De Afscheiding van 1834. Deel 2. De classis Dordrecht c.a.

[p. 218]

Hoofdstuk 14
Numansdorp

Te Numansdorp heeft van ongeveer 1841 tot ongeveer begin 1848 een Afgescheiden gemeente bestaan. In de literatuur betreffende de Afscheiding tot nu toe is aangaande deze gemeente niets te vinden.¹

Evenwel is haar bestaan niet ontgaan aan de samenstellers van Van der Aa's Aardrijkskundig Woordenboek.

In Van der Aa vinden we - voor het jaar 1846 - dat de burgerlijke gemeente Numansdorp 2400 inwoners telt, van wie er 2300 behoren tot de Hervormde kerk. Het dorp zelf heet Buitensluis; daarbij komen dan de buurtschappen Middelsluis en Oudesluis.

Verder:

De Christelijk Afgescheidenen, 30 in getal, maken een gemeente uit, welke in deze burgerlijke gemeente een kerk heeft.
De kerk der afgescheidenen, staande aan het noordeinde des dorps, is een goed, eenvoudig gebouw, zonder toren of orgel.

Ook lezen we aangaande de polder ‘Het Land van Strijen’, dat aldaar 100 Afgescheidenen wonen, die lid zijn te Numansdorp.

Zoals we in dit hoofdstuk zullen zien, zijn de gegevens, die konden worden opgespoord aangaande deze gemeente uiterst gering.

Onder verwijzing naar vorige hoofdstukken² stellen we vast, dat Numansdorp begin 1842 tot het kerkverband van de Afgescheiden gemeenten der classis Dordrecht behoorde, maar na de ‘scheur’ onder invloed van ds. H.P. Scholte deel uitmaakte van de kleine groep gemeenten, die laatstgenoemde volgde.

Onze voornaamste bronnen zijn: het archief van de Hervormde gemeente te Numansdorp, een request aan de Koning van 7 mei 1842, enige kadastrale gegevens en enige aantekeningen in het archief Hervormde eredienst.

1 De Kerkhistorische Kroniek, 8e jrg. nr. 2 (okt. 1971) vermeldt op blz. 24: ‘...van 1843-1847 (werden) samenkomsten gehouden, waarin de afgezette predikant P. Zonne voorging. Na zijn vertrek naar Amerika is er echter geen Afgescheiden gemeente gevormd. Eerst in 1876 werd een Chr. Geref. kerk geïnstitueerd, sinds 1892 GEREFORMEERDE KERK’

2 Hoofdstuk 6, blz. 104 en hoofdstuk 13, blz. 201-203

[p. 219]

Gedateerd 7 mei 1842 zenden 30 inwoners van de burgerlijke gemeente Numansdorp¹ een request aan de Koning, waarin zij verzoeken ‘als eene Christelijke Afgescheidene gemeente, in de burgerlijke maatschappij te worden erkend en toegelaten.’ Het reglement, dat zij - volgens voorschrift - overleggen is een enigszins gewijzigd (huishoudelijk) reglement van Utrecht. Wij zullen hieronder de namen der ondertekenaars vermelden. Behalve de eerste 4 namen is een alphabetische volgorde gekozen.

Een R achter de naam betekent, dat de betreffende persoon aanwezig was op de ‘ringvergadering’ van kerken uit de Hoeksche Waard, gehouden op 15 sept. 1843 (hoofdst. 13, blz. 203). Een A, eventueel met jaartal, wijst op een geregistreerde afscheiding van de Hervormde gemeente van Numansdorp.²

Arie van der Waal R

Dirk Bollaart, ouderling R, A 1836

Jan Smits, diaken

Joris Smits^3 R

P.A. Boender R

Catharina Bollaart A

Jacob Boonstoppel

Neeltje Boonstoppel

Elisabeth Bos

Jannetje Dekker

Maaike van Driel

P. (?) van Dijk

Gerrit Futen

Jakob Groeneweg R

Joh.s Hensen R, A 1836

Bastiaantje Jongkrijg

Dingena Korendijker

Geertrui Lodder

Floor Mallegrom

Trij(n)tje de Neef

Aart van de Ree

Elisabeth van de Ree (huisvrouw van Jakob Groeneweg) A 1839

Pietertje Reuvers

Cornelia Troost

Hendrik van Tulingen R, A

Maarten Verrij R

Cornelis Viskil R

1 Dit aantal stemt geheel overeen met het vermelde bij Van der Aa. Ongetwijfeld heeft een aantal Afgescheidenen wonende in de polders rondom Numansdorp, maar niet behorende tot deze burgerlijke gemeente, behoord tot de Afgescheiden kerk van Numansdorp.

2 De gegevens in het archief van deze gemeente zijn uiterst gering en beknopt. Wij vinden slechts van enige personen de afscheiding vermeld. In de notulen van 16 dec. 1841 lezen we: ‘Gedelibereerd zijnde hoe te handelen met de personen, die eene verklaring van afscheiding hadden ingeleverd. Besloten daarin te berusten en een lijst daarvan op te maken.’ Deze lijst is echter niet bewaard gebleven.

3 Is diaken op 15 sept. 1843.

[p. 220]

Neesje Weeda

Klazien(a) Weijers

Maria van Zon

In de notulen etc. van de Hervormde gemeente lezen we verder nog:

1 jan. 1843. Terugkeer van Jacob van Pernis en Maartje Lieftink.
1 maart 1849. Maria Smits ‘vroeger afgescheiden keert terug van ‘haar gedwongen stap’.
29 jan. 1851. Catharina Bollaart ‘vroeger vrouw van Ruiter, thans afgescheiden’, wil terugkeren.¹

In de handelingen van het classicaal bestuur van Dordrecht (Ned. Herv. kerk) vinden wij in het jaar 1843 vermeld, dat sedert het bestaan van de Chr.e Afgescheiden gemeente te Numansdorp 3 huisgezinnen zijn ‘teruggekeerd.’

De niet zo heel kleine gemeente² gaat in 1842 een kerkgebouw stichten.

In een acte, geregistreerd op het kadaster te Dordrecht, gedateerd 8 aug. 1842, lezen we, dat Arie van der Waal, bouwman, te Numansdorp, verklaart aan ‘het fonds der Chr.e afgescheidene Gemeente te Numansdorp’... ‘op altijd durende erfpacht af te staan en uit te geven’ ongeveer 8 roeden in het oostelijk gedeelte van een stuk land in de Numanspolder, sectie B, no. 230, tot plaatsing van een kerkgebouw à ƒ 9,60 per jaar.³

De Chr. Afgescheiden gemeente is vertegenwoordigd door Dirk Bollaart,⁴ ouderling en Jan Smits, diaken.

Het oudste minuutplan van Numansdorp doet ons zien, dat het kerkgebouwtje stond tussen de Molendijk en de huidige Hallinxweg, ongeveer op de plaats, waar zich nu het Groene Kruisgebouw bevindt.

Na 1846 is het met deze gemeente snel bergafwaarts gegaan. De moeilijkheden met en het vertrek van P. Zonne (zie hoofdstuk 13), alsmede de emigratie van de ‘voorman’ Dirk Bollaart naar Pella, Iowa,⁵ zijn hieraan niet vreemd geweest.

Wat wij verder nog weten van ‘Numansdorp’ en haar ontbinding, putten we uit de ‘Aanteekeningen betreffende de Christelijke Afgescheidenen in Zuid-Holland’⁶

1 Merkwaardig is ook nog deze (ongedateerde) vermelding in het lidmatenregister: Aaltje Korbijn ‘voor haar lidmaatschap bedankt en overgegaan tot de Nieuwlichters of Stoffelianen’. Vgl. G.P. Marang, De Zwijndrechtsche Nieuwlichters, Dordrecht 1909, pag 97.

2 We vonden immers bij Van der Aa: uit de polder Het Land van Strijen behoren 100 Afgescheidenen tot de gemeente Numansdorp.

3 Enige jaren later is de kadastrale aanduiding: sectie B, nr. 1102.

4 De notariële acte spreekt van Dirk Bellaart.

5 Wellicht zijn er ook andere personen geëmigreerd.

6 Archief Hervormde Eredienst, inv. no. 1859.

[p. 221]

Gedateerd 25 december 1847 zenden de Afgescheidenen (‘bestuurders en verdere leden’) te Numansdorp een verzoekschrift aan de Koning, waarin zij onder meer het volgende te kennen geven.

‘Dat hunne Gemeente zoo ten gevolge van Landverhuizing als van andere oorzaken zoodanig is afgenomen dat dezelve thans niet meerder kan 12 Mansleden telt.’
De gemeente kan niet meer in al haar behoeften etc. voorzien.
Verschuldigd is aan mede-ondergetekende Arie van der Waal en kinderen een som van ƒ 1935,- ter zake voorgeschoten gelden. De gemeente zal bijeenbrengen ƒ 700,-, zodat er een schuld overblijft van ƒ 1235,-.
Arie van der Waal is bereid het kerkgebouw over te nemen voor ƒ 500,-, hoewel de taxatie ƒ 425,- vermeldt.
Blijft een schuld van ƒ 735,-. Arie van der Waal wil hiervan zeven veertiende (het aandeel van het gezin Van der Waal) kwijtschelden. Adressanten vragen ‘een onderhandsche overdragt,’ ter vermijding van kosten.
Vermeld wordt nog, dat het verzoek betreft: een gebouw, staande en gelegen te Numansdorp, kad. B, kerk en erf 1102, groot 6 roeden en 80 ellen, liggende in de Numanspolder.
De ondertekening luidt als volgt:
A. van Eeren, P.A. Boender ‘bestuurders’
G. Futen, J. Groeneweg, Hendrik van Tulingen,
Teunis Vos, Arie van der Waal¹

Op 2 februari 1848 rapporteert de gouverneur van Zuid-Holland gunstig aangaande het verzoek ‘hoezeer het gebouw bij publieke verkoop meer dan ƒ 500,- zou opbrengen daartegen in aanmerking moet worden genomen, dat de kooper door adressanten aangewezen, behalve de koopsom nog aan de gemeente kwijtscheldt ƒ 370,-.’

De gemeente is kort daarna ontbonden. Pas in 1878 ontvangt het ministerie van justitie bericht, dat zich te Numansdorp een gemeente heeft aangesloten bij het dan zo genoemde Christelijke Gereformeerde Kerkgenootschap.

Op grond van deze gegevens mogen we vaststellen, dat er van 1848 tot 1878 geen ‘Afgescheiden’ gemeente te Numansdorp heeft bestaan.

De Afgescheidenen van Oudesluis, Middelsluis en Buitensluis (= Numansdorp) behoorden in die jaren tot de gemeente van Zuid-Beijerland, zoals onder meer een huisbezoekrapport van 1858 ons leert.²

1 Aangezien het request spreekt van 12 mansleden, tekent Van der Waal wellicht ook voor enige volwassen zonen.

2 Joh. den Boer, a.w. (Zuid-Beijerland), pag. 57.