrek van ds. Oggel heeft de gemeente vijf maal een beroep uitgebracht, maar even zovele malen bedankte de beroepene. De gemeente ziet dan, na 1854, van verdere pogingen tot het verkrijgen van een predikant

50 Gegevens ontleend aan NCVU en aan manuscript ‘Uit de geschiedenis der Chr.e Geref. Kerk te Zeist’ door (ds.) A. Z(wiep), Gemeentearchief Zeist.

[p. 178]

af. Willem Schaap, aanvankelijk visboer, gekomen van Sterkenburg (Neerlangbroek)⁵¹ dient de gemeente als oefenaar gedurende het tijdvak 1853-1870. In die tijd wordt het kerkgebouw aan de Voorheuvel het ‘Schapenkerkje’ genoemd.

51 Men zie voor hem hoofdstuk 8 (Scherpenzeel).

9. Kerkelijk leven nà 1869

De tweede predikant van Zeist is H.W.J. van Baalen; hij staat aldaar van 1870-1872.

Na diens vertrek laat de kerkeraad de heer A.O. Schaafsma - een voormalig zendeling - optreden. Deze stond in die tijd in geen enkel verband tot de Christelijke Gereformeerde kerk (de naam die het verband van de Afgescheiden gemeente in 1869 had aangenomen). De classis Amersfoort verzocht daarom aan de kerkeraad de relatie met Schaafsma te verbreken, maar dit college besloot bij meerderheid van stemmen laatstgenoemde te handhaven. Dit betekende dat de heer Schaafsma voortging met preken en met het bedienen der sacramenten. De classis Amersfoort heeft op grond van deze feiten de kerkeraad afgezet op 2 september 1873.⁵² Een aantal kerkeraadsleden en een deel van het toch al kleine getal der gemeenteleden onttrokken zich daarop aan het kerkverband en stichtten een eigen organisatie de ‘Vrije Gereformeerde Vereeniging te Zeist’.⁵³ In 1870 telt de gemeente nog ongeveer 110 zielen, in 1890 circa 65.

Tenslotte het volgende.

In 1887 ontstond te Zeist een Doleantie-kerk.⁵⁴

In 1892, het jaar van de vereniging van de ‘Afgescheidenen’ en de ‘Dolerende’ kerken in Nederland, werd, evenals op andere plaatsen, de Christe-

52 ‘Uit de geschiedenis’ etc., a.w., 4 en 5.

53 Herv. Ered., inv. no. 1860; hierin vinden we dat deze ‘Vereeniging’ in februari 1874 van de minister van justitie bericht ontvangt, dat de regering van de statuten heeft kennis genomen. In het gemeentearchief van Zeist wordt een brief bewaard (ingekomen 1 sept. 1873) waarin Gerrit Meerdink aan B. en W. van Zeist bericht ‘met anderen’ een stuk grond van de buitenplaats ‘Veelzigt’ te hebben gekocht. Het perceel is gelegen aan de ‘Kerksteeg’ of ‘Doodenweg’. Adressant vraagt vergunning voor het bouwen van een lokaal tot het houden van Godsdienstoefeningen’. Dit ‘lokaal’ wordt het kerkje van de Vrije Gereformeerde Vereniging te Zeist.
Nadat de heer Schaafsma circa 1880 naar Enkhuizen was vertrokken verliep de ‘Vereniging’ enigszins. Maar zij bestaat als rechtspersoon nog in 1887. Dan huurt de Doleantie-gemeente het gebouwtje van de vereniging, totdat zij op 18 januari 1891 de Oosterkerk in gebruik neemt. Het gebouw aan de ‘Kerksteeg’ (thans Kerkweg) heeft daarna nog dienst gedaan als school en als fabriek. Sedert 1907 is het eigendom van de Nederlandse Protestantenbond, afdeling Zeist. De heer Schaafsma is in de Doleantie-tijd predikant geworden te Kralingen, daarna te Delfshaven; hij is overleden in 1896.

54 Men zie: ‘De Heere wrocht mede’ - Herinnering aan de Reformatie der Gereformeerde kerk te Zeist van voor 25 jaren. Reden uitgesproken door Ds. L. Adriaanse e.a., Zeist 1912.

[p. 179]

lijke Gereformeerde kerk te Zeist Gereformeerde kerk A en de Doleantie-gemeente Gereformeerde kerk B.

Op 24 augustus 1896 nam de kerkeraad van ‘A’ het besluit ‘alle kerkelijke gemeenschap met de Gereformeerde Kerken in Nederland te verbreken en weder te keeren tot de Christelijke Gereformeerde Kerk in Nederland. Hij verklaart hierdoor al wat sedert de getroffen vereeniging van 17 juni 1892 in gemeenschap met die Gereformeerde Kerken in Nederland is besloten als vernietigd en dus als niet gedaan te beschouwen.’

Zo werd de ‘A’ kerk Christelijke Gereformeerde kerk; zij behield al haar kerkelijke goederen, uiteraard inclusief het archief.

De ‘B’ kerk met degenen van de ‘A’ kerk die zich bij haar aansloten, werd de Gereformeerde kerk te Zeist.