De Afscheiding van 1834. Deel 3. Documenten uit het archief ds. H.P. Scholte, bewaard te Pella, Iowa, U.S.A.

[p. 304]

Hoofdstuk 19
Drie brieven van (de latere ds.) C.G. de Moen

Carel Godefroi de Moen (1811-1879) werd geboren te Leiden en studeerde aldaar geneeskunde. In 1836 vestigde hij zich als arts te Hattem en in 1839 als zodanig te Leiden.
Door het huwelijk van zijn drie zusters werd hij zwager van de predikanten A. Brummelkamp, A.C. van Raalte en S. van Velzen.
Midden 1840 gaat De Moen wonen te Ommen, de gemeente van Van Raalte, en is daar aanvankelijk onder meer als fabrikant werkzaam.¹
Na een korte opleiding tot predikant onder leiding van Van Raalte en Brummelkamp wordt hij op 1 mei 1842 predikant van de Afgescheiden gemeente van Den Ham (O.).
Daarna stond De Moen te Zwolle 1846, Den Ham (tweede maal) 1848, Doesburg 1860. Emeritus 1864. Doesburg (tweede maal) 1875.
Hij was lid van de synoden gehouden in de jaren 1837, 1840 en 1846.
Van zijn hand verschenen enige brochures over kerkelijke zaken.
Als curator voor de provincie Overijssel hield hij op 6 december 1854 de rede bij de opening van de Theologische School te Kampen.²

1 Vergelijk noot op blz. 153.

2 Men zie voor hem ook Chr. Encyclopaedie, Kampen 1925.

1. Leiden 6 februari 1840

Waarde Broeder in den Heere!

Gelijk het hij altijd aangenaam geweest is uwe prediking te hooren en uwe schriften te lezen, zoo moet het aanbod om op den aanstaanden rustdag onder ons te prediken niet dan welkom zijn.

Dan, geliefde Broeder! de voorvallen tusschen U en den Kerkeraad te Amsterdam hebben bij ons allen alhier eene onaangename sensatie teweeggebracht, zoodat verscheidene leden op de kerkeraadsvergadering reeds zeiden, U niet meer te willen hooren zoolang die oneenigheid niet vereffend is. En wat zal ik hier tegen zeggen. Smartelijk, ja allersmartelijkst valt het mij, als ik zie dat Broeders tegen broeders, zoo verkeerd zijn; en menig maal denk ik wel eens, behooren 1 Cor. 13, Ephes. 4, Philip. 2 enz. dan niet tot Gods Woord. O! als Gij wist hoe het mij bedroefd heeft en nog bedroefd, gij zoudt met mij treuren over de verbrekinge Josephs en de breuke die in Sion ligt.

Daar ik echter van mijnen kant geen oorzaak wil zijn van verdere verdeeldheid, maar wel van tesamenbinding en Vereeniging in de liefde, zoo

[p. 305]

[p. 306]

zal het mij aangenaam zijn U hier te mogen zien, om tesamen nog eens te raadplegen en te spreken en te bidden over en voor het heil van Sion, en ook uit uwen mond dat Evangelie te hooren verkondigen 't welk een kracht Gods tot zaligheid is voor een ieder die gelooft.

Vaartwel ter zaligheid en ontvang tevens onze groeten in den Heere, terwijl ik als steeds verblijf

Uw liefh. medebroeder

C.G. de Moen

2. Ommen 7 december 1840

Waarde Vriend en Broeder in den Heere

Uwe letteren van den 4 dezer zijn mij in ongesteldheid geworden. Sedert mijne terugkoomst van Amsterdam ben ik door zware verkoudheid, hoesten en benaauwdheid op de borst gekweld geweest, zoodat ik niet in staat was mijn werk te kunnen verrigten. Op het laatst van de vorige week werd het slimmer, doch heden voel ik mij veel beter, hoewel de hoest mij nog vrij wat kwelt.

Onze broeder de Wit prediker te Apeldoorn¹ is zoo ik meen Donderdag ll. in de eeuwige rust in gegaan. Zijn laatste woorden waren kalmte en vrede. Morgen² wordt hij begraven, Van Raalte is heden derwaarts gereisd. Zijne weduwe hoopt op God in Wien zij hare sterkte vindt. Kinderen heeft hij niet.

Wat Mevr. Van Hall aan gaat, hierover waren wij zeer getroffen. De Heere zij haar Geneesheer en Sterkte, en kan het met Zijn raad bestaan, dan worde zij spoedig aan hare lievelingen terug gegeven. Groet haarEd. van ons te samen, Van Raalte en vrouw hieronder begrepen.

Met verwondering stond ik op te zien, dat gij wellicht naar een andere landstreek vertrekt. Meent gij hiermede een andere provintie in ons Vaderland of een ander land, zooals Belgie, Engeland, Australie etc.? Ik weet nog niet of gij daar vrijheid toe zoudt hebben, al is het ook dat men U bij U niet meer begeert. Ik kan zulks eenigsints begrijpen, daar men te Amsterdam besloten heeft U te schorsen, ingeval gij Uwe schuld niet belijden en tot de gemeenschap met de Amsterdammers en anderen terugkeeren wilt. Mijn gevoelen hierover is U zeker bekend geworden door dezen of genen. Weshalve ik hier niet breedvoerig wil zijn; alleenlijk heb ik ontkend dat de Vergadering³ de macht had zulks te doen. Zij konden zich wel van U onttrekken, maar de schorsing behoorde Uwe gemeente met Uwe medeopzieners te doen.

Het spijt mij zeer dat de zaken te Amsterdam zulk een treurige uiteinde

1 P.R. de Wit, geboren 1802; te Apeldoorn jan. 1840 tot 2 december 1840.

2 Scholte woonde de begrafenis bij, op 8 december.

3 De Moen, ouderling te Ommen, was lid van de Synode 1840, gehouden te Amsterdam van 17 november tot 3 december.

[p. 307]

hebben. Ook heeft mij het gedrag van Wormser c.s. nu weder daaromtrent bedroefd, dat zij aan eene vriendelijke uitnoodiging geen gehoor hebben willen geven, om nog eens nader rekenschap van het gebeurde te geven. Zulks heeft mij gespeten, want daardoor wierden de broeders die met de zaak niet zeer bekend waren verhinderd een regtmatig oordeel te vellen, terwijl het tevens scheen als of men bang was rekenschap te geven van het gebeurde. Het spreekt wel van zelve dat zij in het ongelijk gesteld zijn.

Geliefde Broeder! Vergun mij dat ik U al het gebeurde nog eens ter overdenking geef en dat, na vurig gebed, Gods Woord daarbij Uwe toetssteen zij en dat gij daarbij toch bedenken moogt, dat gij met geene vijanden, maar met broeders te doen hebt gehad. Beproef U zelve in deze naauw. En de uitkomst zal ik den Heere overlaten. Ik voor mij zeg het gul uit, ik kan het gebeurde, zooals het gebeurd is, niet vergoêlijken, echter kan ik het U vergeven en ook voor U bidden, dat God U die zonde niet toerekene.

Ik geloof dat Wormser met wien ik er over sprak wel er ook zoo over denkt en wellicht velen uwer vrienden met mij; en ingeval menschenvrees hen niet verhindert dan zullen zij ook wel zoo spreken. Ik zoek U niet hard te vallen of te beleedigen, maar het is niet broederlijk malkanders misslagen niet onder het oog te brengen. Daarenboven zie ik, dat men weder gemeten wordt met dezelfde maat waarmede men meet - op die vergadering vertelde een der broeders uit den mond van één der kerkeraadsleden¹ gehoord te hebben, dat gij een vijand waart van God en Zijn volk. En mij heeft Takke zelve verklaard, dat gij de volle raad Gods niet verkondigt.²

Ik heb zulks tegengesproken en toen gij te Leyden gepreekt hebt, was dit gezegde mij steeds nabij opdat ik naauwlettend zou zijn. Doch ik heb op de vergadering gezegd, dat T. gelasterd had. Tenminste moest ik zulks geheel tegenspreken voor zoo ver ik U gehoord had. Ik schrijf dit nu niet om een oorblazer te zijn, om een nieuwe twist bij U te ontsteken, maar alleen om U te doen zien dat gij met dezelve maat gemeten wordt waarmede gij van Velzen gemeten hebt.

Het spijt mij dat ik U zulks schrijven moet, maar mijn broederpligt eischt zulks van mij en zelfs zou mijn begeerte zijn, indien gij het goed vindt om het gezegde van Takke maar voor hem te laten zonder er verdere actie met hem over te maken. Want wellicht zal hij mijn getuigenis niet aannemen. Het spijt mij van Takke, die ik anders gaarne mag lijden, dat hij zoo over U denkt.

Zal men bij U biddag vieren?³ Zulks is mij tot hiertoe zeer moeilijk, niet dat ik zulks niet doen kan. Maar hetgeen ik doe, dien ik in den geloove te doen. En steeds blijft bij mij de vraag: mag ik mijne werklieden laten

1 Niet duidelijk. Of één van de vier geschorste Amsterdamse kerkeraadsleden òf een ouderling van de gemeente te Utrecht.

2 E. Takken, ouderling te Utrecht; brak met Scholte na diens schorsing. Takken zal ongetwijfeld dit ook tegen Scholte zelf hebben gezegd.

3 Op 16 december 1840. Men zie brief nr. 7 van hoofdstuk 18.

[p. 308]

uitscheiden.¹ Is zulks den Heere welgevallig? Leefde ik onder het O(ude) Verbond dan bestond er geen twijfel, maar daar wij onder de bedeeling des N. Verbonds zulke dagen niet vinden voorgeschreven, zoo vraag ik waarom hebben de Apostelen zulks niet gedaan? Ik lees wel dat Gemeenten met vasten en bidden bij elkander waren maar hoe! en om welke redenen! Dit leert ons de Bijbel, doch ik vind nergens, zelfs niet aan de verdeelde Corintische Gemeente zulke dagen bevolen als middelen tot Vereeniging etc.

Zou er geen overeenkomst zijn tusschen onze zoogenaamde Feestdagen en die Bededagen. Mogen zulke dagen dan wel uitgeschreven worden door Prov. Synodes, op die wijzen als wij sedert een jaar of drie gehad hebben, n.l. met verplichting om niet te verkoopen, of zijn knegts niet te laten werken etc. Of moet de regeering des lands dit doen? Schrijf hierover mij s.v.p. hoe eer hoe liever. Ik voor mij ben van niemand, om zoo te zeggen, afhankelijk en kan dus mijn volk gebieden niet te werken. Echter vrees ik voor sleur en eigenwillige godsdienst - en ook in deze wensch ik gaarne regt te wandelen.

Nu nog een paar woorden over de ƒ 5000,-. Ik had gaarne gewenscht dat gij de tijd van opvrage wat langer had gesteld, en ik verzoek het U nogmaals vriendelijk dit te willen doen. Maar kunt gij het niet, dan dien ik mij te onderwerpen. Zijt dus zoo goed mij met jan. e.k. die gelden te willen leenen. Zullende ik U hiervoor schuldbekentenis en borgtogt zenden. Het zal mij aangenaam zijn, zoo gij mij de wissels binnen 14 dagen wilt zenden, daar ik dan eenig land betalen moet.

...²

Thans moet ik eindigen. Vergeef mijn slecht schrift, doch zie op mijn zoo ik meen oprechte doel. Zijt benevens Uw vrouw en verdere Vrienden van ons die hier wonen en U kennen hartelijk gegroet - terwijl ik met heilbede als steeds verblijf

tui amantissimus³

C.G. de Moen

1 De Moen was - zoals reeds vermeld - te Ommen ook fabrikant; 16 december was een woensdag, dus een gewone werkdag.

2 Evenals Brummelkamp en Van Raalte - hoofdstukken 9 en 10 - schrijft ook De Moen, na te hebben gehandeld over de schorsing van Scholte, en passant over een geldlening van Scholte aan hem. De passage over inning van wissels en rentepercentages die daarbij aan de orde komen, laten we weg.

3 Uw zeer toegenegen.

3. Ommen 5 januari 1841

Waarde Vriend en Broeder in Christo!

In de afgelopene week ben ik weder opnieuw ingestort. Ik moest veel benaauwdheid op de borst uitstaan, doch de Heere heeft deze genadiglijk weggenomen. Alleen wat hoest en een vrij sterk expectoreren⁴ blijft nog

4 Opgeven van slijm.

[p. 309]

over. Echter hoop ik gelijk het zich laat aanzien, dat het zich langzamerhand schikken zal. Ik ben echter onderworpen en stil. De Heere zal het wel maken.

Ik wil U kortelijk antwoorden op Uwen brief van 30 Dec. ll. Ds. Wissing¹ heeft tegen de schorsing gestemd, zeggende ik vereenig mij met Ds. Meerburg welke zich in een' aan de vergadering gezondenen brief tegen de schorsing verklaarde, omdat ZEd. vreesde dat er groote breuke door ontstaan zou.²

Ik heb de bevoegdheid ontkent van de vergadering om U te schorsen. Zij konden U wel teekenen, en voor haar eigen zich aan Uw verkeer onttrekken, maar te zeggen wij als vergaderde Synodus schorsen U in Uwe bediening en verbieden U te preeken, dit is onschriftmatig, dit konde zij niet. Ik heb wel verklaard³ ‘ik zeg daarmede niet dat Ds. Scholte onschuldig is enz., maar ik voor mij ben onbevoegd, alsmede de vergadering om op de oude sleur,⁴ iemand die niet onder ons dadelijk opzicht staat te censureren etc.’, hetwelk sommigen vreemd in de ooren klonk - dan dit daargelaten. Van Raalte was toen niet tegenwoordig hetzij hij door ziekte als andersints verhinderd was. Andere afgevaardigden uit Overijssel waren er niet,⁵ dus kunt gij rekenen dat gij door die Prov. niet geschorst zijt. Hoe van Raalte er recht over denkt weet ik niet goed. Ik zal hem verzoeken U zelve te schrijven, want gul uit gezegd spreek ik er niet gaarne over. Hij is gisteren avond uit Friesland van de Prov. Vergadering geretourneerd, en heden heb ik ZEd. niet gezien.

Ik hoorde gisteren van broeder Bolks beroepen predikant van Hellendoorn,⁶ dan men binnenkort provintiale vergadering zal houden. Omdat Ds. de Cock de Zwolschen⁷ enz. dan weder vereenigen wil. Ik vrees alzoo voor nieuwe ellende. Ik zal er denkelijk wel niet tegenwoordig kunnen zijn, maar ik zal aan Van Raalte vragen of hij Uw verzoek wil voordragen. In de gemeente van br. Wildeboer⁸ moet ook groote oneenigheid heerschen. O! als de liefde vergeten is, wat wordt er dan van de gemeente en leeraars en als Gods Geest wijkt, dan is alle Reformatie slechts confusie. Ik wil wel geloven dat daarom sommige(n) de Scheiding hopeloos noemen. Echter deel ik niet in de gevoelens van Wormser etc. die zoo denken en handelen.

1 Ds. G. Wissink (1812-1888), predikant te Genemuiden en Mastenbroek van 1840 tot 1842.

2 Volgens het verslag van de synode (pag. 3) was er een brief ingekomen van de ‘Opzieners uit Noord-Braband’ waarin het houden van een ‘Algemeene Kerkvergadering’ werd afgekeurd ‘meenende, dat dit slechts tot grootere verwikkeling aanleiding zou geven’.

3 Verslag synode, pag. 49.

4 Volgens de oude gewoonte, namelijk van vóór de Afscheiding.

5 Ds. G. Wissink, ds. A.C. van Raalte en C.G. de Moen.

6 Seine Bolks, geboren in 1814. Werd op 19 december 1841 predikant te Nijverdal-Hellendoorn en emigreerde in 1847 naar de Verenigde Staten.

7 De groep ds. W.W. Smitt in Zwolle en omgeving. Dr. F.L. Bos, Kruisdominees, Kampen 1953, onder meer het hoofdstuk ‘Luitenant Smitt’ pag. 45-54.

8 Ds. K. Wildeboer stond in die tijd te Rijssen (in combinatie met Lochem en Velp).

[p. 310]

Och! als des Heeren Geest ook maar niet van hun wijkt. Ik vreeze voor hun, hoe ik anders ook met hen vereenigd ben - 1 Cor. 13 heb ik nimmer beter vervuld gezien dan in onze dagen. Laat ons daarom gedenken, dat het meeste van alles is de liefde, want die blijft in eeuwigheid.

Ontvang mijne groeten in den Heere, die ook den Uwen verzoek met toebidding van Gods genade in Christo.

Uw. liefh. Broeder

C.G. de Moen

P.S. Ik heb nog geen antwoord of de wissels betaald zijn.

Het zou mij aangenaam zijn, dat gij Uwe bezwaren op eene bescheidene wijze in het licht gaf. Maar ik bid U en ik vertrouw het ook, niet op de wijze van broeder Wormser.¹ Want alle weldenkenden, gescheidenen en niet-gescheidenen die ik gesproken heb, hebben het gul uit gezegd met afkeer gelezen en konden zelve niet begrijpen dat gij zulks plaatsen kondt. En aangenaam zou het mij daarbij zijn, als gij dan begane misslagen, waarvan gij U toch niet vrij zult pleiten, opentlijk belijdt. Chrysosthomus zegt ergens ‘het is wel beschamend te zondigen doch niet te belijden dat men gezondigd heeft’.

Zoo de Heere wil, hoop ik een stukjen op te maken waarom ik de D. Kerkorde niet heb aangenomen en waarom ik tegen verdere te Amsterdam gemaakte bepalingen ben.² Ik reken dit aan de gemeenten verschuldigd te zijn. Wellicht vindt het in de Reformatie eene plaats.

Vale.

1 Vier stukken in het Tijdschrift De Reformatie, achtste deel 1840.

2 In 1841 verscheen van de hand van De Moen: Bericht aan de gemeente onzes Heeren Jesu Christi in Nederland, of toelichting tot het verslag der Synode van 1840.