De Afscheiding van 1834. Deel 4. Provincie Utrecht

[p. 161]

Hoofdstuk 12
Leersum

Op de Utrechtse Heuvelrug heeft de Afscheiding weinig ingang gevonden. En zo komt het, dat we, nadat we bij onze ‘rondgang’ door de provincie Utrecht de streek rond Veenendaal en Rhenen hebben verlaten, ons al gauw onder de rook van de stad Utrecht zullen bevinden.

Weliswaar vonden we ook te Veenendaal en Rhenen slechts zwakke en kleine Afgescheiden gemeenten. Maar daar was het contact in het godsdienstige met de nabije Veluwe en Betuwe duidelijk merkbaar. Voor de rest van de Heuvelrug bestond deze ‘ruggesteun’ niet. Als we letten op menselijke factoren moeten we vaststellen, dat de bewoners van dit gebied traag waren in het godsdienstige, maar daarnaast in sterke mate onderhorig aan de meesters van de kastelen en de heerlijkheden. Zij aten hun brood en zij spraken hun woord.

Slechts weinige mensen hebben het aangedurfd zich te roeren in de zaak van de Afscheiding. Zo te Amerongen en te Leersum.

Wat Amerongen betreft: in hoofdstuk 11 (Rhenen) vermelden wij, dat enige inwoners uit deze plaats, in het jaar 1836, diensten geleid door ds. H.J. Budding, te Elst bijwonen.

Omstreeks 1865 moet hier een gezelschap hebben bestaan van personen die zich al dan niet de jure hadden losgemaakt van de Hervormde kerk en waarin (ds.) Bastiaan Sterkenburg voorging.¹

Leersum telt op 1 jaunari 1847, 845 inwoners, van welke 829 Hervormd zijn en 14 Rooms-Katholiek.

Over afscheiding van de Hervormde kerk wordt in de betreffende archiefstukken nagenoeg niets gevonden.

Toch doet zich het merkwaardige feit voor, dat er in 1850 een Vrije afgescheiden gemeente bestaat, zoals moge blijken uit een request van genoemd jaar. Wij laten dit verzoekschrift hieronder in zijn geheel volgen.²

Aan Zijne Majesteit den Koning der Nederlanden.

Geven met verschuldigde eerbied te kennen de ondergeteekenden,

1 Bos, Kruisdominees, a.w., 94.

2 Herv. Ered., 22 okt. 1850, no. 41.

[p. 162]

allen leden van de Orthodoksche Christelijke gereformeerde gemeente van Leersum, provincie Utrecht;
dat zij verstoken zijnde van de voorregten aan andere gezindheden toegestaan, namelijk tot het toekennen van een tractement aan hunnen Leeraar, en vernemen op grond der wet gelijke regten te hebben, en ook niet kunnen gerangschikt worden onder de gemeenten van Christelijke afgescheidenen, maar zijn gebleven in dezelfde leer hunner voorvaderen;
dat zij vermeenen, als schot en lot aan den lande betalende,³ ook aanspraak te hebben op de voorregten aan andere gezindheden toegekend; dat door hun eene afzonderlijke gemeente is daargesteld, en zij de oude gronden van 1618 en 1619 belijden;
dat zij tot uitoefening hunner Godsdienst, zonder eenige tegemoetkoming uit 's Lands kas, in bovengemelde gemeente eene Kerk hebben gesticht;
dat het hun moeijelijk valt om bovendien hunnen wettigen Leeraar te onderhouden of een jaarlijksch inkomen te verzekeren;
Redenen waarom de requestranten, zoo Kerkeraad, als leden van opgemelde gemeente de vrijheid nemen zich tot Uwe Majesteit te wenden, met eerbiedig verzoek dat het Uwe Majesteit moge behagen en van den Almagtige worden opgewekt, om hunner Leeraar, den Heer Laurens van Wijk een jaarlijksch tractement toe te kennen, tot een zoodanig bedrag als Uwe Majesteit zal goedvinden, en tot zijner onderhoud noodig is.
Leersum,
den 18 October 1850.
't Welk doende enz.
C. van Viegen } ouderlingen
H. van Lunteren } ouderlingen
H.D. Versteeg } diakenen
J. Lokhorst } diakenen
Hendrik van Vulpen
H. Wisman
J. van Laar
C. Blankestijn

Inzake de ondertekening: zondag 10 juli 1836 zijn te Elst (Rhenen) aanwezig - uit Amerongen afkomstig - Hendrik van Viegen, Hendrik Versteeg en Cs. Blankestijn.⁴ Twee van deze drie personen zullen wel dezelfden zijn als enigen der ondertekenaars. Wat het request verder betreft, moet het worden gequalificeerd als een slag in de lucht. De grondslag der gemeente wordt zeer vaag aangeduid en zoals het stuk daar ligt kan geen andere conclusie worden getrokken dan dat de ‘gemeente’ acht zielen omvat.

Het is niet verwonderlijk, dat de regering het verzoekschrift afwijst ‘omdat

3 = hun belastingen betalend.

4 Hoofdstuk 11, blz. 158. In het proces-verbaal te Rhenen opgemaakt, kan gemakkelijk Amerongen zijn genoemd in plaats van het naburige Leersum.

[p. 163]

de gemeente bij de Regering niet bekend is, en uit aanmerking der behoefte aan beperking der Staatsuitgaven, zelfs niet in aanmerking zou kunnen komen, al waren zij eene toegelatene gemeente.’⁵

Wat het meest de aandacht trekt in het request, is echter de naam van (ds.) Laurens van Wijk. Over deze oefenaar/predikant is nog steeds weinig klaarheid.

De notulen van de classis Gorinchem van de Afgescheiden kerken (1843) zeggen van hem, dat hij is ‘geördend’ door ds. L.G.C. Ledeboer. Hij zal niet worden toegelaten tot de prediking in de Afgescheiden gemeenten ‘als zijnde op een onwettige eigenwillige wijze daartoe bevorderd, tegen alle ordonnantiën der kerk’. Omstreeks 1843 treedt hij eveneens op in de Bommelerwaard, onder meer te Gameren en Poederoyen.⁶

In een poging enige duidelijkheid ten aanzien van hem te verkrijgen, vermelden wij dat volgens onze nasporingen te Wijk, gelegen in het Land van Heusden, deze Laurens van Wijk zou zijn geboren op 22 maart 1803 als zoon van Cornelis Joris van Wijk en Maayke van Bergeijk.

Op 31 december 1836 huwt hij te Wijk Agnesia (Neeske) van Andel; zijn beroep is dan metselaar. Het huwelijk wordt op 1 (?) januari 1837 kerkelijk bevestigd.

Vermoedelijk heeft hij slechts kort - of in het geheel niet - te Leersum gewoond. In het gemeentelijk archief is niets aangaande hem te vinden.

Ook de ‘Orthodoksche Christelijke gereformeerde gemeente’ te Leersum verdwijnt uit de annalen.⁷ Zij zal wel via één of meer conventikels zijn uitgemond in de thans aldaar bestaande Oud Gereformeerde gemeente. Aangaande Laurens van Wijk is nog bekend dat hij samen met ds. Ledeboer in 1844 een ‘Biddagbrief’ ondertekent.⁸

Dan, in de notulen van de ‘Algemene Vergadering’ van de Ledeboeriaanse gemeenten te Bruinisse gehouden 5 en 6 oktober 1853, komt onder artikel 7 het volgende vrij duistere gegeven voor:⁹

Een brief ingekomen van Domeni L. van Wijk van Ommeren en van H.C. Blauw, zich noemende Domeni en toelichters betrekkelijk vereeniging met de belijdenis hoewel niet onderwerpelijk maar voor-

5 Herv. Ered., 29 okt. 1850, no. 7.

6 EERSTE DEEL, naamregister. Op blz. 332 namen wij een portret van hem op. Op het origineel, gevonden in de omgeving van Geldermalsen, staat als bijschrift: ‘L. van Wijk Bedienaar des Goddelijken Woords’.

7 In het archief Hervormde Eredienst - oktober 1853 - vinden we nog een levensteken van de gemeente; tenminste naar alle waarschijnlijkheid. Op 5 en 6 oktober 1853 geven de Ledeboeriaanse gemeenten in een gebrekkig gesteld stuk aan de Koning kennis van hun bestaan. Onder de ondertekenaars is ook H.J. Janssen, diaken te Leersum.

8 H. Natzijl, Verzamelde Geschriften van Ds. L.G.C. Ledeboer, deel 1, Utrecht 1977, 540-544.

9 Tijdschrift De Schakel, Goes, december 1977; Overwegingen bij jubilerende Ledeboerianen en Kruisgezinden door J. Roodbeen en H.M. Stoppelenburg, 61-63.

[p. 164]

werpelijk waaromtrent besloten is niet te antwoorden dog dat de ouderling J. van Oort¹⁰ aan L. van Wijk zoude schrijven dat het voorgenomen onderzoek van zijne handeling tegen zijn persoon is bevonden.

Hieruit blijkt dat Laurens van Wijk, als hij al is geordend door ds. Ledeboer, in 1853 toch met hem had gebroken.

Laurens van Wijk - hoewel een min of meer zwervend leven leidend - woont tot, althans begin 1860, te Wijk en Aalburg. Hij is dan weduwnaar; zijn eerste vrouw Agnesia van Andel overleed reeds in 1844. Op 4 mei 1860 treedt hij te Nijmegen voor de tweede maal in het huwelijk en wel met Aleijda Maria van Olst, wonende te Nijmegen, geboren in het naburige Andelst 22 november 1805. Als beroep van de bruidegom wordt opgegeven ‘predikant’. Vermoedelijk is de 54-jarige bruid enigszins bemiddeld geweest. Het echtpaar woont enige jaren in de Hertogsteeg; zij houden daar een dienstbode.

Laurens van Wijk staat in de bevolkingsboekhouding van Nijmegen vermeld als ‘Christelijk Afgescheiden’; zijn vrouw en de dienstbode zijn Nederlands Hervormd.¹¹

Als een dochter van Laurens van Wijk gaat trouwen te Wijk¹² - 3 december 1864 - geeft de vader bij notariële acte toestemming. Het stuk is gedateerd 22 november 1864, de notaris woont te Amerongen, als beroep en woonplaats van Van Wijk staat vermeld ‘Predikant bij de Christelijke Gereformeerde gemeente, wonende te Nijmegen’.

Hij overlijdt - wonende te Nijmegen - te Rhenen 9 december 1864.¹³ Ook in de overlijdensacte vinden we ‘Predikant bij de Christelijk Afgescheidenen’. Merkwaardig is, dat één van de aangevers van het overlijden te Rhenen is Jacob van Wijk, oud 39 jaar, metselaar, neef van de overledene, wonende te Wijk en Aalburg; de andere aangever is F.H. van Daalen, oud 44 jaar, tabaksplanter, wonende te Rhenen. De aanwezigheid van eerstgenoemde zou kunnen betekenen dat Laurens van Wijk te Rhenen enige dagen is ziek geweest; laatstgenoemde zal hebben behoord tot het geslacht dat wij ook in het hoofdstuk over Rhenen onder de Afgescheidenen aldaar vonden.

Tenslotte, in het weekblad De Bazuin van 23 december 1864 vinden we de volgende advertentie.

Op het onverwachtst werd onze geliefde vader Louwerens van Wijk,

10 Bedoeld is de bekende onderwijzer Johannes van Noort, wonende te Honswijk (vergelijk hoofdstuk 19).

11 De gegevens in deze pericoop vermeld, worden bewaard in het Gemeentearchief van Nijmegen. Huwelijken 1860, Bevolking 1860-1890.

12 R.A. 's-Hertogenbosch, huwelijken Wijk en Aalburg.

13 R.A. Utrecht, overlijden Rhenen 1864.

[p. 165]

dienaar des Goddelijken Woords, in den nacht van 9 december door den dood van ons en allen die hem van nabij gekend hebben, in den ouderdom van ruim 61 jaren weggenomen.
Jezus antwoordde eens op eene vraag van een Zijner discipelen Johan. 13:7. Dat Ik nu doe en weet gij nu niet; maar gij zult het na dezen verstaan. Dit is nog niet zelden voor de discipelen die leven, en altijd in den dood overgegeven worden om Jezus wil het antwoord op hun vraag.
Verblijdend evenwel zijn de gedachten aan den overledenen, die waarlijk op grond van het onbedriegelijk getuigenis Gods door den H Geest kon getuigen een vrijgemaakte te zijn door het bloed des Lams.
Namens de kinderen en behuwdkinderen door een vriend des overledenen.

Het trekt de aandacht dat de (tweede) vrouw van de overledene in deze advertentie niet wordt genoemd.

De gegevens genoemd in dit hoofdstuk inzake Laurens van Wijk, rechtvaardigen de conclusie dat hij in het tijdvak 1843 tot 1864 als predikant is opgetreden. Moge hij dan niet ‘geördend’ zijn door ds. L.G.C. Ledeboer (of door een ander), hij heeft zich wel gedragen als predikant en zich ook als zodanig uitgegeven. Voor zover we weten is dit laatste gebeurd - behalve in de Bommelerwaard - in de Betuwe en in het zuidoostelijke deel van de provincie Utrecht: Ommeren, Leersum, Rhenen, alsmede vermoedelijk in enige andere plaatsen waar zich kleine groepen Afgescheidenen bevonden.¹⁴

14 In het boekje van dr. G. Keizer, Uit de geschiedenis etc., a.w., wordt op blz. 57 gesproken van de ‘Ledeboerianen, die over alle dorpen verspreid woonden rondom Ommeren’. Te Achterberg ‘Over den Rijn’ waren er Afgescheidenen die behoorden tot de volgelingen van Daan Bakker uit Zeeland.