De Afscheiding van 1834. Deel 2. De classis Dordrecht c.a.

[p. 357]

Hoofdstuk 27
Noordeloos

In de tijd van de Afscheiding telt de burgerlijke gemeente Noordeloos en Over-Slingeland ongeveer 850 inwoners. Zij bestaat uit 4 polders: Groote Waard, Over-Slingeland, Noordzijde en Botersloot.

In het dorp Noordeloos wonen 700 personen.

De middelen van bestaan zijn landbouw (o.a. hennep) en veeteelt.

Vóór de Franse tijd was Noordeloos een hoge heerlijkheid en ook omstreeks 1836 is het ambt van de ‘Heer van Noordeloos en Over-Slingeland’, mr. J. van Dam, meer dan een lege vorm.

Zijn ‘stadhouder’, de vroegere baljuw, burgemeester Arnold Joost Timmermans, weet wel degelijk, dat hij ook onder de bevelen van de ‘Heer’ staat en hij houdt deze zorgvuldig op de hoogte van hetgeen in de heerlijkheid gebeurt.

Zoals we in de hoofstukken 1 en 4 zagen, wenst de burgemeester geen bevelen aan te horen, laat staan ze op te volgen, van de Hervormde predikant. Het is merkwaardig, dat de officier van justitie met zijn staf in 1836 wel in een rijtuig naar Noordeloos gaat, teneinde daar persoonlijk onderzoek te doen aangaande ongeoorloofde bijeenkomsten, maar dat hij daarbij de burgemeester ongemoeid laat (blz. 57).

Neen, van de burgemeester hebben de Afgescheidenen niets te duchten. Wij vinden in het jaar 1850 zijn weduwe, Adriana Maria Timmermans-Gerdessen onder de leden der gemeente; zij is dan 80 jaar oud.¹

Zoals we reeds zagen: de gemeente werd op 13 januari 1836 geïnstitueerd; althans op die dag werd de eerste kerkeraad bevestigd door ds. Gezelle Meerburg.

Reeds vóór de erkenning op 1 april 1841 wordt een gebouw gekocht; het is de verbouwde woning van Johannes Zwank ‘geteekend no. 84’. Wij lezen bij Van der Aa (circa 1847): ‘De kerk is een klein, vierkant gebouw, zonder toren, doch met een nette pastorij.’ Dit eenvoudige bedehuis stond op de plaats waar nu de Christelijke Gereformeerde kerk staat.²

Aanvankelijk had de gemeente leden te Noordeloos, Hoog-Blokland, Hoor-

1 M.W. Schakel, Geschiedenis van de Hoge en Vrije Heerlijkheden van Noordeloos en Overslingeland, Gorinchem 1955, blz. 204.

2 Schakel a.w., pag. 199.

[p. 358]

naar en Nieuwland. Gezien de geringe omvang van de dorpen was zij betrekkelijk groot; Scholte spreekt op 5 januari 1841 van 52 lidmaten, die toegelaten zijn tot het heilig avondmaal, maar het request aan de Koning van 29 januari 1841 bevat al 73 handtekeningen.

De eerste Afgescheidenen te Noordeloos c.a.

Hoewel er plaatselijk nagenoeg geen archiefstukken van de Afgescheiden gemeente over het tijdvak 1836-1850 zijn bewaard gebleven, is het opstellen van de eerste ledenlijst vrij gemakkelijk. Er zijn namelijk in de jaren 1836, 1839 en 1841 requesten aan de Koning gezonden, waarbij de ondertekeningen een sluitend geheel vormen. Hierbij kan worden gevoegd een lijst van Afgescheidenen, opgemaakt door de Hervormde predikant van Noordeloos.

Bij één en ander komt duidelijk naar voren, dat de Afgescheiden gemeente te Noordeloos ontstaan is uit enige conventikels (hoofdstuk 1), maar dat niet alle bezoekers zich nà 1834 bij de Afgescheidenen hebben gevoegd. Wij vinden lang niet alle namen, genoemd in het proces-verbaal van 13 januari 1836 (hoofdstuk 4), in de ondertekening van één der requesten terug.

Wij laten nu de naar beste weten opgestelde lijst volgen.¹

N - Noordeloos, HB - Hoog-Blokland, H - Hoornaar, Nl - Nieuwland; geen letter achter de naam betekent: stukken geven woonplaats niet.

Leendert van der Aa, watermolenaar en arbeider en zijn vrouw Johanna Vogel met 7 kinderen N

Willem van Asch, korenmolenaarsknecht N^2

Baltus van Baren N

K. van den Berg, boerknecht bij Van den Dool N

Maaike den Besten Nl

F. den Boer geb. Verduin Jacob Bos N

Arie Bovekerk, bouwman N

P. Broeren en vrouw L. Vogel H

J. de Bruyn geb. Vogel F. van den Dool, gaardermeester en boer, en zijn vrouw J. Verrips N

Huibert van den Dool, winkelier en koopman, en zijn vrouw Annigje de Jong N

Adriana van Dijk

Eva de Gelder HB

Maaike van Gils, vrouw van Piet de Jong N

B. de Graaf

Cornelis Hakkesteeg N

Aaltje den Hartog Nl

Cornelis den Hartog, winkelier en boer, en zijn vrouw Neeltje Schippers N

G. den Hartog, boer N

Gerrit van der Heiden N

P. van Hofwegen, arbeider, en zijn vrouw E. Schrijver N

Frederik van Holten HB

G. van Iperen geb. Versteeg (vrouw van Huibert van Iperen) HB

A. de Jong, rentenier N

Aartje de Jong Nl

Annigje de Jong

Gijs de Jong, winkelier, en zijn vrouw Johanna Burghout N

Klaas de Jong

M. de Jong

Teunis de Jong Nl

Willem de Jong

Willempje de Jong

1 De namen en het aantal der kinderen zijn helaas niet bekend (bij enige ondertekenaars van het request van 1836 staat het aantal kinderen wel vermeld).

2 Verhuist midden 1836 naar Leerdam.

[p. 359]

L. de Jong geb. de Koning N

Cornelis Keppel Nl

H. Keppel Nl

C. Koek, kleine boer N

Js Koek, boer en zijn vrouw Maria Ravestein N

P.F. Koek N

Jacob Maasdam N^1

N. van Meeuwen

Klaas Middelkoop, bouwman, met 3 kinderen HB

Sijgje Middelkoop HB

Wm. Middelkoop HB

D. den Ottelander

H. den Ottelander

Huibert den Ottelander

Bart Pellikaan Nl

P. Ravestein N

Jan Rietveld en zijn vrouw Dirkje Blokland met 5 kinderen N

Cornelis Rietveld Nl

N. Rietveld geb. de Krijger

J. Rouwert

G. Rouwert, weduwe van Jan Bos N

A. Schagen HB

Jan Stam HB

Dirk Sijnhorst

Jan Sijnhorst

Frans Verhoef

C. Verrips HB

J. Verrips N

Teunis Verschoor Nl

Grietje Vink geb. Sprong, vrouw van Cornelis Vink HB

Andries Vogel, bouwman, en zijn vrouw Dirkje van Es N

Arie Vogel, arbeider N

D. Vogel

Gijsbert Vogel, arbeider, en zijn vrouw Pietertje Noorland met 3 kinderen N

J. Vogel

W. Vogel

A. Vogel, vrouw van P. de Bruin

W. Vogel geb. de Jong

C. Wensenburg, vrouw van de schoolmeester Heijboer N

Johannes Zwank, kleine boer N

Sander Zwijnenburg, kleine boer, en zijn vrouw J. den Boer N

1 Verhuist naar Utrecht en vandaar naar Zuid-Beijerland (zie aldaar); ook EERSTE DEEL, Naamregister.

De eerste ouderlingen en diakenen

Zoals we al zagen, bestaat de eerste kerkeraad uit de volgende personen:

Klaas Middelkoop, Andries Vogel, ouderlingen;
Willem van Asch, Cornelis den Hartog, diakenen.

Reeds in augustus 1836 treedt Andries Vogel af en hij overlijdt niet lange tijd daarna. Willem van Asch verhuist midden 1836 naar Leerdam.

In hun plaats worden dan gekozen: Leendert van der Aa tot ouderling en Bart Pellikaan tot diaken.

Uit deze gegevens volgt de samenstelling van de kerkeraad bij de verzending van het request van maart 1839. Op 29 januari 1841 (nieuw request aan de Koning om erkenning) zijn leden van de kerkeraad:

Leendert van der Aa en Klaas Middelkoop, ouderlingen;
Baltus van Baren en Cornelis den Hartog, diakenen.

In 1842 ontstaat er een scheur in de gemeente en vanaf dat jaar is de samenstelling van de beide kerkeraden niet bewaard gebleven.

Wel weten we, dat bij het deel der gemeente, dat de zijde van H.P. Scholte kiest, behoren: de sedert kort in Noordeloos predikant geworden A.J. Betten (over wie straks), K. Middelkoop, B. van Baren en C. den Hartog.

De andere groep, die voor het kerkverband kiest, en die aanstonds de reconstructie van het classicale leven bevordert, telt ouderling Leendert van der Aa onder haar leden.

[p. 360]

Laatstgenoemde zien we van 1842-1849 als afgevaardigde op de classicale vergaderingen verschijnen. Evenzo als ouderling: A.A. Timmermans en P. de Vries. Als diaken: Gerrit van der Heiden; als ‘lidmaat’: Sander Zwijnenburg.

Nadat in 1847 de groep-Betten merendeels naar Amerika is vertrokken en de groep-Van der Aa het kerkgebouw heeft gekocht, is er weer één Afgescheiden gemeente te Noordeloos.

In het tijdvak 1849-1869 zijn onder meer ouderling (chronologisch gerangschikt): L. van der Aa, Adriaan Anthoon Timmermans, Kornelis Hakkesteeg, P. de Vries, Jan de Krijger, Dirk Vogel, Maarten van Da(a)len, Pieter Blokland, P. Heyboer, G. de Jong en D. Slob.

ds. Antonie Jacob Betten
1813 - circa 1897
overleden Orange City, Iowa

Predikanten te Noordeloos in het tijdvak 1842-1869; kerkelijk leven

In 1842 ontvangt de Afgescheiden gemeente haar eerste predikant: Antonie Jacob Betten, geboren 19 juli 1813.

Volgens het archief van de zustergemeente te Utrecht voegt hij zich op 7 november 1835 bij de Afgescheidenen aldaar.

Vanaf circa 1840 wordt hij door Scholte opgeleid tot predikant. Uit de notulen van ‘Utrecht’ blijkt, dat Betten steeds aan de zijde van Scholte staat, ook als deze in 1840 wordt geschorst door de synode, gehouden te Amsterdam, maar tevens door een deel van zijn eigen gemeente. Daar nà 1840 het kerkverband van Scholte en de zijnen gaat vervagen, verwondert het ons niet, dat wij geen aanwijzingen vinden, dat Betten zou zijn geëxamineerd. Ook over de juiste datum van zijn intrede te Noordeloos verkeren wij in het

[p. 361]

ongewisse. In ieder geval was hij er op 1 oktober 1842 werkzaam.¹

Over zijn arbeid te Noordeloos is niets bekend; wel weten wij, dat hij ook in andere gemeenten van de groep-Scholte ambtelijk werk verrichtte (Zuid-Beijerland en Leerdam).

In het jaar 1847 gaat hij met een groot gedeelte van zijn gemeente te Noordeloos, in de ‘grote trek’ van ds. H.P. Scholte naar de nieuwe wereld.² Er zou veel kunnen worden gezegd over het leven van Betten in Pella, maar wij achten dit hier niet de plaats. Wij moeten volstaan met het volgende: in Pella heeft Betten enige jaren een positie gehad, die zweefde tussen zakenman en predikant. Zijn houding tot Scholte is niet gebleven wat zij was. Na 1870 volgt hij zijn zoon Antonie Jacob jr. naar de dochterkolonie van Pella: Orange City. Hij leeft daar nog op 19 september 1895.³ In de notulen van de First Reformed Church van Orange City, Sioux County (geïnstitueerd 1871) van 10 september 1879 vonden wij:

De brief van Rev. A.J. Betten aan de kerkeraad meldende dat zijne prediking (in het van Steenwijk schoolhuis) geen scheuring ten doel heeft, en dat hij om daar ook getuigenis van te geven voor eenigen tijd daar niet zal prediken, word(t) als zoodanig getuigenis aangenomen.

Voor zover wij konden nagaan was bedoeld ‘schoolhuis’ gelegen op enige afstand van het centrum van Orange City, Iowa. Enige ‘farmers’ zullen daar des zondags zijn samengekomen. Ook in Orange City heeft Betten zijn ‘zwevende positie’ bewaard.

Het vertrek van A.J. Betten en nog minstens twee ambtsdragers, alsmede van een flink aantal gemeenteleden in het voorjaar van 1847 betekent de

1 Vgl. EERSTE DEEL, pag. 319; Naamregister.

2 Volgens Schakel (a.w. pag. 206 en 207) emigreren in 1847 uit Noordeloos c.a.: A.J. Betten, zijn vrouw Jacoba Hermina van der Hagt en hun kinderen Jacoba, Jan, Hermanus, Antonie Jacob (1843) en Gerritje (1846); Jan Sijnhorst met vrouw en 6 kinderen; Willem Slob en vrouw met 1 kind; Matthijs de Booy en vrouw met 5 kinderen; Pieter van Mever(en) en vrouw met 5 kinderen; Jan Rietveld en vrouw met 8 kinderen; Pieter Zwank en vrouw met 5 kinderen. In totaal 49 personen. Willem Slob, De Booy en Van Mever(en) komen niet voor onder de Afgescheidenen in dit hoofdstuk vermeld; wellicht waren zij Ned. Herv. Wij menen aan deze lijst te moeten toevoegen: Baltus van Baren met vrouw en 3 kinderen; Cornelis den Hartog en vrouw met 3 kinderen; Cornelis Ringeling en zijn vrouw; Johannes Zwank en zijn vrouw. Bij de tweede, grote emigratie naar Pella in 1849 (groep Bousquet, De Haan, A.C. Kuijper) gaan mee uit Noordeloos c.a.: Jan Hospers en vrouw met 7 kinderen (uit Hoog-Blokland; Ned. Herv.; het gezin Hospers zal een belangrijke plaats innemen te Pella en na 1870 ook te Orange City), Jacob Maasdam en vrouw met 3 kinderen; Klaas Middelkoop en vrouw met 3 kinderen. Vgl. Souvenir History of Pella, Iowa.

3 ‘De Volksvriend’ (Sioux County, Iowa) van 19 sept. 1895 - herdenkingsnummer 25-jarig bestaan van de kolonie - vermeldt hem onder de ‘ouden van dagen’. Betten is dan 82 jaar oud.

[p. 362]

genadeslag voor de buiten het kerkverband levende Afgescheiden gemeente van Noordeloos.

Het kerkgebouw met inventaris en de pastorie worden in februari 1847 voor de som van ƒ 1575,- verkocht aan de gemeente, waarvan Leendert van der Aa ouderling is.¹

In het jaar 1850 telt de Afgescheiden gemeente 138 zielen, die binnen de gemeente Noordeloos wonen. Van de 58 door Schakel vermelde volwassenen², zijn er slechts 21, die wij vinden in de lijst 1836-1841, in dit hoofdstuk genoemd. Het gelaat van de gemeente is wel sterk veranderd.

Op 6 maart 1849 constateert de classicale vergadering, dat proponent H.R. Koopman, die te Noordeloos verblijf houdt, weinig vorderingen maakt met zijn studie.³

Het blijkt, dat Koopman ‘door de veelvuldige Predikingen, catechisatiën en huisbezoekingen de studie niet behoorlijk had kunnen voortzetten.’ - ‘En ofschoon daardoor de gemeente in eene buitengewone mate zich is uitbreidende en de Heere onder ZEd. dienstwerk zegen geeft tot bekeeringe en inwinning van zielen volgens het getuigenis der ouderlingen van Noordeloos...’ is het duidelijk, dat broeder Koopman de examinatie in mei 1849 niet zal aandurven.

De vergadering spreekt dan uit, dat Koopman des zondags de gemeente kan stichten, maar zich in de week dient te beperken tot zijn studie.

Precies een jaar later verzoekt Noordeloos de classicale vergadering aan de provinciale vergadering, welke op 30 april 1850 en volgende dagen zal worden gehouden, te vragen ‘gunstiglijk en in liefde te handelen ten aanzien van de Examinatie van Broeder H.R. Koopman.’

Koopman verkeert de laatste tijd in ‘ziekelijke toestand’, maar hij werkt met veel zegen in de gemeente. Als hij niet slaagt voor het examen, wordt gevreesd, dat ‘er geene hope zij, dat hij zijn studiën zal kunnen voortzetten.’

De classis voldoet aan het verzoek, maar uit de notulen van bedoelde provinciale vergadering blijkt, dat het examen van Koopman en twee andere proponenten - P.J. de Groot en J. Alting - op geheel normale wijze is afgenomen. Koopman slaagt en op 16 mei 1850 wordt hij bevestigd door ds. W.A. Kok van Hoogeveen. Reeds op 22 oktober 1851 vertrekt hij naar Sleeuwijk.

1 Schakel a.w., pag. 203. Een kleine correctie: koper was niet ‘het kleinste, te Noordeloos blijvende deel der gemeente’, maar de gemeente, die sedert 1842 binnen het kerkverband was gebleven. Voor de verkopers treden op Cornelis den Hartog en Baltus van Baren.

2 Schakel a.w., pag. 204. Bij de echtparen geeft Schakel slechts de naam van de man.

3 Hendrik (Ruine) (Koopman) werd op 10 juli 1824 geboren te Wijk, Drente. In 1850 wordt in zijn geboorteacte zijn naam Hendrik Koopman veranderd in Hendrik Ruine. Het is niet geheel duidelijk, hoe de proponent Koopman in Noordeloos is gekomen. Hij huwt op 11 december 1850 te Noordeloos Dirkje Blokland, geb. aldaar op 17 sept. 1833. In 1864 gaat ds. Koopman vanuit Gameren naar de U.S.A. Vgl. Lucas, Dutch immigrant memoires II, p. 54, 57, 65; EERSTE DEEL, Naamregister.

[p. 363]

De derde predikant van Noordeloos is Koene van den Bosch, bevestigd op 26 februari 1854, komende van Apeldoorn. Daarvóór, namelijk van 1847 - 1848, had hij de gemeente van Elburg gediend.

Juist voor zijn komst - september 1853 - wilde een aantal leden de kerkeraad niet erkennen, voorgevende ‘bezwaren tegen de Vrijheid te hebben,’ dat wil zeggen tegen de gevraagde en verkregen erkenning door de overheid. Genoemd worden onder meer: de vrouw van Herber Rietveld, P. Blokland, C. de Winter en zijn vrouw A. Brand, A. de Jong, J. van Bentem, C. Kooijwijk en de vrouw van Klaas Terlouw. Samuel Verheij en zijn vrouw Elisabeth van der Bijl zijn Ledeboers-gezind. Beide laatstgenoemden en het gezin C. de Winter keren nadien terug naar de Hervormde kerk.

Reeds op 13 maart 1856 preekt Van den Bosch afscheid wegens het aannemen van een beroep naar de nieuw-geïnstitueerde gemeente Noordeloos in Michigan, U.S.A. Deze gemeente, een dochter van Zeeland, behoorde tot de classis Holland van de emigranten-kerken der Afgescheidenen.¹

Opnieuw gaan met de predikant mee enige inwoners van Noordeloos naar de Verenigde Staten.²

In het jaar 1856 bedraagt het aantal gemeenteleden 183; omstreeks 1870 is dit 315, maar in deze jaren blijven er emigranten gaan naar Amerika. In 1877 bestaat de gemeente uit 184 zielen.

Na ds. Van den Bosch wordt de Afgescheiden gemeente gediend door ds. G.B. Mos, gekomen van Schoonhoven. Hij wordt op 27 februari 1859 bevestigd door ds. J.H. Meijer van Langerak.

Op 2 december 1866 preekt hij afscheid wegens vertrek naar Staphorst.

De vijfde predikant is ds. G. Bramer. Als candidaat wordt hij, op 30-jarige leeftijd, 10 november 1867 bevestigd. Hij neemt 31 januari 1869 afscheid en wordt dan predikant te Idskenhuizen (Fr.). Op 7 augustus 1870 doet zijn opvolger, ds. E. van der Kamp gekomen van Puttershoek, zijn intrede.

Tenslotte: het merendeel van de leden der oorspronkelijk Afgescheiden ge-

1 Voor meer gegevens: Classis Holland, Minutes 1848-1858, Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids Mi. 1950. Rev. K. van den Bosch scheidt zich met anderen in maart-april 1857 af van zijn kerkverband, aangezien hij zich niet kan verenigen met de aansluiting van de emigranten-gemeenten bij de ‘Dutch Reformed Church’. Ouderling P. Heyboer uit Noordeloos (Ned.) die ook in Amerika weer in het ambt staat, volgt zijn predikant niet. Zoals bekend betekende deze afscheiding het ontstaan van de Christian Reformed Church in de U.S.A.

2 Schakel a.w., pag. 205, noemt uit Noordeloos de volgende Afgescheidenen: Leendert van der Aa en zijn vrouw Johanna Vogel met 6 kinderen; Hendrik v.d. Wolf met echtgenote en 6 kinderen; Gerrit Steehouwer; Gijsbert Vogel en zijn vrouw Pietertje Noorland met 4 kinderen; Saartje den Hartog. Ook emigreren in 1856, volgens het lidmatenboek van de Afgescheiden gemeente te Noordeloos ‘verbeterd en opgesteld’ 1 augustus 1855: P. Heyboer en vrouw W. de Blok met 2 kinderen; J. van der Pijl; H. Huisman en vrouw met 2 kinderen; G. Peerbolte en H. van der Aa; Willem Ravestein en zijn vrouw Wijntje den Buurman. Enige van deze personen worden door Schakel abusievelijk opgegeven als Hervormd.

[p. 364]

meente treedt volgens besluit van 14 juli 1892, onder leiding van ds. H.A. Jonkman niet toe tot de fusie van de Afgescheiden kerken - dan ‘Christelijke Gereformeerde Kerk’ geheten - en de Dolererenden. De naam van de gemeente te Noordeloos blijft Christelijke Gereformeerde Kerk. Een minderheid en de Dolerenden vormen vanaf 22 december 1892 de Gereformeerde kerk van Noordeloos.