De Afscheiding van 1834. Deel 3. Documenten uit het archief ds. H.P. Scholte, bewaard te Pella, Iowa, U.S.A.

[p. 187]

Hoofdstuk 12
Twee brieven van ds. C. van der Meulen

Inleiding

Cornelius van der Meulen werd 15 december 1800 te Middelharnis geboren en overleed te Grand Rapids, Michigan, U.S.A. op 23 augustus 1876.¹
Van der Meulen, aanvankelijk aannemer, werd in 1838 en 1839 door Scholte te Utrecht opgeleid tot predikant.
Na examen te hebben gedaan op 22 en 23 november 1839 te Utrecht - alleen ds. Scholte, zijn opleider, fungeerde als examinator - werd hij predikant te Middelharnis en daarna (1841-1847) in de provincie Zeeland.
Van der Meulen kwam, nadat de synode van Amsterdam, gehouden van 17 november tot 3 december 1840, reeds was begonnen, in haar vergaderingen, zoals het verslag zegt ‘afgezonden door de Gemeente te Rotterdam’ waar hij in die tijd eveneens arbeidde.

Beide brieven, in dit hoofdstuk afgedrukt, houden verband met de handelingen van genoemde synode, zoals Van der Meulen zelf duidelijk doet uitkomen. Aangaande hem vermelden de ‘Handelingen’ op bladzijde 37:

Dewijl twee der bedoelde personen, wier wettige ordening betwist wordt, namelijk Ds. G. Wissink en C. van der Meulen in de Vergadering tegenwoordig waren, is daarom met hen gesproken. De laatste was gekomen, nadat de Vergadering reeds eenige dagen was gehouden, verklarende, dat de Gemeente te Rotterdam hem verzocht had dezelve bij te wonen. En dewijl gezegd werd, dat de ordening van dezen broeder niet daardoor als wettig erkend werd, wanneer hem zitting in de Vergadering werd gegeven, stemden ook alle de leden toe dat ZWEW. zitting nam. Hierop verhaalde deze Broeder, op welk eene wijze hij toegelaten is, daarbij voegende, dat hij die toelating, tot heden toe, als wettig erkende, maar, tot geruststelling der Broederen, volkomen bereid was alle mogelijke inlichting te geven, wanneer er bezwaar mogt zijn in eenig stuk van leer, tucht of dienst. Nadat alle leden in de gelegenheid waren gesteld, den genoemden Broeder te ondervragen, en deze ook verklaard had van harte in opregtheid voor zijn persoon, de Kerkeördening van Dordrecht, overeenkomstig de voorgestelde wijze aan te nemen, beloovende tevens de vereischte attestatiën en verklaring der Gemeente over te zenden, is ZWEW. door alle leden, als Herder en Leeraar erkend.

Van der Meulen, die ook op de synode aanstonds het vertrouwen van zijn mede-Afgescheidenen genoot, is, voor zover wij kunnen nagaan, een irenische persoonlijkheid geweest.

1 In het EERSTE DEEL hebben wij op de pagina's 127-139 een samenvattting aangaande zijn levensloop gegeven. In 1847 gaat hij met een grote groep Zeeuwen, onder wie Jannis van de Luyster, naar Michigan. Wij verwijzen voorts naar: F. Staal Pzn., De Apostel van Zeeland, Bruinisse 1937.

[p. 188]

Zoals onder meer uit zijn brieven blijkt, was hij geen volbloed ‘Scholtiaan’. Maar het is duidelijk, dat het hem heel wat moeite zal kosten, de schorsing van zijn oud-leermeester Scholte te aanvaarden. En nog in 1843 treffen wij hem aan op een provinciale vergadering van de kerken van de groep-Scholte te Leerdam.¹ Van der Meulen laat in zijn eerste brief doorschemeren, dat het niet onmogelijk is, dat J.A. Wormser (één der geschorste ouderlingen van Amsterdam) en hij zullen ‘mede komen’, als de synodale commissie Scholte zal gaan bezoeken. Zoals we weten - en ook uit de tweede brief blijkt - is dit niet gebeurd: ds. H. de Cock en ds. L.G.C. Ledeboer hebben op 9 december 1840 Scholte zijn schorsing moeten aanzeggen.²

1 TWEEDE DEEL, pag. 77, 78.

2 Handelingen synode 1840, pag. 63, 64.

1. Amsterdam 3 december 1840

Hartelijk geliefde broeder in Christus!

Hoewel ik gauw ter rust wilde gaan daar het twee uuren in den nagt is, zoo wil ik niet nalaten, om U eenig berigt mede te delen wat hier is voor gevallen. Gij zult welligt zeggen: hoe, Gij te Amsterdam. Ja broeder dat is zoo. Ik had ook niet gedagt dat de vergadering zou doorgegaan zijn. Maar hierin ben ik teleurgesteld. Ik vernam toen ik te Rotterdam kwam, dat er vergadering gehouden werd en werd sterk aangezet door de broeders te Rotterdam om derwaarts te gaan, en daar er over mijn persoon zou gehandeld worden, ik mij moest verantwoorden. Ik ben dan gegaan. Toen ik in kwam werd ik ontvangen en gevraagt of ik zitting wou nemen. Daar is eerst over gehandeld op wat voor wijze. Sommige wilde mij erkennen als leeraar, anderen wilde het betwisten. Ik verklaarde dat ik daar gekomen was als leeraar en mijne ordening in alles erkende als wettig en ik mijzelve ook niet overgaf tot een nieuw examen. Dat dit was geschied en van de Heere bevestigd, maar dat alle de broeders vrijheid hadden om met mij te spreken en te vragen waarover zij bezwaar meenden te hebben, doch niet in de vorm van examen.

Op het einde van den tweden dag is daarover aan elk vrijheid gegeven en alle waren vereenigd om mij te erkennen.

Nu moet ik nl. een zaak gaan ontwikkelen die U zal bevreemden - dat de Vergadering de Dordtsche Kerkorde heeft aangenomen, doch met een voorrede die ons kon gerust stellen - met een nota van Ds. Brummelkamp. Om de vrede der Kerk te bewaren heb ik ook toegestemd,³ doch met die

3 In de ‘Aanmerkingen betreffende verslag van de Synode’ schrijft Scholte op blz. 60, dat Van der Meulen op een provinciale vergadering te Schiedam (29 en 30 april 1840) zou hebben gezegd ‘dat er een listig gebruik van zijne woorden gemaakt was. Die woorden waren wel gebruikt, maar in een verband, tegenovergesteld aan dat, waarin het Verslag dezelve doet voorkomen...’,

[p. 189]

bepaling, dat ik even zoo goed in die gemeenten zou werkzaam zijn daar zij hem niet aannamen.

Och Broeder, ik ben moede van al het martelen en verlang naar rust. Ook de broeders in Amsterdam. Denkelijk zal alles vereenigen.¹ Heden is er een Commissie bij onze broeders geweest en de vereeniging getroffen² dat morgen moet behandeld worden op de voorwaarde van het inliggend Concept. De broeders willen ook van alle last ontdaan worden en zien wat de Heere werkt. Onze zaken staan zoo dat er geen andere weg open is als met hevige twist en wij zien daar noch geen heil in. Wij hopen dat Gij met ons in hetzelfde spoor zult treden. In plaats van morgen zal de Commissie Zaturdag naar UE. toe komen. Ook zal Wormser mede komen.

Denkelijk zal ik ook mede komen tot vereeniging. Ik hoop dat Gij in dien tusschentijd de zaak ernstig moogt overwegen en wel met den Heere. Mij dunkt, het best is met martelen uit te scheiden tot de Heere werkt.

Laat ons, wat de zaak der Kerkregering betreft, elkander dragen. Verlochenen wij ons zelf en de geheele wereld niet meer in...³ dat het gevolg zou zijn in dit oogenblik. Lieve broeder, doet wat Gij kunt. Ledeboer is wel wat vreemd in zijn voorkomen en kan wel eens uitvallen, doch hij heeft ook bedaarde oogenblikken en kan noch al...³ soms oordelen en is vatbaar voor reden.

Nu, geliefde broeder, wij hopen elkander te spreken en zoeken wij de Heere en laten wij de minste wezen. Ik weet wel, daar is wel zwakheid des vleesches maar de Heere weet, het is om te meer werkzaam te kunnen zijn tot welzijn van Gods Koningrijk.

Ds. de Cock meent het opregt en Godzalig. Dat ondervind ik hier, dat hij sterk Ds. van Velzen tegenstaat in al zijn verkeerdheid.⁴ Ik wenschte wel dat Gij hier geweest waart. Ik geloof dat het goed geweest waart, doch het is des Heeren weg niet geweest. Daarom, laat ons rusten. Zijt hartelijk van ons gegroet. Gedenken wij elkander in de gebeden.

Ik ben uit liefde en hoogachting UE. in Christus verbondene broeder.

Cs. van der Meulen

gelogeerd bij Budde⁵

1 In deze passage wordt de groep-J.A. Wormser te Amsterdam bedoeld. De ‘vereeniging’ is echter niet tot stand gekomen. Wormser c.s. distancieerden zich van de opgestelde verklaring.

2 Moeilijk leesbaar; vermoedelijk staat er ‘getroffen’.

3 Respectievelijk twee woorden en één woord onleesbaar, waardoor helaas de betekenis van de zin als geheel onduidelijk wordt.

3 Respectievelijk twee woorden en één woord onleesbaar, waardoor helaas de betekenis van de zin als geheel onduidelijk wordt.

4 In de ‘Handelingen’ synode 1840 zijn inzake deze uitspraak geen aanwijzingen te vinden. Ds. H. de Cock treedt tijdens de synode niet bijzonder op de voorgrond. Maar wel zegt hij als commissie-lid Scholte zijn schorsing aan, onder meer op grond van lastering van ds. S. van Velzen.

5 D.A. Budde, één der geschorste Amsterdamse ouderlingen.

[p. 190]

2. Middelharnis 18 december 1840

Hartelijk geliefde broeder in Christus!

Ik ben van mijn voornemen afgebragt om UE. te komen bezoeken, om dat UE. toch niet 't huis was en omdat de zaken hier toch niet afgehandeld waren. Anders had Wormser ook mede gekomen, als er mogelijkheid was, dat alles in goede vrede kwam. Doch ik zag daar ook geen mogelijkheid op, en toen moest ik het aanbod opgeven. Als ik wel gelezen heb, hebt gij noch al scherp geschreven,¹ doch ik kan dat zeer goed verdragen omdat ik geloof U(w) hart niet boos is. Doch denk niet, geliefde broeder, dat de zaak mij nu onverschillig is. Ik heb al dien tijd over de zaak nagedagt en gebeden, dat de Heere eens mogt teregt brengen dat voor ons onmogelijk was. Ik ben zeer begerig te weten hoe of de zaak is afgelopen en hoe of het nu staat. Ik hoop de Heere mag verhoeden dat er geen scheuring komt. Wij dienen de zaak wel ernstig te overwegen, want ik geloof dat de zaak te hoog getrokken is en meen wel bewust te zijn dat het verdorven vleesch er eene grote plaats in gekregen heeft. Er is veel geijverd voor regt en waarheid, maar niet in liefde. Maar alles draagt het kenmerk om te verderven, volgens mijne overtuiging; ook de laatste vergadering. Gij had ook daar moeten wezen. In plaats van de Reformatie te bevorderen, krijgt zij een grote knak en komt bij veele in verdenking. Ik gevoel er smart over en mijn hart bloed, als ik gedenk dat gij te stijf door zoud gaan. De reden van mijn smart is, omdat ik in mijn ziel overtuigd ben van uwe welmeenendheid met het werk der Reformatie; hoe ik aan u verbonden ben door het geloof; wat gij niet als een middel in Gods hand geweest zijt tot de weg, daar ik door des Heeren liefde toe gebruikt worde. Ik zal u de zaak open leggen hoe ik er over denk. U(w) begin was goed en regtvaardig. Had gij daar bij gebleven, de Heere was met u geweest. Maar gij zijt te ver gegaan, dat gij niet hebt kunnen goedmaken. Zoo ook de broeders te Amsterdam. Daar op heb ik opgemerkt dat gij en de broeders dadelijk eene losheid hebt gekregen in het werk der Afscheiding. Twee van de Kerkeraadsleden zijn al terug gelopen² en gij denkt om een nieuwe Scheiding en dat geloof ik dat verkeerd is. Als ik nu heb geschreven: ik ben afgemarteld, versta ik daardoor niet dat ik alles wil laten lopen - Gods water over Gods akker - neen, maar dat ik met u wil leven en sterven voor en in de Reformatie en ook dan met Gods waarheid begraven te worden. Maar niet wil martelen om een zondige zaak te verdedigen en eene vleeschelijke strijd geestelijk te noemen. Zoo denk ik er over en

1 De Reformatie, Tijdschrift voor de Christelijke Gereformeerde Kerk in Nederland, december 1840, pag. 299-329. Stuk van Budde, Wormser en Lijsen, door Scholte van enige noten voorzien.

2 Van der Meulen is op dit punt niet goed geinformeerd geweest. Van de vier geschorste kerkeraadsleden Budde, Wormser, Lijsen en H. Höveker was in december 1840 alleen laatstgenoemde teruggekeerd tot de Hervormde kerk.

[p. 191]

meen daarvan overtuigd te wezen. Dus kon ik dit voor God en mijn geweten niet verantwoorden om daarin mee te doen.

Nu is mijn wensch en bede dat het verkeerde beleden word en dat wij als broeders zamen werken tot opbouw van Gods Kerk. Hoe zwak, hoe beneveld, de Heere zal het ligt dan uit de duisternis doen te voorschijn komen. Ik verzoek u liefderijk om een lettertje. Dwaal ik, breng mij te regt, want ik wensch opregt Gods wil te doen. Nu ben ik niet in staad om u te bezoeken door de vorst. Ik ben bij mijne betrekkingen. Ik heb eene klijne ongesteldheid gehad, doch ben thans weer hersteld. Wij zijn alle wel. Ook ben ik zoo verlangend te weten hoe of het met Mevrouw van Hal(l) is. Als het de Heere behagen mogt Hij spare haar voor haare lieve kinderen en voor Gods kerk. Groet haar hartelijk. Ik mag in de gebeden aan haar gedenken. Groet ook Uwe vrouw van ons, Overkamp en de overige broeders en alle de vrienden die de Heere liefhebben en zijt gij vooral hartelijk en minzaam van ons gegroet. De Heere schenke u ligt en wijsheid. Is u(w) weg zwaar en drukkend, de Heere ondersteune u. Hij leide u in de regte weg, opdat gij met David kont zegge: Bij U schuil ik. En gedenk mijner in de gebeden. Ik ben en hoop eeuwig te zijn in Christus aan u verbonden en na de mate der wijze en vrijmagtige bedeling u(w) medearbeider in het werk des Heeren.

Cs. van der Meulen

[p. 192]

Gedeelte van brief van ds. C. van der Meulen aan ds. H.P. Scholte, 18 december 1840