De Afscheiding van 1834. Deel 2. De classis Dordrecht c.a.

[p. 196]

Hoofdstuk 13
Zuid-Beijerland ‘gezegd Den Hitsert’¹

Inleiding

Het is onmiskenbaar, dat het destijds betrekkelijk kleine dorp Zuid-Beijerland² het centrale punt is geweest voor de Afgescheidenen in de Hoeksche Waard, gedurende de eerste jaren.

Dit kwam niet alleen doordat de gemeente aldaar zich ver uitstrekte. In 1839 lezen we namelijk van leden te Nieuwendijk (in de Eendragtspolder), Goudswaard (gelegen in de polder De Oude Korendijk), Piershil, Nieuw-Beijerland, de buurtschap Zuidzijde, Klaaswaal, Oudesluis, Middelsluis en Numansdorp (= Buitensluis).

Maar Den Hitsert ontleent vooral zijn betekenis aan het feit, dat er aanstonds nà 1834 een tamelijk grote gemeente is, van naar raming 200 zielen - begin 1841 heeft ‘Zuid-Beijerland c.a.’ 307 zielen; aan het optreden van enige markante persoonlijkheden - wij noemen Hendrik Barendrecht, Jacob van Ham en Kommer de Hoog; en aan de geheel eigen kleur van deze gemeente, waardoor zij, Scholte volgende, buiten het kerkverband kwam te staan van 1842-1850. Vooral door dit laatste werd veel inwendige strijd haar deel, maar daardoor was zij een raadgeefster en baken voor vele gelijkgezinden in verre omtrek.

Wij zullen uiteraard niet herhalen hetgeen wij schreven in vorige hoofdstukken, maar wij herinneren aan de spectaculaire gebeurtenissen verbonden aan de ‘hagepreken’ geleid door ds. H.P. Scholte op zondag 28 aug. 1836 (hoofdstuk 4).

Uit de grote toeloop vanuit een wijde omgeving - de processen-verbaal spreken van 2000 mensen - blijkt wel, dat de denkbeelden van de Afscheiding in de Hoeksche Waard ingang hadden gevonden.

Wat de ‘voorgeschiedenis’ betreft is het van belang een ogenblik stil te staan bij enige ‘rapporten inzake Separatisten’ ontvangen door het bestuur van de Nederlandse Hervormde classis Dordrecht.

1 De polder waarin Zuid-Beijerland ligt, zou zijn naam danken aan ‘hitsaarde’. Hieronder moet worden verstaan de aanslibbing van grond - tijdens de inpoldering - om een kleine verheffing van de bodem ‘hits’ genoemd.

2 In 1840 telde het dorp 1300 inwoners. ‘Van der Aa’ geeft op, dat er 1200 Hervormden waren.

[p. 197]

Eind december 1835 meldt Zuid-Beijerland, dat Jan Volkert, diaken, het Gezangenboek niet langer wil gebruiken. Hij bezoekt de godsdienstoefeningen niet meer en na te zijn vermaand, heeft hij zich schriftelijk afgescheiden. Aangaande Bastiaan Blaak, ouderling, wordt begin 1836 gerapporteerd, dat deze geen gezangen meer wil zingen. Hij komt niet meer in de kerk en ‘werkt in gemeenschap met de Separatisten.’ Deze vergaderen in een ‘arbeidersschuur’. Een zogenaamde oefenaar, nu eens uit hun midden, dan weer van Oud-Beijerland ‘oefent de godsdienst uit.’

De eerste Afgescheidenen

Aangezien dr. Joh. de Boer in zijn boekje: De Gereformeerde Kerk van Zuid-Beijerland 1836-1936,¹ zeer nauwkeurig de ontwikkeling van het lidmatenregister heeft gereconstrueerd in enige bijlagen (A, B, C en E) zullen wij dit alles niet herhalen, doch één en ander hieronder samenvatten. Wij merken op, dat het archief der gemeente de eerste lidmatenboeken niet meer bevat. Dr. de Boer heeft zijn gegevens ontleend aan de lijst van degenen die een vrijbiljet of verlofpas hebben gevraagd,² aan de lijst der Afgescheidenen bewaard in het archief van de Ned. Herv. gemeente te Zuid-Beijerland, aan de lijst van de ondertekenaars van een request aan de Koning (1841) en aan een intekening tot dekking van een tekort op de kerkelijke rekening (1843).

Achter de namen van de ondertekenaars van het request aan de Koning is een R geplaatst. Ook voegen we enige namen toe, die we vonden in de notulen van 1843.

M. Andeweg R

Jakob Baayen, voerman R

P. Baayen R

H. Bakker R

Hendrik Bakker, veldarbeider (verder aangeduid met v) R

Hendrik Barendrecht, timmerman R en huisvrouw Neeltje Visser

Jannigje den Beider

Arie Bezemer, v R en huisvrouw Geertrui Barendrecht

B. van der Bie R

B. Blaak

Jan Blaak, pakkendrager

Aartje Boender R

Bastiaan Boender, korenmolenaar R

Cornelia Boender R

Jakob Bomgaar(t)s R

Anna Adriana Breure

L.S. Breure R

Anna de Bruin R

Arie Buitendijk, v en vrouw Neeltje Vermaat

E. Buitendijk R

Jakob Buitendijk R

M. Buitendijk R

Anna van der Burg R

D. Dekker

Sybilla Doppenbakker R

Ht. van Dijk

Cornelia van Elderen R

Geertrui van Elderen

Annigje van Es

Maarten van Es, v en vrouw Jobje Kruithof R

Jakoba van der Giessen R ("vrouw") M. van Gorp

P. van Gorp

1 Drukkerij Libertas, Rotterdam z.j. (1936). Zie voor Zuid-Beijerland ook: Bos, Archiefstukken - naamregister; Kerkhistorische Kroniek, 7e en 8e jaargang.

2 nl. aan de plaatselijke overheid. Men mocht dan bijeenkomen met meer dan 20 personen. Het gemeentebestuur trok in het voorjaar van 1838 de permissie in, omdat gebleken was, dat velen - ook van buiten Zuid-Beijerland - eveneens de godsdienstoefeningen bijwoonden.

[p. 198]

Daniel de Groen R

Maria de Groen R

Hermanus Haksteen, v R en vrouw Johanna Hempel

Annigje van Ham R

David van Ham R

Jakob van Ham, metselaar R en vrouw Ingeltje Baayen

Ary van 't Hof, kleermaker en vrouw Ingeltje Groeneweg

Kommer de Hoog, kleermaker R

C. van der Jagt R

Maria van der Jagt, naaister

Neeltje de Jong

Adrianus Jongeneel

Jan Klootwijk, v R

Joh. Klootwijk, v en vrouw Teuna Herweyer

Maria Adriana Leenderse geb. Breure R

Cornelia Leeuwenburg

Jacob Luyendijk

Arie Maasdam v R en vrouw Maria van der Sluis

Bastiaan Maasdam v R en vrouw Lijntje Stroobergen

Isaac Maasdam v

Jakob Maasdam v R

Neeltje Maasdam R

W. van der Mast R

P. van der Meijden R

Jan Middelhoek R

M. Mondriaan R

Aaltje Monster R

Jacoba van Neederveen R

Adriaantje Noteboom R

Maria van Nugteren R

Johannes Onwijn v R en vrouw Maria Blaak R

J. Oudwater R

Aart Rosmolen v R

Aart Rosmolen Az. v

Gabriel Rosmolen v R en vrouw Adriaantje van Es

Maria Sabel

J. Schaap

Willemina Schaap

Arie Schelling

Paulina Schelling R

Aart van Schelven

Lijntje van der Schoor R

Neeltje van de Schoot

Antje Simons R

P. van der Sluis

Anthonie Sma(a)l R

Geertrui Smits R

Dirk Snijders R

Pieternella Snijders R

Maria W. Tuk, winkelierster (weduwe Cornelis de Bruin) R

Jan Veldhoen v

Aaltje Verhulp R

Jakobus Vernée v en huisvrouw Elizabeth Klootwijk

A.L. Vissers R

Johannes (Jan) Vissers, broodbakker R

Z. Volaars (?) R

Jan Volkert, bouwman R

C. Voogd

Iz. Vijfvinkel R

Jaapje Weeda

Hermanus Weyerse, melkboer R

Gemeentelijk leven april 1836-december 1840

In april 1836 wordt voor het eerste een kerkeraad gekozen. Deze bestaat uit: Ary van 't Hof¹ Jakob van Ham² ouderlingen, Hendrik Barendrecht en Jan Blaak, diakenen.

In september van hetzelfde jaar volgt een uitbreiding met 2 ouderlingen: Jan Volkert, wonende in de buurtschap Zuidzijde en Dirk Bollaart, wonende onder Numansdorp.³

1 Overlijdt 17 juni 1839. Circa 1826 was Ary van 't Hof ouderling in de Herv. kerk. De Hervormde predikant Abr. Rolandus Bruining was in die tijd nogal eens ziek. Van 't Hof mocht dan van de kerkeraad ‘oefenen’ in strijd met de synodale bepalingen. Het gemeentebestuur waarschuwt de Herv. kerkeraad, dat bij voortduring van deze onregelmatigheid een aanklacht zal worden ingediend bij het classicaal bestuur (Missivenboek burgemeester 24.1.1826).

2 Jakob van Ham David Dirkse zoon, was in 1834 ouderling in de Hervormde kerk.

3 Wij treffen Dirk Bollaart ook aan als lid van de zelfstandige gemeente Numansdorp (circa 1842 - circa 1848). Zie hoofdstuk 14.

[p. 199]

Merkwaardig is, dat er in december 1836 opnieuw verkiezing van een ‘kerkeraad’ wordt gehouden ‘vanwege de vele nieuwe leden.’ Het enige effect van deze verkiezing is, dat Jan Blaak vervangen wordt door Kommer de Hoog.¹

In 1839 wordt Hendrik Barendrecht ouderling in plaats van Ary van 't Hof; W. van der Mast volgt de eerstgenoemde op als diaken.

Terloops vermelden we, dat de notulen spreken van een classicale vergadering, midden 1837 ‘aan de Zuidzijde’ bij ouderling Jan Volkert aan huis.² In November 1837 is er classis te Dordrecht. Helaas zijn de notulen van dit soort vergaderingen tot op heden onvindbaar.

Het eerste kerkgebouw - aan de Dorpsstraat - wordt in 1839 aangekocht van broeder Pieter Baayen voor de som van ƒ 1.059,44 (inclusief verbouwing etc.).

De gemeente neemt als kerkenordening het ‘huishoudelijk reglement van Utrecht’ aan. Requesten aan de Koning, gebaseerd op dit reglement, gezonden in 1839 en 1840, brengen echter de verlangde erkenning niet.

De burgemeester, J. Verhoeven, hoewel innerlijk zeer gematigd, weet zich na de ‘hagepreek’ van augustus 1836 in een benarde positie. Hij schrijft in 1839 aan de gouverneur van Zuid-Holland, dat hij de stand van het kerkgebouw, dat de Afgescheidenen willen ‘daarstellen’, geheel onger schikt acht. Het is het perceel Dorpsstraat no. 42. De straat is daar het meest nauw en bebouwd. Ook de gemeentesecretarie is vlak in de buurt. Er mocht eens brand komen met al die stoven!

Wij blijven er bij, dat burgemeester J. Verhoeven nog de kwaadste niet was. Want dit vertoog zou de Afgescheidenen toch weinig kwaad doen, hoewel men in die tijd - terecht - uitermate bevreesd was voor branden.

Echter, ds. A.R. Bruining, de Hervormde predikant klaagt op 8 januari 1840 aan de gouverneur: ‘Verder laat de Burgemeester dit³ alles vrij en ongehinderd voortgaan, die op Nieuwjaarsdag naar Dordt gereisd is.’

De burgemeester heeft op deze aantijging het volgende, lang niet malse weerwoord (20 jan. 1840):

De Afgescheidenen zijn al verscheiden maal beboet, maar al die vervolgingen blijven op hen zonder invloed, daar ze met zulk een ijver zijn bezield, dat ze a.h.w. de openbare macht afmatten.
Het is ook voor mij grievend, dat leden zich afscheiden van de Herv. kerk, maar zoolang mij geen andere middelen dan de tegenwoordige manier van vervol-

1 Wellicht was dit ook de (enige) bedoeling van deze verkiezing. Jan Blaak wordt in augustus 1839 afgesneden.

2 De vergadering zou eerst worden gehouden t.h.v. Sander Bison te Oud-Beijerland. Wegens moeilijkheden met hem wordt het ‘aan de Zuidzijde.’

3 Ds. Bruining verklaart, dat er - zonder authorisatie - elke zondag driemaal 3 á 400 personen samenkomen in het inmiddels ingerichte kerkgebouw der Afgescheidenen. Ds. C. van der Meulen preekt vaak; volgens ds. Bruining: “een gewezen wagenmaker van Oude Tonge...” Breder over dit alles bij dr. Joh de Boer a.w. pag. 10-15.

[p. 200]

ging ten dienste staan, zie ik het einde van de afscheiding niet, vooral niet zoolang de predikant Bruining in deze gemeente het Leeraarsambt bekleedt, want 's mans ongeschiktheid voor zijn post gaat alle beschrijving te boven.
Het zou mij niet minder aangenaam zijn, dat van Regeeringswege die onderhavige bijeenkomsten door kracht en macht konden worden tegengegaan ten einde zoo aanzienlijke vergadering als waarvan de adressant gewaagt des noodig door kracht van wapenen mocht worden onderdrukt.

Maar de burgemeester weet wel beter! Wat in 1836 door de gouverneur van Zuid-Holland werd tegengehouden, zal in 1840 zeker niet gebeuren: Den Hitsert zal de ‘kracht van wapenen’ niet zien.

Een geheel andere zaak die ons hier moet bezighouden is het beroepingswerk van de eerste jaren; we mogen wel zeggen tot aan 1859, als de eerste predikant komt, die gedurende een aantal jaren werkt aan de rustige opbouw der gemeente. Wij zullen zien dat Zuid-Beijerland met de predikanten die van 1842 tot 1850 aldaar gestaan hebben of althans in de gemeente verkeerd hebben - Wildeboer, Baay, Zonne en Tris - niet zo erg gelukkig is geweest.

In mei 1839 wordt er onderhandeld met ds. L.G.C. Ledeboer over een eventueel beroep.¹

Twee maanden later wordt ds. Hendrik de Cock, dan te Groningen, beroepen. Ds. Scholte schrijft, dat het niet geoorloofd is De Cock ‘uit dat gewest te verroepen, teneinde de kerk in dat gewest geheel van leeraar te berooven, als het beroep werd opgevolgd.’ De kerkeraad trekt hierop het beroep in en verklaart ‘binnen de gemeente’ naar een lerend ouderling te willen omzien; dit na een tevergeefs beroepen van ds. Scholte.

Op 30 augustus 1839 is ds. H.P. Scholte aanwezig, presideert de kerkeraadsvergadering en schrijft zelf de notulen.

Barendrecht en Jakob van Ham zijn inmiddels lerend ouderling geworden, maar nu begeert de gehele gemeente. dat beiden zullen ontvangen ‘onderzoeking en ordening tot de bediening des Woords en der Sacramenten.’

In oktober 1839 gaat Hendrik Barendrecht naar Utrecht, teneinde door Scholte te worden opgeleid. Hij neemt daar actief deel aan het gemeentelijke leven en houdt tevens contact met Zuid-Beijerland door brieven, waarin hij raad geeft en zijn oude gemeente op de hoogte houdt.

Zo komt er op 10 februari 1840 een brief, waarin Barendrecht ‘groote onaangenaamheden in de gemeente van Amsterdam meldt, dewijl die Broeders groot bezwaar hebben tegen de ordening van Van der Meulen, welke hier²

1 Ledeboer was in die tijd Hervormd predikant te Benthuizen! Zijn schorsing geschiedde op 13 nov. 1840. Hendrik Barendrecht en Dingeman de Haan van Ridderkerk/Heerjansdam hebben hem blijkbaar een bezoek gebracht - met negatief resultaat. Vergel. hoofdstuk 5 blz. 68.

2 Met “hier” is bedoeld: Zuid-Beijerland. C. van der Meulen (1800-1876) werd te Utrecht geëxamineerd en “geördend” tot predikant, in strijd met synodale afspraken. nl. dat bij het examen van een student op een provinciale vergadering, predikanten uit andere provincies - na invitatie - aanwezig moesten zijn. Zie voor één en ander EERSTE DEEL.

[p. 201]

in de gemeente werkzaam is.’ Barendrecht vraagt het oordeel van Zuid-Beijerland omtrent de roeping van ds. Cornelius van der Meulen. De kerkeraad antwoordt, dat hij Van der Meulen volkomen erkent als leraar.

Eind 1840 breken de notulen af. Wij kunnen de draad eerst weer opnemen door het bestuderen van het tweede notulenboek, dat aanvangt met 28 augustus 1843.

Maar juist in bedoeld tijdvak - 1840 tot 1843 - gebeuren er in Zuid-Beijerland dingen, die het gemeentelijke leven, zeker tot 1850, zullen bepalen.

Hendrik Barendrecht keert van de predikants-opleiding te Utrecht terug en de gemeente ontvangt haar eerste predikant in Klaas Wildeboer,¹ gekomen van't Zandt (Gr.). Zijn bediening te Zuid-Beijerland heeft slechts geduurd van 11 juli tot 17 september 1842. Als hij voor de eerste maal verschijnt op de classicale vergadering van Dordrecht (27 juli 1842), wordt het feit, dat hij geschorst is door de classis Appingedam, waartoe 't Zandt behoorde, aanleiding tot een breuk in het kerkverband in Zuid-Holland.²

Ds. Wildeboer moet een sterk tegenstander zijn geweest van de Dordtse kerkenorde, evenals Hendrik Barendrecht, welke laatste wij in deze tijd zien optreden als de grote ‘tegenspeler’ van ds. P.M. Dijksterhuis te Dordrecht.

1 Klaas Wildeboer, geboren te Oude Pekela op 28 febr. 1809, als zoon van Marinus Wildeboer en Aaltje Ensen, huwde Riekeltje J. Schuring. Hij werd opgeleid door ds. A.C. van Raalte te Ommen en diende ook de gemeenten Rijssen (1839-1841) en 't Zandt-Gr. (4okt. 1841-4 juli 1842). Hij overleed op 17 sept. 1842 te Zuid-Beijerland, oud 33 jaar, zeer waarschijnlijk aan de ‘najaars- of herfstkoortsen’ - vermoedelijk een gevaarlijke vorm van influenza.

2 Vergelijk hoofdstuk 6, pag. 104-107.

Het tijdvak 28 augustus 1843-18 maart 1845

Dit korte tijdvak, in het in die tijd kleine dorp Zuid-Beijerland, bevat zoveel ‘kerkgeschiedenis’ dat het moeilijk is één en ander in kort bestek, geheel tot zijn recht te doen toekomen. Het zijn jaren van mateloze verwarring.

Voorop moet staan - en eerdere schrijvers hebben hiervoor niet altijd voldoende oog gehad - dat als er in de notulen van ‘Den Hitsert’ in deze jaren wordt gesproken van ‘andere gemeenten’, ‘classis’ en ‘provinciale vergadering’ hiermee worden bedoeld de kerken van de groep-Scholte. De ‘classis Dordrecht’ van deze groep omvatte in 1843 de gemeenten: Zuid-Beijerland, Strijen, Klaaswaal, Numansdorp, Westmaas en Heerjansdam. Verder kon men in Zuid-Holland nog ‘rekenen op’ gemeenten te: Rotterdam, Pernis, Dordrecht (groep Wigny), Gorinchem, Leerdam en Noordeloos. De meeste van deze groepen waren uiterst klein, in enige plaatsen bestonden zij naast een gemeente binnen het kerkverband.

De kerkeraad bestaat in deze jaren uit:

H. Barendrecht, J. van Ham, K. de Hoog, ouderlingen;

P. Baayen, B. van der Bie, Iz. Vijfvinkel, diakenen.

[p. 202]

Wij zien, dat de volgende predikanten één of meerdere malen komen preken: A.J. Betten (Noordeloos), G. Baay (Leerdam), P. Zonne (Genderen) en C. van der Meulen (Goes).

Af en toe gaan er stemmen op, één van dezen te beroepen. Ook wordt er onderhandeld met Isaac Overkamp, secretaris van Scholte te Utrecht. Het blijkt, dat hij in Utrecht bezwaarlijk kan worden gemist.

De meest langdurige onderhandelingen worden gevoerd met ds. Corn. van der Meulen. In april 1844 meent men, dat hij best kan worden gemist in Zeeland, want er zijn daar 4 predikanten, nL Van der Meulen, Gardenier (Wolphaartsdijk), J.L. Lankhorst (1844!) en C. Steketee (Nieuwdorp).

Men constateert, dat Zuid-Holland slechts één herder en leraar heeft, namelijk ds. Betten.¹ Maar ds. Van der Meulen komt niet. In de eerste plaats moet hij melden, dat ds. Lankhorst² op 19 mei 1844 te Middelburg is overleden; verder willen de Goese broeders hem niet laten gaan en heeft hijzelf - naar het ons lijkt - nogal wat bezwaren tegen de ‘ligging’ der gemeente.

De groepen te Strijen en te Klaaswaal, die eigenlijk nimmer een zelfstandige gemeente zijn geweest, ontvangen in deze tijd bij herhaling steun van Zuid-Beijerland. De oefenaars van laatstgenoemde plaats gaan ook naar Strijen om daar de gemeente te stichten (1844).³

Begin 1845 begeren de broeders te Klaaswaal zich ‘bij vernieuwing’ bij Zuid-Beijerland aan te sluiten. Regelmatig kerkbezoek zal, inzonderheid voor de vrouwen, onmogelijk zijn geweest gezien de afstand Klaaswaal-Den Hitsert. Het blijft zoeken en tasten in deze jaren.

Wij zien Aart van Schelven optreden als ‘secretaris’ van de kerkeraad.⁴

Door de behandeling van bovenstaande ‘varia’ zijn wij enigszins op de geschiedenis vooruitgelopen. Daarom keren we nu terug tot 11 sept. 1843. Wij zien dan de kerkeraad vergaderd met een groot aantal gemeenteleden - dit geheel conform het Utrechts reglement.

1 Ook hier wordt duidelijk, dat de kerken van de groep-Scholte bedoeld worden. Na de afzetting van G. Baay in Leerdam (zie o.m. verder in dit hoofdstuk) was ds. Betten inderdaad de enige predikant van deze groep in Zuid-Holland.

2 Men zie voor hem onder Schoonhoven. Hij stond te Middelburg van 3 maart tot 19 mei 1844.

3 Bij Dordrecht zagen we, dat enige jaren later vanuit deze plaats ambtelijke zorg wordt uitgeoefend te Strijen.

4 Volgens dr. Joh. de Boer (a.w. pag. 19) is deze Aart van Schelven dezelfde als de latere ‘reizende evangelist’ in Noord-Brabant, Zeeland en Belgisch Vlaanderen. Geboren 14 oktober 1814 te Piershil, overl. 9 jan. 1900. In 1852 werd hij ‘geroepen naar de gemeente te Vilvoorde.’ Teruggekeerd tot de Hervormde kerk. In 1886 is hij meegegaan met de Doleantie. Zie voor hem: Rullmann, Doleantie, Amsterdam, 1916, pag. 228-231 (portret t.o. blz. 231); Chr. Encyclopaedie (naamregister); G. Keizer, Geref. Theol. Tijdschrift, maart 1925.
De notulen van 29 sept. 1845 spreken over hem als: ‘Colporteur te Breda.’
Van circa 1850-1871 is Adrianus van Schelven, van beroep schoenmaker, diaken en ouderling in de gemeente te Zuid-Beijerland. Hij werd geboren te Piershil op 8 dec. 1815.

[p. 203]

De praeses Jakob van Ham, meldt de beroeping van ds. P. Zonne¹ (Genderen) te Numansdorp. Wil Zuid-Beijerland ook deelnemen aan deze beroeping, zo is de vraag. De meeste broeders keuren het doen van Numansdorp sterk af - menen ook, dat ds. Zonne niet ‘met ons verenigd is t.a.v. de regeering der gemeente, het houden van kerkeraadsvergaderingen’ etc.

En dan bevatten de notulen gegevens van een soort, dat wij slechts zelden aantreffen in de handelingen van de Afgescheiden kerkeraden. Er is namelijk sprake van twee ‘ringvergaderingen’.

De eerste wordt gehouden op 15 sept. 1843 te Numansdorp.

De presentie is als volgt:

	Dirk Bollaart (ouderling), Joris Smits (diaken), Johannes Hensen, Hendrik van Tulingen, Conelis Viskil A. van der Waal, Jakob Groeneweg, Gerrit Tuk (?), Maarten Verrij, P.A. Boender.
Zuid-Beijerland:	J. van Ham, K. de Hoog, B. van der Bie, Iz. Vijfvinkel, ‘en een aantal leede.’
Westmaas:	Corstianus van Stigt, J. Kleinendorst.
Strijen:	Ks. van Zante, Cornelis Klootwijk, J. van Dam.
Klaaswaal:	A. Bomgaarts, F. de Quartel, F. Luijendijk.

Ter vergadering blijkt, dat Numansdorp - zonder de andere gemeenten daarin te kennen - ds. P. Zonne reeds beroepen heeft ‘voor dit geheele Eiland.’ De gemoederen bedaren wel wat, als aanstonds kan worden medegedeeld, dat ds. Zonne reeds heeft geschreven voor het beroep te bedanken, maar vrij algemeen wordt het optreden van Numansdorp ‘hoog’ afgekeurd. Ook ziet men allerlei verschillen met ds. Zonne ten aanzien van de leer en de regering der kerk. Jakob van Ham merkt op, dat op de classicale vergadering van dec. 1842 te Numansdorp gehouden, Joris Smits ontslag heeft gevraagd als diaken. Er is dus eigenlijk geen kerkeraad en dan beroepen zonder voorkennis van de andere gemeenten...

Aangezien men nu toch bijeen is, wordt besloten nader over het beroepen van een predikant ‘voor het gehele eiland’ te spreken. Men komt tot een ‘viertal’: G. Baay, A.J. Betten, H.G. Klijn (Kockengen) en C. Steketee (Nieuwdorp).

De tweede ringvergadering wordt gehouden op 23 sept. 1843 te Zuid-Beijerland. De opkomst is thans aanmerkelijk geringer. Zuid-Beijerland is ruim vertegenwoordigd; verder zien we slechts één afgevaardigde uit Westmaas: J. Kleinendorst en één uit Strijen: A. Steenbergen. De meeste aanwezigen verklaren wel, dat ze ‘te vrede’ zijn - namelijk met het viertal - maar zaken worden er niet gedaan. Wij lezen ook verder niets van ringvergaderingen.

1 Pieter Zonne geb. Vlaardingen 4 aug. 1807; 1828 zeilmaker te Delft; eerste ouderling van de Afgescheiden gemeente aldaar; 1842 predikant te Genderen; 1845 als zodanig afgezet. Vestigde zich in sept. 1845 te Numansdorp, waar hij een kring om zich heen verzamelde; in 1847 naar Wisconsin, U.S.A.

[p. 204]

Op 11 maart 1844 doet H. Barendrecht verslag van de ‘provinciale vergadering’, gehouden te Vuren op 29 februari ‘waar gehandeld is over een ernstige omstandigheid met ds. (G.) Baay, welke als beklaagde gedagvaard is voor de regtbank van Gorinchem over eenige beleediging aan een jongen, die straatschenderij bedreef en wel aan zijn huis.’ Wij zullen bij Leerdam op deze zaak terugkomen. Hoewel de notulen van Leerdam over die tijd ontbreken, weten wij uit andere bron, dat Baay op 11 maart 1844 reeds was afgezet door de Leerdamse kerkeraad. Naar wij menen was één en ander tot nu toe niet bekend. De literatuur spreekt ten onrecht van een ‘vereffening’ van zijn zaak. Deze vereffening is in Zuid-Holland nooit tot stand gekomen, noch bij de kerken van de groep-Scholte, noch bij het gereconstrueerde kerkverband der overige Afgescheidenen. Van midden 1846 tot 1848 is G. Baay predikant te Apeldoorn; vandaar emigreert hij met een groep Afgescheidenen naar Noord-Amerika.

Wat zijn optreden in de Hoeksche Waard in het tijdvak 1843-1845 betreft, het volgende.

Begin 1844 wordt er een brief gelezen van G. Baay te Leerdam, als antwoord op een vertroostend schrijven aan hem uit Zuid-Beijerland geschreven. Baay belijdt openhartig zijn overtreding, gelooft dat zijn misdaden hem vergeven zijn en dankt de HEERE, dat Hij hem door middel van een 13-jarige knaap heeft willen vernederen.

In augustus 1844 verkeert Baay ten huize van zijn schoonzoon, diaken B. van der Bie. De kerkeraad meent hem als broeder te moeten erkennen. De gemeente te Leerdam zou hem ‘hard en partijdig’ behandelen, weigert hem als lid te erkennen of te ondersteunen. Er zal voor Baay in de gemeente worden gecollecteerd. Echter zijn de meningen over hem op de classicale vergadering gehouden te Strijen (april 1844) en te Heerjansdam (september 1844) verdeeld. De broeders in de Hoeksche Waard c.a. verklaren de zaak Baay niet voldoende te kennen. Een commissie bestaande uit leden van Zuid-Beijerland, komt er niet toe één en ander te Leerdam nauwkeurig te onderzoeken. Jakob van Ham vindt, dat Baay ‘zeer ongelijk is aan zichzelven, gedurig van beginsel veranderend.’ Volgens Aart van Schelven geeft het ‘een ongunstige indruk, dat hij (Baay) weer overal predikt en in de zwakste gemeenten.’¹

Wij zullen verder in dit hoofdstuk nog meer van Baay horen.

Zoals wij reeds zagen, is ds. Betten midden 1844 de enige predikant van de groep-Scholte in Zuid-Holland. Wij krijgen de indruk, dat hij vanuit zijn gemeente Noordeloos (1842-1847) nogal eens op reis gaat, om in andere plaatsen te preken. Zo gaat hij één en andermaal voor in Zuid-Beijerland en

1 Uit dit alles blijkt, dat er in deze tijd vaak zeer willekeurig wordt gehandeld. In 1845 zoekt Baay weer contact met de hoofdstroom der Afgescheidenen - hij wenst ‘de partij van Scholte geheel vaarwel te zeggen...’ - maar ook dit loopt op niets uit: Vgl. EERSTE DEEL; naamregister, inzonderheid echter blz. 326.

[p. 205]

geeft daar adviezen in kerkelijke zaken. Maar over zijn preken is men aan Den Hitsert niet zo erg te spreken. Op zaterdagavond 2 nov. 1844 moet hij een spervuur van critiek verwerken. Iz. Vijfvinkel, hoewel oordelend dat Bettens prediking ‘altijd onbetwistbare waarheid behelst,’ wenst dat deze meer naar de ‘verschillende behoeften der toehoorderen spreken zou, ook tot dezulken die der wereld zijn en des rustdaags met ons vergaderd zijn.’ Verder meent hij, dat ds. Betten zijn teksten te uitgebreid behandelt, veel tijd aan bijzaken besteedt ‘zonder dat men nog zijne bedoeling vatten kan, hetwelk afmattend is voor een aantal toehoorderen...’

Hendrik Barendrecht mist door de veelheid van woorden vaak het gezicht op de hoofd-bedoeling; heeft ook een onnatuurlijke toon waargenomen.

K. de Hoog, P. Baayen en Aart van Schelven hebben ‘voor zichzelven geen bezwaren.’

Ds. Betten zich verdedigend, zegt dat ‘hij erkent dat hij niet kort van stijl is; doch dat het dikwijls hieraan toe te schrijven is, dat hij geen teksten predikt, maar gewoonlijk een gedeelte van een kapittel neemt, tot ontwikkeling en duidelijkheid van Gods Woord. Wat het onderscheiden prediken aangaat:... dat de prediking van Jezus Christus en Dien gekruist, en Dien gepredikt, niet met beweeglijke woorden van menschelijke wijsheid, maar eenvoudig en met kracht, voor alle in den Bijbel bekende toestanden van Gods volk alles is, en hij durft niemand, hoe ook genaamd, troosten, die van den regten weg is; maar dat het zijn roeping is, de schapen achter den Goeden Herder aan te drijven.’

Nadat ds. Betten op zondag 3 nov. gepreekt heeft, wordt de vergadering van de kerkeraad en gemeenteleden op maandagavond voortgezet. Ook dan is Betten aanwezig. Er wordt gevraagd ‘of er iemand ook na de prediking van Zondag, nog iets aan te merken heeft, doch men was algemeen zeer voldaan.’

De voornaamste zaak van het tijdvak 1843-1845 moeten wij echter nog behandelen. In deze jaren ontstaat er in de gemeente een tweespalt, die zich soms wel kanaliseert in een verschil over één of meerdere malen collecteren, over de geschiktheid van een bepaalde persoon om te ‘profeteren’ etc. maar die toch ten diepste haar oorzaak vindt in de omstandigheid, dat een deel der gemeente zich gaat afvragen, waar het heen gaat, als men zich blijft onttrekken aan het kerkverband, en als men zich allerlei willekeur veroorlooft ten aanzien van de leer, de liturgie en de kerkregering.

Merkwaardig is dat niemand - terwijl men links en rechts speurt naar raadgevers - de naam van ds. H.P. Scholte noemt. Van voorgaande jaren houden we de indruk over, dat Den Hitsert hem na aan het hart lag, terwijl Hendrik Barendrecht met name, steeds een intensief contact met hem heeft onderhouden. Zou Scholte in deze tijd reeds de blik naar het buitenland hebben gericht, op een zodanige wijze, dat hem niet voldoende tijd voor zaken buiten eigen gemeente overbleef? Wij denken daarbij niet alleen aan ‘emigratie’ maar ook aan zijn relaties met Darby, de Vrije Schotse kerk, Zwitserland en Frankrijk.

[p. 206]

Het ‘profeteren’; leergeschillen

Voor alle zekerheid zij hier vermeld, dat men ‘profeteren’ noemde: het spreken van een ‘stichtelijk woord’ door ambtsdragers en andere gemeenteleden.¹ Dit profeteren of oefenen stond naast de bediening des Woords door een predikant, maar ook, bij gebrek aan deze, naast het lezen van een predicatie of - hetgeen ook wel geschiedde - het zonder meer lezen van Gods Woord.

In oktober 1844 wordt er besloten ‘in de (leegstaande) Pastorij openbare Godsdienst uit te oefenen, teneinde elkander te stichten enz., ook door dezulken die geene vrijmoedigheid mogten hebben in de Zondag Godsdienst voor te gaan tot hunne oefening.’

Een ‘oefenschool’ dus voor het oefenen.

In deze tijd gaan in de gemeente voor: Barendrecht, J. van Ham, Kommer de Hoog, Adr. van Schelven, W. van der Mast en wellicht nog anderen. Tengevolge van ongeschiktheid voor dit werk door enigen van de hier genoemden (vermoedelijk ook door onkunde) ontstaan er vele onaangenaamheden, als de oefenaar eens een verkeerde uitleg etc. gegeven heeft. Ook over de exegese bij sommige ‘oude schrijvers’ is één en andermaal verschil van gevoelen.

Daar de notulen niet volledig zijn, wordt de ontwikkeling van het gemeenteleven ons niet geheel duidelijk.²

Maar in de vergadering van 3 februari 1845 geeft B. Blaak te kennen ‘dat het hem van tijd tot tijd duidelijker wordt waar het eigenlijke punt van verschil in bestaat, dat dit gansch wat anders is als de tweede zak. Hij acht het dus nodig te vragen: “Wie zijt Gij?” als opzieners en: “Hoe staan wij onder elkander?” Dewijl hij uit Barendrecht verstaat dat er verschil in belijdenis bestaat. Wat hebben wij dus voor een kerk?’

De praeses van de kerkeraad, Barendrecht, antwoordt hem, dat de kerkeraad ‘dezelfde grondbeginselen (heeft) als bij (de) afscheiding van het Hervormd kerkgenootschap.’

Door nauwkeurige bestudering van de notulen wordt geleidelijk aan duidelijk, dat in de gemeente van Zuid-Beijerland - evenals in menige andere Afgescheiden kerk - geen klaarheid is over de taak en bevoegdheid van de ouderlingen. Dit ondanks het duidelijke onderwijs uit de Heilige Schrift, dat wordt gegeven door de formulieren voor de bevestiging van dienaren des Woords, ouderlingen en diakenen. Men zag niet in, dat er ouderlingen zijn, die uitsluitend zijn geroepen tot regering en ouderlingen, die tevens zijn geroepen tot de bediening van Woord en sacramenten (de herders en leraars). Naar aanleiding hiervan rees ook de vraag: mogen de (gewone) ouderlingen tucht uitoefenen en mogen zij - zonder medewerking van een predikant, bijvoorbeeld de consulent - overgaan tot afsnijding van een lid der gemeente? Wij krijgen de indruk, dat juist in deze tijd de kerkeraad wil overgaan of

1 Handelingen synode 1836, artikelen 52 en 56.

2 Enige stukken die in het notulenboek ‘hiernevens aangevoegd zijn,’ zijn verdwenen.

[p. 207]

overgegaan is, tot het censureren van enige leden, die de kerkeraad niet langer wilden volgen in het verwerpen van de Dordtse kerkenorde en wat daarmee in verband stond.

Tijdens de vergaderingen van 10 en 18 februari 1845 wordt namelijk door Barendrecht gezegd, dat er nu lang genoeg gesproken is. Men wil de broeders, die niet langer verenigd zijn met het reglement van Utrecht buiten de gemeente sluiten, teneinde ‘het twisten, redeneeren, verbijten en verëten van elkanderen mogen geëindigd zijn.’

Jan Volkert zegt ‘wij moeten op ander terrein komen en trachten onze broeders, die van ons afgezakt zijn te winnen en terug te brengen. Dientengevolge stelt hij voor Do. Betten en Do. Zonne in ons midden te roepen, opdat die met ons over de zaken handelen mogten.’

Alleen ds. P. Zonne komt. Het wordt er niet beter door! Op de vergadering van 24 februari 1845 - met ds. Zonne - wordt het ‘een Babel van verwarring.’¹

Aangaande het ‘profeteren’ merkt laatstgenoemde op, dat hij er sterk tegen gekant is. In alle gemeenten van ‘Noord-Brabant’ hebben zijn medeleraren en hij dit afgeschaft. Verder zegt ds. Zonne:

te erkennen (dat er) 2 soorten van ouderlingen (zijn).² In de Bijbel vindt hij letterlijk maar één soort, die het Evangelie prediken, doch die behooren alsdan eerst geëxamineerd te worden. De andere soort is eerst in de 2e eeuw de Leeraren toegevoegd tot hulp zooals blijkt uit het formulier ter bevestiging der Opzieners.

Behalve deze dingen komen op bedoelde vergadering allerlei bezwaren tegen Hendrik Barendrecht c.s. naar voren, die slechts in vage termen in de notulen zijn terug te vinden, maar waarvan de hoofdzaak toch wel duidelijk wordt: ‘(B.) Blaak zegt - wij hebben maar gevraagd naar de eerste gronden der leer en toen hebt Gijlieden het Reglement genomen tot een stok om sommige af te drijven.’

De vergadering eindigt zonder tastbaar resultaat.

Als men weer bijeenkomt op 10 en 18 maart 1845, is er inmiddels aan de ouderlingen een stuk ter hand gesteld, bevattende bezwaren van 19 leden en de diakenen, tegen het beleid van de ouderlingen. We kennen de inhoud van dit stuk niet, wèl bestrijding ervan door Jakob van Ham.

Van Ham, zo vinden we in de notulen, spreekt met name over de Drie formulieren van enigheid. Hij verklaart deze te aanvaarden ‘doch dat hij Gods Woord ook naar luid van diezelfde formulieren boven aan houdt, dat hij geen bezwaar maakt om er hier en daar iets bij te denken, of de waarheden daarin vervat naar Gods Woord verder uit te breiden.’ - ‘Zo heet het in den Catechismus dat wij hier namaals met Christus over alle creäturen zullen

1 De Boer, a.w. blz. 19.

2 Zonne bedoelt: dit is de practijk geworden.

[p. 208]

regeeren. Dit geloof ik ook (aldus Van Ham), maar ik zie op de toekomende eeuw.’¹

Na een uitgebreide discussie gaat de kloof tussen de ouderlingen en een deel der gemeente zich nog verdiepen.

Tenslotte overhandigt diaken B. van der Bie aan de ouderlingen een nieuw stuk, dat volgens hem het oordeel der gemeente behelst. Het schrijven houdt in ‘de schorsing der Opzieners en de betuiging dat zij, die niet geheel en al instemmen met de Formulieren niet kunnen erkend worden als leden der gemeente.’

Barendrecht reageert hierop met onder meer te zeggen, niet te begrijpen ‘hoe de gemeente op zich zelve, zonder naburige Opzieners, zonder classis, met een gedeelte der gemeente, aan die macht komt, daar dit juist de hoofdzaak schijnt te zijn, waarop men hun in hunne bedieningen schorst, namentlijk de uitoefening der tucht.’

En hiermee eindigen de notulen over het bewogen tijdperk 1843 - maart 1845.

1 Wij zullen hierin moeten zien een aanvaarden van die leer aangaande ‘het duizendjarig rijk’, waarin wordt gesteld, dat Christus tweemaal zal wederkomen. Deze leer is afgewezen door de Gereformeerde kerken. Vgl. EERSTE DEEL, pag. 146, 147.

Gemeentelijk leven 29 september 1845-december 1846; emigratie

Niettegenstaande alle voorgaande vermeldingen aangaande ‘schorsing’ van ambtsdragers, vinden we - na een hiaat in de notulen van ongeveer 6 maanden - dat de samenstelling van de kerkeraad eind september 1845 ongewijzigd is.²

Ds. Zonne blijkt inmiddels geschorst te zijn als predikant van Genderen. Hij bevindt zich te Numansdorp, waar hij door een aantal personen is ‘geroepen’. Ook een deel van de gemeente Zuid-Beijerland heeft hieraan medegewerkt, o.a. de diaken (!) Iz. Vijfvinkel, J. Vissers en vermoedelijk ook Bastiaan Blaak. De kerkeraad aan Den Hitsert stelt zich op het standpunt, dat Zonne terecht is geschorst, mede naar het getuigenis van de predikanten Van Raalte, Gezelle Meerburg en Brummelkamp.

Op de vergadering van 29 september is ook (ds.) G. Baay aanwezig ‘welke zich als lid der gemeente verlangt te openbaren, nadat hij eenen geruimen tijd om zijne zonde heeft moeten omzwerven, niet in betrekking staande met eenige gemeente als lid derzelve.’

Reeds eerder had Barendrecht hem aangeraden naar Leerdam te gaan. Of dit gebeurd is, worden we niet gewaar - de relatie van Baay tot z'n oude gemeente blijft ook verder in het duister.

De classicale vergadering van Strijen van 24 september 1845 had geen behoefte aan een verklaring van Baay, en zo wordt hij dan met blijdschap als lid aanvaard.

Op genoemde kerkeraadsvergadering wordt verder voorgesteld weer met het ‘profeteren’ te beginnen. Aan Baay wordt de vraag gesteld, of hij dit ter

2 Zie eerder in dit hoofdstuk, blz. 201.

[p. 209]

hand wil nemen. Maar deze zegt ‘zich als nu er nog niet over te kunnen uitlaten.’

De latere ouderling - nl. van 1850-1864 - Bastiaan Kruidenier, wordt die avond eveneens als lid aanvaard.

De notulen van het jaar 1846 beginnen met een leerzaam gedeelte, daar zij vermelden welke gemeenten (de groep-Scholte!) bijdragen voor de weduwen van K. Wildeboer en J.L. Lankhorst.

Genoemd worden: Zuid-Beijerland, Numansdorp, Strijen, Noordeloos, Leerdam, Gorichem, Zeist, Utrecht, Amsterdam (groep Wormser), Kockengen, Vuren, Rotterdam en Pernis; alsmede ‘Gelderland en Overijssel’, ‘de provincie Zeeland’ en ‘eenige broeders in de omstreken van Gorinchem.’ De uitkering aan elk der weduwen bedraagt ƒ 400,- per jaar. Het valt niet mee de bedragen bijeen te krijgen door ‘de buitengewoone druk in tijdelijke zaken.’¹

Op 8 februari 1846 verklaren tien broeders, dat ‘erkennende hetgeen de Heere tegenwoordig geeft, (zij wenschen) dat de kerkenraad eene aanvang maakte om G. Baay op de eenvoudigste, maar toch ordelijke wijze, in zijne bediening te herstellen.’

Naar aanleiding hiervan ontstaat opnieuw een enigszins verwarde discussie over ‘eenerlei’ of ‘tweeërlei ouderlingen.’ Binnen de classis is men nu zo ver, dat Baay kan worden erkend ‘als Opziener in Woord en leer aan Den Hitsert,’ m.a.w. Baay mag Woord en sacramenten bedienen, uitsluitend in de gemeente van Zuid-Beijerland.

In het duister blijft, of Baay werkelijk aan Den Hitsert is bevestigd - wij lezen één en ander over een plan tot handoplegging door de ouderlingen; een predikant, die Baay zou willen bevestigen, kon blijkbaar niet worden gevonden. En met deze vage mededelingen moeten wij het relaas over Gerrit Baay, in de Hoeksche Waard besluiten.

Op 31 augustus 184b leidt hij voor het eerst de kerkeraadsvergadering in z'n nieuwe gemeente Apeldoorn.²

1 De Boer, a.w. blz. 21 noemt de aardappelziekte van het jaar 1845. In Zuid-Beijerland heeft men de vrucht niet eens gerooid, maar het land eenvoudig omgeploegd. Zelfs poters voor het volgend jaar waren er niet. De ellende in het jaar 1846 werd nog groter. Velen kregen niet voldoende te eten en dit had weer ten gevolge het uitbreken van allerlei ziekten. In 1845 waren er in Zuid-Beijerland 63 personen gestorven, maar in 1846 stierven er 102, en dat op een aantal van circa 1300 inwoners.

2 Notulen Chr.e Afgescheiden gem. Apeldoorn 31 aug. 1846. In de ‘Handelingen der Vereenigde Gemeenten in de Provincie Gelderland Boven’ van 25 juni 1846, spreekt ds. A. Brummelkamp ‘van de raad dien Z.E.W. aan de gemeente Apeldoorn gegeven heeft, betrekkelijk het beroepen van Ds. Baay.’ De antwoorden op brieven, die men ter informatie betrekkelijk Baay gezonden heeft ‘naar de gemeente (Den) Hitsert’ worden gelezen. Wij krijgen de indruk, dat Brummelkamp het beroep op Baay uitgebra[ch]t, sterk verdedigt. Daar de meningen verdeeld zijn en een aantal afgevaardigden zegt de zaak Baay niet te kennen, wordt er besloten een commissie van onderzoek, bestaande uit ds. J. Wildenbeest (Varsseveld) en oud. Van Zoelen (Apeldoorn) naar Zuid-Beijerland te zenden. De notulen vermelden over de zaak Baay echter verder niets.

[p. 210]

De verwarring in Zuid-Beijerland - ons verhaal wordt eentonig - bereikt op 21 maart 1846 een nieuw hoogtepunt. Weer zijn aan de orde de plaats, taak en bevoegdheden van ouderlingen.

Enige broeders stellen, dat, als de opzieners werkelijk de bekwaamheid moeten hebben ‘om in het openbaar op de kansel te prediken’, de ouderlingen Barendrecht, Van Ham en De Hoog niet langer kunnen worden erkend.

‘De opzieners zeggen: wij erkennen eenigszints huiverig (te zijn) ons zelven die bekwaamheden aan te matigen, welke de Bijbel opgeeft, maar dewijl de gemeente ons heeft geroepen, zoo eischen wij... strikte erkentenis van hetgeen wij doen...’

Na verdere discussie ‘besluit de gemeente om de opzieners van hunne bediening te ontslaan en H. Barendrecht en K. de Hoog te erkennen hetgeen zij vroeger waren, namentlijk Diaken en verlangt tevens tot tijd en wijle de de Heere een persoon aanwijst, die zulks na de Bijbel kan behandelen.’

De drie ‘opzieners’ hebben echter niet lang onder het nieuwe bestel geleefd - als het al is doorgevoerd. Aangezien de notulen in deze tijd steeds hiaten¹ vertonen, krijgen we over dit laatste geen klaarheid.

Op 2 oktober 1846 zeggen Hendrik Barendrecht en Kommer de Hoog ‘vaarwel aan hunnen geboortegrond.’² Barendrecht gaat met vrouw en kinderen, De Hoog als vrijgezel, in de ‘voorhoede’ van de groep Scholte naar de nieuwe wereld: Rotterdam - New Orleans - St. Louis. De groep van 800 personen zal in 1847 volgen. Tot de voorhoede behoren ook: David van Ham en zijn vrouw uit Zuid-Beijerland en Hendrik Bomgaar(t)s.³

Merkwaardig is, dat in de ‘voorhoede’ de Hoeksche Waard zo sterk vertegenwoordigd is.

In 1847 gaat Jakob van Ham met vrouw en kinderen eveneens naar de Verenigde Staten.⁴

Door deze emigratie van de ‘vanguard’ verloor de gemeente Zuid-Beijerland niet alleen een aantal leden, maar tevens een niet onbelangrijke kern. Hierbij kwam - zoals reeds vermeld - een grotere sterfte dan anders en zeer grote armoede.

1 De notulen ontbreken van 24 maart -19 juni 1846 en van 21 juni - circa midden dec. 1846.

2 K. van Stigt, Geschiedenis van Pella, Iowa; Pella 1897.

3 David van Ham geb. te Zuid-Beijerland 5.6.1820; Hendrik Bomgaar(t)s woonde vermoedelijk in Klaaswaal.

4 Barendrecht en De Hoog ontvangen in Pella, Iowa al spoedig een vooraanstaande plaats in het kerkelijk leven. In 1849 gaat Jakob Maasdam, geb. 27.3.1813 te Zuid-Beijerland - na te hebben gewoond in Utrecht (opleiding bij Scholte) en Noordeloos met vrouw en 3 kinderen naar Pella, evenals Arie Bezemer met vrouw en kind. In 1871 worden zij gevolgd door Bastiaan Kruidenier. In 1854 wordt overwogen twee wezen, E. Boender en B. Boender, op kosten van de gemeente naar Amerika te laten reizen. ‘De gemeente te Pella wil ze ontvangen als hunne Weezen...’
Wij krijgen de indruk, dat ook de ‘Van Gorp family’ te Pella, Iowa afkomstig is uit Zuid-Beijerland of naaste omgeving.

[p. 211]

Geen wonder, dat men in december 1846 geen mogelijkheid meer ziet, de armen te bedelen.

Men besluit nu, niet meer in het openbaar te vergaderen ‘om alzoo de armen gelegenheid te verschaffen om hunne nooden aan het groot armbestuur te klagen teneinde vandaar ondersteuning te krijgen. Evenwel (zullen) van der Bie en J. van Ham met het Bestuur spreken of zij ons willen openbaar doen zamen komen en nochtans eenige toelage geven. Waarop zij antwoordden van wel te willen bedeelen, doch ophouden Gemeente te heeten. Waarom dan ook besloten wordt om hieraan te voldoen.’

Na enige dagen rijst er tot vanuit de gemeente ernstig bezwaar tegen ‘het sluiten der kerk.’ De behoeften der armen kunnen hiervoor geen grond vormen.

Het tijdvak 1 januari 1847 - begin 1850; ds. A.C. Tris

Als men begin 1847 weer bijeenkomt in een soort gemeentevergadering, is Jakob van Ham de enige ouderling. Men meent, dat de gemeente moet worden gezuiverd ‘om reden dat het kerklijk lichgaam met vele onzer toch is bevlekt en er leden zijn die in die betrekking niet erkend kunnen worden.’

Er wordt een commissie benoemd van 4 leden uit de gemeente, die elk lid moet ‘onderzoeken in welke betrekking zoo iemand staat voor den Heere.’ Gekozen worden: B. van der Bie, Iz. Vijfvinkel, W. van der Mast en B. Kruidenier.

Het gevolg van het werk der commissie is, dat nog in januari 1847 er zes leden worden afgesneden en besloten wordt acht andere leden te blijven vermanen.

In februari worden bovengenoemde vier personen gekozen ‘die bepaaldelijk zullen voorgaan en ook het bestuur hebben over de gemeente.’ Jakob van Ham gaat emigreren (11 april 1847) en men durft blijkbaar niet eens meer het woord ambtsdrager te gebruiken.

P. Zonne is in maart nog steeds werkzaam in Numansdorp en J. Vissers heeft hem weer eens - eigenmachtig - uitgenodigd te komen preken. Jakob van Ham merkt op - het zijn zijn laatste woorden in de notulen - dat Zonne de opzieners van Den Hitsert ‘als ketters heeft verklaard.’ Maar ‘dat zijn WEW voor het tegenwoordige zich nog openbaart als iemand die zich zelve zoekt ook in de zaak der Landverhuizing. Doch zegt tevens zijne prediking is gereformeerd. Hij kon soms ook aan Den Hitsert nuttig zijn. Het besluit is dus wanneer Zijn Ew. komt, men zal hem broederlijk ontvangen.’ In de notulen vinden we nu een hiaat van 9 maanden.

Het is hier wel de plaats te vermelden hoe het verloop is geweest van het aantal uitsluitend te Zuid-Beijerland wonende gemeenteleden, volgens de jaarlijkse statistiek der bevolking naar godsdienstige gezindheden.¹

1 Ontleend aan Joh. de Boer, a.w. blz. 24.

[p. 212]

Christelijke Afgescheidenen te Zuid-Beijerland (mannen, vrouwen, kinderen)

1845:	196 personen
1846:	170 personen
1847:	ontbreekt personen
1848:	104 personen
1849:	99 personen
1850:	95 personen
1851:	90 personen
1852:	80 personen

Met ingang van het jaar 1855 vangt een stijging aan. De lijst van Afgescheidenen, bij het gemeentebestuur ingediend, noemt 111 personen. Voor 1856 geeft de statistiek 120 personen.

Na het laatstgenoemde hiaat vinden wij voor het eerst weer notulen van 25 december 1847. Er wordt gesproken over ‘eene Leeraar uit Zeeland, die in zijne gemeente niet bemind en zoo men zegt door Dom. (H.G.) Klijn geschorst is. Hiernaar zal men onderzoek doen.’

Opnieuw komt dan een hiaat van 9 maanden.

In september 1848 is er een ‘lidmaatsvergadering’, waar aanwezig is de inmiddels beroepen, maar blijkbaar niet bevestigde ds. Abraham Cornelis Tris. Deze is predikant te Zuid-Beijerland èn te Heerjansdam. Wij zullen een aantal bijzonderheden over hem vermelden in het hoofdstuk over Heerjansdam, aangezien daar in de notulen etc. aanmerkelijk meer over hem wordt vermeld dan te Zuid-Beijerland.

Het is echter noodzakelijk hier te vermelden, dat deze A.C. Tris, geboren 13 juli 1817 te Zierikzee en opgeleid tot predikant te Arnhem, van 1845 tot begin 1848 predikant is geweest van de kleine gemeente te Groede (Z.-Vl.). Hoewel afgezet door de provinciale vergadering van Zeeland, had hij kans gezien, wellicht door gebrek aan communicatie, het beroep te krijgen van de gemeenten Zuid-Beijerland en Heerjansdam. In de tijd, waarover we hier handelen, is de vrijgezel Tris woonachtig te Heerjansdam en vertoeft regelmatig aan Den Hitsert.¹

Een klein jaar later, namelijk op 19 juli 1849 - de notulen bevatten daarvoor weinig belanrijks - beklaagt Tris zich erover, dat ouderling B. Kruidenier geschreven heeft aan ds. C. Steketee te Nieuwdorp (Z.), teneinde over hem (Tris) nader te worden ingelicht. Hij vindt deze handeling zonder meer goddeloos en weet te bereiken, dat Kruidenier ‘voorlopig in zijne bediening wordt geschorst.’

Op 12 augustus is Tris te Heerjansdam. De gemeentevergadering te Zuid-Beijerland hoort op deze dag Kruidenier aan in zijn voorlezen van de reeds genoemde correspondentie met ds. Steketee. Hieruit blijkt, dat Tris ‘wettig

1 Uit een ‘Kerkelijke Rekening’ van Zuid-Beijerland weten we, dat A.C. Tris een tractement ontving van 4x ƒ 62,50 per jaar (hem uitbetaald in aug., nov. 1848 en in febr., mei, juli 1849).

[p. 213]

geschorst Leeraar is door de Provint. Vergadering van Zeeland.’ Het is duidelijk, dat men zich van laatstgenoemde gaat distantiëren, want B. Kruidenier wordt van de voorlopige schorsing ontheven.

Op de vergadering van 28 aug. 1849 is Tris weer aanwezig. Hij keert zich nu tegen Iz. Vijfvinkel, B. Kruidenier, Adr. van Schelven en H. van Dijk. Wij krijgen de indruk, dat J. Lagendijk, A. Jongeneel, J. Middelhoek, M. de Zeeuw, L. Kuil en J. Onwijn aan zijn zijde staan. Tris wil niet spreken over ‘het godlooze schrijven van Ds. Steketee.’ Hij roept ‘eene vergadering op tegen aanstaande Vrijdag waaraan slechts weinige leden gehoor geven.’ - ‘Na vele twisten en groote onaangenaamheden eindigt men en Vijfvinkel dankt.’ Aldus het slot van de notulen van 28 aug. 1849.

Uit het vervolg wordt het duidelijk, dat de gemeente in die dagen opnieuw is gescheurd. De groep Tris heeft blijkbaar het gebruik gekregen of genomen van het kerkgebouw, want nog in maart 1850 spreken de notulen ervan, dat men gaat zoeken naar een ‘plaats tot prediking, wanneer de Leeraars (nl. van de classis) tot ons overkomen’ en in juni 1850 vragen de afgevaardigden van Zuid-Beijerland aan de classis Dordrecht - waarbij de gemeente inmiddels (weer) is aangesloten: een schriftelijk bewijs, dat hun gemeente de wettige aan Den Hitsert is ‘in tegenstelling tot die van Tris en de zijnen... om te beproeven of het ook konde dienen ter verkrijging van het kerkgebouw hetwelk ten onregte door Tris en de zijnen werd in gebruik gehouden’; welk verzoek wordt ingewilligd.

Op 5 maart 1851 geeft de classicale vergadering raad - waar ds. A.C. Tris op het punt staat naar Amerika te vertrekken¹ - ‘ten aanzien van hun kerkgebouw door Tris hiertoe onregtvaardig bezeten.’

Welke de raad is wordt niet vermeld, maar we weten, dat de Afgescheiden gemeente in 1851 weer de beschikking heeft gekregen over haar oorspronkelijke kerkgebouw en dat de groep Tris na diens vertrek is uiteengevallen.

Mede door alle verwikkelingen en ellende gaat men in Zuid-Beijerland eind 1849 inzien, da het niet naar het Woord des Heeren is, dat men buiten het kerkverband blijft staan.

In de notulen van de gemeente Dordrecht - waar ds. Flesch dan staat - lezen we (18 dec. 1849), dat zijn verschenen twee kerkeraadsleden van Den Hitsert, met name Bastiaan Kruidenier, ouderling, Adrianus van Schelven, diaken alsmede Joris Bomgaarts te Klaaswaal. De gemeente van De Hitsert wil ‘zich met de Kerk verenigen.’ De broeders krijgen ten antwoord, dat deze zaak op de eerstkomende classicale vergadering van 6 maart 1850 zal worden gebracht.

Op bedoelde vergadering zijn ook enige afgevaardigden van Zuid-Beijerland aanwezig. Zij worden in de vergadering geroepen en verklaren onder meer vereniging met de classis te zoeken ‘wijl zij van die persoon waren uitgegaan welke in die gemeente voorgaat als Leeraar, zijnde eenen Tris, uit de

1 Tris neemt afscheid van zijn groep te Zuid-Beijerland op 20 april 1851.

[p. 214]

aanhangers van Ds. Scholte, doch door hun zelfs geschorst, waarvan zij de onwettigheid inziende, niet langer konden voortgaan en met ons als de kerk van Christus zich behoorden te vereenigen.’ De praeses vraagt of zij kunnen belijden te hebben gedwaald ‘hetwelk door alle werd toegestemd.’ De classicale vergadering besluit dan, dat er twee predikanten zullen worden gezonden ‘om de zaken van de gemeente van Den Hitsert nader te onderzoeken en te regelen.’

De afgevaardigden rapporteren, dat ds Los en ds. Flesch tot de gemeente zullen overkomen, maar het worden ds. C. Roobol van Alblasserdam en ds. Flesch, die op 16 april 1850 met de gemeente van Zuid-Beijerland vergaderen. Deze predikanten vragen aan alle aanwezigen, of zij blijven bij hun verootmoediging en hun begeren, zich te verenigen met de classis, waarop door allen bevestigend wordt geantwoord.

De notulen van deze vergadering eindigen als volgt: ‘Is eindelijk door de Commissie na bijzonder overleg op grond van hunnen magt en last in naam der Classe op de bovengemelde handelingen, verklaringen en gronden, deze gemeente met Opzieners in den schoot der Kerk opgenomen en alzoo wettig erkend.’

De inmiddels gekozen ambtsdragers:

B. Kruidenier, Iz. Vijfvinkel, ouderlingen en H. van Dijk, Adrianus van Schelven, diakenen,

worden de volgende dag door ds. S.M. Flesch in hun ambt bevestigd. Iz. Vijfvinkel was eerst op 16 april 1850 tot ouderling gekozen. En ‘drie van de vier waren door Tris bevestigd geworden, welke, door de Commissie (uit hoofde van 's mans onwettig standpunt) als niet bevestigd werd(en) beschouwd.’

Bij vernieuwing in het kerkverband - 16 april 1850 tot 1869

In het eerste gedeelte van dit tijdvak zien we de volgende personen vermeld als ouderling of diaken.¹

Iz. Vijfvinkel (1850-1858; †1858); B. Kruidenier (1850-1869); Adr. van Schelven (1850-1869); H. van Dijk (1850-1854); D. Dekker (1851-1867); Eliza Springmeyer (1855-1860); H. Bakker (1857); J. de Haas (1858-1864); K. Groeneveld (1859); K. van Zorgen (1860-1865); C. van der Bie (1866).

Door het verdwijnen van enige kleine gemeenten als Numansdorp, zien we dat bijv. in 1858 de gemeente zich weer uitstrekt over het gehele zuidwestelijke deel van de Hoeksche Waard, dat wil zeggen van Goudswaard tot Numansdorp. Ook woonden er leden ‘onder Nieuw-Beijerland’. Daar, en ook te Oud-Beijerland is in de zestiger jaren een Ledeboeriaanse gemeente. Wij krijgen de indruk, dat het conventikel-wezen ook nà 1850 in de Hoeksche Waard nog sterk in ere is. In 1851 klagen de afgevaardigden van Zuid-Beijerland op de classis over een vrouw, die vooral ‘op het gezelschap’

1 Sommige jaartallen achter een naam moeten door gebrek aan gegevens bij benadering worden opgegeven. Adrianus van Schelven is eerst diaken, daarna ouderling; hetzelfde geldt voor D. Dekker.

[p. 215]

moeite maakte. Zij krijgen als raad, ‘dat, als genoemde vrouw zich niet wilde laten gezeggen ‘teneinde daarvan af te laten’, haar dan ‘op eene bescheidene wijze het gezelschap te ontzeggen.’

Begin 1852 is er een samenspreking met enige broeders, ‘welke aan de zijde van Tris staan.’¹ Overeenstemming wordt niet bereikt.

Wij lezen, dat ds. C. Roobol van Alblasserdam in deze jaren (1850-1858) consulent is. Op de kerkeraadsvergaderingen zijn nog steeds - geheel volgens het Utrechtse reglement - gemeenteleden aanwezig, ook bij de behandeling van tuchtzaken.

Bij gebrek aan predikanten komen de studenten van de opleidingsschool van ds. F.A. Kok te Schoonhoven nogal eens preken. In het jaar 1852 is dit aanleiding voor de kerkeraad, aan ds. Kok te verzoeken voortaan niet meer ‘zulke minne studenten’ te zenden ‘dewijl daardoor meer ontstichting dan stichting wordt veroorzaakt.’

De proponent J.Ph. Sluijter (1825-1907) van de Schoonhovense school bedankt in 1852 voor een beroep uitgebracht in combinatie met Westmaas. Vervolgens wordt proponent J.A. Donker beroepen. Maar nadat deze in 1856 voor de tweede maal voor zijn ‘eindexamen’ is gezakt wordt het beroep ‘ontbonden’.

Belangrijk - ter typering van het geestelijke leven - is, dat er eind 1856 in de gemeente een conflict ontstaat over de preken van Josef Charles Philpot, die in Engeland leefde van 1802-1869. Aangezien zijn preken eerst vanaf 1855 in ons land (in vertaling) werden gedrukt, mogen wij wel zeggen, dat hun roem spoedig tot Zuid-Beijerland was doorgedrongen.²

Er wordt op de gemeentevergadering aangemerkt, dat genoemde schrijver (Philpot) niet altijd de tekst verklaart. Maar algemeen wordt men gesticht onder het lezen der preken. Toch verzoekt men de ‘oude schrijvers’ niet te verwaarlozen, maar bij afwisseling te lezen; daarbij zullen de voorlezers ‘goed toezien wat zij lezen.’

1 Wij vermeldden reeds, dat ds. A.C. Tris zelf in 1851 emigreerde.

2 J.C. Philpot studeerde te Oxford en werd als predikant bevestigd in de Engelse staatskerk in 1828. In 1835, overtuigd van de dwalingen en het bederf in deze gemeenschap, onttrok hij zich aan haar. Van die tijd was hij te Stamford predikant bij een gemeente van ‘Bijzondere Baptisten’ - deze hielden vast aan een doop van uitsluitend gelovigen en vierden geen avondmaal met ongedoopte gelovigen. Sedert 1837 eenmaal per jaar prediking in Londen. In 1839 werd zijn preek, buiten zijn weten, opgeschreven en gedrukt in ‘The Penny Pulpit’. Vanaf die tijd werden vele van zijn preken uitgegeven. Sedert 1855 verschenen zij ook hier te lande, vertaald door J. Nieuwland en van een voorrede voorzien door ds. A.P.A. Du Cloux. Een briefwisseling tussen ds. Philpot en de heer G. Tips van Rotterdam werd opgenomen in het ‘Kerkelijk Tijdschrift’ van Zuid-Hollandsche Vrienden der Waarheid, jaargang 2, 1858. Men zie voor hem en zijn geschriften verder Chr. Encyclopaedie, eerste druk, Kampen z.j. Circa 1971 zijn in Nederland ‘12 zestallen leerredenen’ van hem herdrukt.

[p. 216]

Vooral éne C. Kruidhof en zijn vrouw willen niet van Philpot weten, komen blijkbaar niet meer in de godsdienstoefeningen en ‘rigten alzoo scheuring aan.’

De kerkeraad meent daarom de zaak van de preken van Philpot op de classis te moeten brengen; deze oordeelt echter in 1857 ‘dat de Opzieners voorzigtig moeten zijn in het kiezen van predikatiën en de preeken langzaam afschaffen.’

Eind 1857 is er echter op de classicale vergadering een brief van 12 manslidmaten van Den Hitsert, met het verzoek de preken van Philpot te approberen, dat wil zeggen kerkelijk goed te keuren ‘aangezien hunne zielen er door in de genade Gods gesterkt worden.’ De classis wijst dit verzoek blijkbaar af, hoewel de notulen op dit punt niet duidelijk zijn. Maar wij lezen midden 1858, dat de gemeente van Zuid-Beijerland zelfs aan de provinciale vergadering heeft gevraagd, de preken van Philpot te approberen. Deze vergadering heeft echter verklaard dit ‘om meer dan ééne reden’ niet te kunnen doen.

In een tijdvak waarin opnieuw de notulen ontbreken wordt ds. Arie 't Hart beroepen en neemt hij het beroep aan.¹

De tijd, dat ds. A. 't Hart te Zuid-Beijerland staat, is een tijdvak geweest van betrekkelijk rustige ontwikkeling. Alleen enige maanden voor zijn vertrek naar Werkendam, komt er in de gemeente opnieuw een scheuring. Echter: geheel buiten de schuld van de predikant. Wij kunnen alleen maar zeggen, dat ds. 't Hart een kloeke houding aanneemt, die tot heil van de gemeente zal blijken te zijn.

Wat was het geval?

Bastiaan Kruidenier heeft eind 1865, zonder medeweten van de kerkeraad, ds. H.J. Budding uitgenodigd eens in Zuid-Beijerland te komen ‘spreken’. Op verzoek zet ds. 't Hart uiteen, welke bezwaren er zijn tegen de leer van ds. Budding: deze wijkt af in het leerstuk van de Goddelijke Drieëenheid, hij ontkent namelijk de Godheid van de Zoon en van de Heilige Geest; hij verwerpt vraagt en antwoord 114 van de 44e Zondag van de Heidelbergse Catechismus inzake de heiligmaking en hij wil ook niet weten van ‘de werking van satan in de geloovigen en de werking van den Heiligen Geest in de ongeloovigen.’

De vergadering van de kerkeraad en gemeente komt tot het besluit, dat B.

1 Arie 't Hart werd op 23 nov. 1811 te Pernis geboren als zoon van Arie 't Hart en Pieternella Ketting; hij huwde Adriaantje van der Pas. Stond te Pernis 1857, Zuid-Beijerland (9 okt. 1859-31 juni 1866) en Werkendam, alwaar hij overleed op 4 maart 1887, oud 75 jaar. Arie 't Hart was één der meest-begaafden onder de ‘voorgangers’ van de Afgescheiden gemeente te Pernis. Hij was één van de vele vissers, die destijds in Pernis woonden. Door zijn sterk geheugen kon 't Hart een gelezen predicatie geheel uit het hoofd voordragen en zo begon hij te ‘oefenen’. In de gemeente wilde men, dat hij zou gaan studeren. Dit gebeurde ook en hij verkreeg zijn opleiding bij ds. I. Middel te Vlaardingen en bij ds. P.J. de Groot te Schiedam. In 1857 werd hij geëxamineerd volgens art. 8 van de D.K.O.

[p. 217]

Kruidenier schuld moet belijden van zijn daad en dat hij moet beloven, ds. Budding, als hij blijft zoals hij nu is ‘nooit meer uit te noodigen, maar van hem af te zien.’ Zo niet, dan wil de gemeente hem niet langer als haar opziener erkennen.

Kruidenier wil zich aan één en ander niet onderwerpen. A. van Schelven en B. van der Bie stellen zich achter hem. Kruidenier bedankt vervolgens als ouderling, evenzo K. van Zorgen.

Na het vertrek van ds. 't Hart leidt één en ander tot een censuurzaak. Wij krijgen de indruk, dat in deze tijd de aanhang van ds. Budding niet zo heel gering is, voornamelijk onder de leden der gemeente, woonachtig te Piershil. Zestien personen komen onder censuur, wegens verlating van de openbare godsdienst en het zich schuldig maken aan ‘scheurmakerij’.

In deze droeve situatie wordt ds. W.J. Weyenberg te Baambrugge beroepen. Hij neemt het beroep aan en staat van 26 mei 1867 tot 25 juni 1871 voor de eerste maal (!) te Zuid-Beijerland.¹

Tijdens zijn eerste predikantschap keert een aantal onder censuur gestelde en van de gemeente afgedwaalde leden van de ‘groep-Budding’ - terug.

In september 1867 kan op de kerkeraad worden medegedeeld, dat de broeders B. Kruidenier en Adr. van Schelven weer met de gemeente zijn verenigd. Kruidenier wordt opnieuw gekozen tot ouderling en blijft dit tot zijn emigratie naar Noord-Amerika. Hij mag vóór zijn vertrek nog beleven, dat de Christelijke school te Zuid-Beijerland, waarvoor lang moest worden gestreden, in 1865 wordt geopend. Bastiaan Kruidenier is de eerste voorzitter van het schoolbestuur.²

Met deze vermelding willen wij ons relaas over de Afgescheiden gemeente te Zuid-Beijerland ‘gezegd Den Hitsert’ besluiten. Wij beseffen dat deze gemeente een zeer bewogen geschiedenis heeft gehad.

De Koning der kerk heeft haar echter bewaard door tal van scheuringen, dwaasheden en zonden heen. Ook aan Den Hitsert is gebleken, dat de weg van Gods Woord, de gereformeerde belijdenis en de gereformeerde kerkregering de enig juiste is.

1 W.J. Weyenberg, geb....., Meppel 1856, Bolsward, 1859, Alhen aan den Rijn 1861 Werkendam 1863, Baambrugge 1865, Zuid-Beijerland 1867, Waddinxveen 1871, Wezep 1874, Zuid-Beijerland (2e maal) 1881, Ouderkerk aan den Amstel 1882. Overleden 1885. Ds. Weyenberg stond bekend als een geleerde. Hij vertaalde circa 1866 de Institutie van Calvijn.

2 Vgl. ‘Na zestig jaren’, herdenking 60-jarig bestaan School met den Bijbel te Zuid-Beijerland (1865-1925), Zuid-Beijerland 1925. Ds. W. Koopmann, Gereformeerd predikant te Barendrecht gaf een breed verslag van de opening der school in het ‘Christelijk Weekblad’ van 25 nov. 1865.