De Afscheiding van 1834. Deel 3. Documenten uit het archief ds. H.P. Scholte, bewaard te Pella, Iowa, U.S.A.

[p. 324]

Hoofdstuk 22
Twee brieven van Jan Daniel Brandt

Over Jan Daniel Brandt (1807-1878) geboren en overleden te Amsterdam, schreven wij uitvoerig in het EERSTE DEEL.¹
Hij was de eerste diaken van de Afgescheiden gemeente te Amsterdam, woonde van 1837 tot 1872 te Gorinchem en diende aldaar de gemeente in hetzelfde ambt.
In 1836 huwt Jan Daniel Brandt te Gorinchem Wilhelmina Laurina Hasselman. Hij staat bekend als een min of meer gefortuneerd persoon.
Door het huwelijk van Scholte met Sara Maria Brandt, zijn zuster, wordt eerstgenoemde dus een zwager van Jan Daniel.
Zowel J.D. Brandt als Scholte zijn tweemaal gehuwd geweest.
De verknochtheid aan laatstgenoemde brengt Brandt van 1842 tot 1845 tot non-activiteit ten aanzien van zijn taak als diaken.
Het gezin Brandt woont van 1872-1875 te Nieuwer-Amstel. Vandaar verhuist het naar Amsterdam.
In het bevolkingsregister van Amsterdam vinden we één en andermaal de aantekening ‘Christ. Afgescheiden’, maar in de nauwkeurig bijgehouden lidmatenboeken van de Afgescheiden gemeente aldaar vinden we aangaande Brandt, zijn vrouw en kinderen, niets vermeld. Wij moeten hieruit concluderen, dat geen der gezinsleden tot deze gemeente heeft behoord.
Uit onderstaande brieven blijkt, dat de banden tussen Brandt en Scholte, na de emigratie in het jaar 1847, niet bijzonder sterk meer zijn geweest.

1 Men zie voor J.D. Brandt het naamregister.

1. Gorinchem 20 september 1850

Waarde Broeder!

Hoogst aangenaam was het ons u(w) letteren te ontvangen en tevens de goede berigten aangaande ul. welstand. De eenige brief welke ik sints u(w) vertrek van hier ontvangen heb, is door mij kort na de aankomst beantwoord, en volgens den inhoud van de uwe van 8 Julij jl. schijnt het mij toe u dezelve niet ontvangen hebt. Wij mogen door 's Heeren goedheid met onze 5 kinderen eene goede gezondheid genieten hoewel mijne vrouw na de laatste kraam zeer verzwakt is.²

De berigten welke men nu en dan van Pella alsmede van de Colonie van v. Raalte hoort zijn zeer uiteenlopend. Ik verblijd mij echter van U te mogen verneemen dat de positie u(wer) Partij gunstiger is als vroeger, waare het zoo in Michigan!³ doch aldaar moet het aller bedroevendst uitzien.

2 Wilh. Laurina Hasselman overleed te Gorinchem op 7 febr. 1851, oud 36 jaar.

3 De groep emigranten onder leiding van ds. A.C. van Raalte ging naar Holland, Michigan en omgeving; Scholte naar Pella, Iowa.

[p. 325]

Ds. Budding is thans in Baltimore en heeft aldaar een boerderij gekocht. Hij predikt bij de Duitschers doch die hebben zich grootendeels onttrokken en nu leert ZEW. bij de Engelsche(n). Met zijne tijdelijke zaken heeft hij veel zorgen 't geen hij hier zijnde niet kende. Men heeft hem beroepen na(ar) Pella doch zal de roeping niet opvolgen.¹

Ik diende uw nog wel iets van u(w) oude Vaderland te schrijven. De laatste dagen zijn drukke en opgewondene dagen geweest, bij de verkiezingen van leden voor de Staten-Generaal en Prov. Staaten, hetwelk thans door vrije stemming van 't volk geschied(t). Groen v(an) P(rinsterer) is weer in de Tweede Kamer, 't welk voor ons volkje eene groote blijdschap is, daar er veel in 't werk gesteld is voor hem er buiten te sluiten. Kruit van Meerkerk² is als lid van de Prov. Staaten gekozen voor Z.-Holland. Gij kent hem wel; ik meen dat hij familie is van Overkamp³...⁴

Onze Minister van B. Zaken Thorbecke roert gedugt zijn staart; men vreest dat hij al spoedig zijn ontslag zal krijgen.⁵ Het is en blijft een berooijde boel.

In ons kerkelijk standpunt blijft het al in één doen; de protesterende leden tegen de Herv. Sinode blijven op één hoogte en men ziet van hen geen doorwerking.⁶ De Heere echter werkt in deze dagen kragtig in veeler harte zoowel bij die buiten zijn als in onze kerkelijke gemeenschap zich bevinden. Voor eenige dagen heb ik officieel gehoord dat te Amsterdam een Hoogeschool zal opgerigt worden door Ds. van Velzen, Brummelkamp en da Costa. Meerburg is nog niet zeker.⁷

Ik moet afbreken. God de Heere zij U en de Uwe(n) nabij en goed. Hij doe Zijn aanschijn over U lichten en zij U genadig.

Ontvangt met u(w) vrouw en de lieve Kinderen onze hartelijke groeten en verzoeke onze groeten aan onze oude Stadgenoten en vrienden bij name Welle, van der Linden en (van) Bergeijk.⁸ Hoogstaangenaam zal het ons zijn bij gelegenheid iets van U te verneemen. U(w) liefhebbende Broeder

J.D. Brandt

1 Ds. H.J. Budding - men zie voor hem hoofdstuk 13. Budding verbleef van 1848 tot 1851 in de Verenigde Staten. Het beroep van Pella werd vermoedelijk uitgebracht door de groep Kommer de Hoog, die zich in 1850/51 afscheidde van de latere First Reformed Church te Pella en die zich daarmee in 1854 weer verenigde.

2 Andries Kruyt (Kruit), geboren 1796 te Heukelum.

3 Het echtpaar G.H. Overkamp-(Aafje) Kruyt emigreerde in 1847 van Leerdam naar Pella.

4 Eén of twee woord(en) onleesbaar.

5 Het eerste ministerie Thorbecke viel echter eerst in 1853 (‘Aprilbeweging’).

6 J.C. Rullmann, De strijd voor kerkherstel, derde druk, Kampen 1928; hoofdstuk 2.

7 Dr. G.M. den Hartogh, Het Christelijk Gereformeerd Seminarie te Amsterdam, Delft z.j. De poging van Wormser, Brummelkamp, I. Da Costa en anderen, tot stichting van een seminarie gesteund door Gescheidenen en niet-Gescheidenen, mislukte. Ds. G.F. Gezelle Meerburg stond buiten de plannen. Ds. S. van Velzen toonde zich van het begin een sterk tegenstander.

8 Pieter Welle en Lucas van der Linden uit Gorinchem alsmede de oud-Gorcummer Laurens van Bergeijk uit Utrecht, emigreerden in 1847 naar Pella. Men zie voor hen, EERSTE DEEL, Naamregister.

[p. 326]

2. Gorinchem 14 september 1854

Waarde Broeder

dat u deze met de uw(en) in welstand moogt ontvangen is mijn hartelijke wensch. Door 's Heeren goedheid mag ik met mijne kinderen¹ in dit voorregt deelen.

Vriend Snitjer kleedermaker van beroep² door achteruitgang in zijn financiëele toestand alhier, gedrongen van hier te vertrekken, verzocht mij een brief aan u mede te geven, 't welk ik volgaarne deedt.

In deze maand zijn nog van hier uit onze gemeente vertrokken Manus Rouville met vrouw en 9 kinderen³ en Dirk Veen met vrouw en 5 kinderen⁴ bijde na(ar) N. York. Deze bijde huisgezinnen zijn daartoe in staat gesteld door liefdegiften van geloofs- en Stadgenoten.

Vermelde Snitjer met vrouw, kinderen en kindskinderen hebben de reis nog kunnen doen zonder bezwaar, zoo ver ik weet, van anderen. Dat hij met de zijnen...⁵ in zijn uitwendige staat wel moge slagen en na(ar) het inwendige moge opgebouwd worden tot het eene nodige, is mijn harten wensch.

Nu en dan mag ik per de Heer Boonzayer⁶ iets van u vernemen, alsmede van een vriend hier woonachtig van Mevr. Krans.⁷ 't Laatst berigt was door de Heer B. (dat) Ulieden één uwer kinderen had verlooren.⁸ De berusting is Gods doen, zij of worde Ulieden geschonken. Maar waarom bekom ik niet eenige letteren van u en van de uwe(n).

Hoe het ul. in 't bijzonder, en de Kolonie in 't algemeen zoo tijdelijk als geestelijk gaat, zijn de gerugten zoo uiteenlopend, dat men er weinig geloof aan kan hegten. Zoo men zegt moet in 't Godsdienstige zoo wel als in Nederland groote verdeeldheid bestaan, en dat is ja eene bedroevende Staat, vooral in eene maatschappij die nog zoo jeugdig is, doch de mensch blijft mensch. De verkeerde zoo wel als de goede hartstogten gaan mede en die worden niet gezuiverd al moest men de Groote Oceaan onderdoor. God alleen is machtig dezelve te regelen ter vereeniging, tot Zijn eer. Nu, ik hoop dat al het verkeerde hetgeen men hier verteld van Pella

1 J.D. Brandt is in 1854 weduwnaar. In 1857 huwt hij J.C. van Tilborgh.

2 De naam Snitjer komt niet voor in de staten van de landverhuizers over de jaren 1853-1855.

3 Hermanus Hendrikus de Rouville, broodbakker en oud-ouderling te Gorinchem emigreerde in 1854 met zijn vrouw Willemijntje van Erp en 9 kinderen naar Cincinnati, Ohio, U.S.A. Men zie voor hem EERSTE DEEL, Naamregister.

4 Dirk Jan Veen en Dina de Vries emigreerden eveneens in 1854, met hun kinderen, naar Noord-Amerika. EERSTE DEEL, idem. De staat van landverhuizers over het jaar 1854 geeft: ‘boekbinder’; reden: ‘verbetering van bestaan’.

5 Eén of twee woord(en) onleesbaar.

6 J.C. Boonzaijer, van ongeveer 1858 tot 1879 lid van de Afgescheiden gemeente te Gorinchem.

7 Het kan wezen, dat bedoeld is de schoonmoeder of schoonzuster van Scholte. Laatstgenoemde huwde (voor de tweede maal) Maria H.E. Krantz.

8 Het echtpaar Scholte-Krantz kreeg 9 kinderen; zes van deze zijn zeer jong overleden.

[p. 327]

leugens moge zijn,¹ en daarom te meer zoude het mij verblijden eens een brief van u te ontvangen. Zooveel tijd zult gij toch wel hebben, om ook nog eens aan u(w) zwager te schrijven. Het zoude mij tevens verblijden iets van de toestand van Pella in 't algemeen te verneemen.

Van Sara² heb ik voorledene jaar eens een brief gehad; ik heb haar ook terug geschreven, doch daarna niets meer. Van Maria en Johanna ook ingesl(oten) een handschrift te zien zoude mij zeer verblijden.

Hier in Nederland is in het kerkelijke groote verdeeldheid. Sterke schuuringen openbaaren zich door den druk in geschriften, als mede door protesten tegen kerkbesturen, Classicale, Prov. en Sinodaale handelingen, doch het blijft alles bij woorden, maar tot daaden kan men niet koomen. In onze afgesch(eiden) Gemeentens is in de laatste tijd merkelijke vereeniging en zamenwerking openbaar geworden. De academie tot opleiding van Leeraaren is thans tot één gekomen en zal gevestigd worden te Kampen of Zwolle. Hoofdonderwijzers zijn Ds. Brummelkamp, v. Velzen, De Haan en Bavinck.³ De Heere schenke zijne zegen hierover.

Wij zijn hier herderloos. Ds. Brummelkamp heeft hier met zeer veel genoegen gepredikt en mede werkzaam geweest ter beroeping van Ds. Dosker⁴ van Bunschoten. Onze vorige Ds. Mos⁵ is na(ar) Schoonhoven vertrokken.

Voorts openbaren zich in de politieke wereld groote gebeurtenissen tot het groote doel van God bestemd en in Zijn Woord geopenbaard. De Heere doe ons wakende zijn.

In mijn personeele betrekking gaat het door 's Heeren goedheid gezegend, ik mag met de mijne(n) de nooddruft ontvangen tot het tijdelijk leven. Wat voorts de weg voor mij en de mijne(n) zal zijn is in Gods voorzienigheid bepaald. Eenswillensheid met 's Heeren doen geeft rust voor 't gemoet. Hij bereide ons tot Zijn eeuwig Koningrijk, verworven door Hem, Die is en was en komen zal, de Immanuël, God met ons.

Ontvangt met uwe vrouw en kinderen mijne en mijner kinderen hartelijke groeten.

Uw liefhebbende Broeder

Brandt

1 In juli 1854 kwam in Pella de essentiële breuk tussen Scholte en de rest van de kerkeraad van zijn gemeente. Aanleiding was het verkopen van een stuk grond aan het huidige Central Park te Pella. Volgens de kerkeraad was Scholte daartoe niet bevoegd. L. Oostendorp, H.P. Scholte etc., Franeker 1964, pag. 169-173.

2 De drie in deze brief genoemde kinderen uit het huwelijk van Scholte met Sara Maria Brandt zijn: Sara (Johanna) geb. 1833, (Sara) Maria geb. 1839 en (Sara) Johanna (Suzanna) geb. 1842. J.D. Brandt werd voogd van deze kinderen na het overlijden van zijn zuster in 1844; vgl. EERSTE DEEL, pag. 48a.

3 Op 6 december 1854 werd te Kampen de Theologische School geopend. Ds. J. Bavinck aanvaardde zijn benoeming tot ‘hoofdonderwijzer’ niet. Ds. Helenius de Cock werd de vierde docent.

4 N.H. Dosker geb. 1820, bedankte voor het beroep van Gorinchem. Emigreerde in 1873 naar de U.S.

5 G.B. Mos (1811-1870) stond te Gorinchem van 1852 tot 1854.