De Afscheiding van 1834. Deel 2. De classis Dordrecht c.a.

[p. 188]

Hoofdstuk 11
Puttershoek

Van de Christelijke Afgescheiden gemeente van Puttershoek is uitermate weinig bekend.

Wij beginnen met vast te stellen, dat zij, wat jaar van ontstaan betreft, één der laatste is onder de Afgescheiden gemeenten, die wij in dit boek zullen behandelen - als datum van instituëring wordt genoemd: 21 oktober 1849. Reeds daardoor zou haar geschiedenis - voor zover in dit boek aan de orde - kort zijn. Maar hierbij komt, dat het archief van deze gemeente bij de dijkdoorbraken in februari 1953, geheel is verloren gegaan.

Een gelukkige omstandigheid is echter, dat wij in het bezit zijn van de tekst van een toespraak op 21 oktober 1949 gehouden door dhr. P. Boender Jzn., bij de herdenking van het 100-jarig bestaan van de gemeente.

Wij menen dat dhr. Boender, die zelf jarenlang ouderling is geweest en veel gedaan heeft voor de Gereformeerde kerk van Puttershoek, de gebeurtenissen van de eerste jaren nauwkeurig heeft beschreven.

Zijn relaas en verder enige gegevens in de notulen van de classis Dordrecht en van de gemeente te Dordrecht vormen voor ons de enige bron.

In 1849 omvat de gemeente slechts een paar gezinnen, die ook nog over een grote oppervlakte verspreid wonen.

Vóór 1849 zijn de Afgescheidenen te Puttershoek en omgeving lid van de gemeente te Dordrecht.

Zo doen in 1846 Frans Dorsman en Lena van de Graaf, wonende te Puttershoek, belijdenis des geloofs. In hetzelfde jaar sluiten Cornelis Barendrecht, Cornelis van de Graaf en Teunis van der Waal zich bij de gemeente te Dordrecht aan.

Ook lezen wij van éne Sonneveld, van Adriana Zeil geb. Oudshoorn en van C. van Maastricht.

Deze broeders en zusters - en nog enige anderen - geven medio 1849 aan hun gemeente (Dordrecht) te kennen, dat zij een zelfstandige gemeente wensen te vormen. De kerkeraad van Dordrecht is er vooralsnog op tegen, voornamelijk vanwege het kleine aantal. De kerkeraad vraagt bij monde van ds. S.M. Flesch, waarom men zelfstandig wil worden en of men de kosten wel heeft ‘overrekend’. Men zal aanstonds voor een eigen gebouw moeten zorgen etc. Het dorp 's-Gravendeel valt ons hierbij ‘als een

[p. 189]

schrikbeeld in de oogen.’ Daar geeft men de wereld oorzaak tot laster ‘wanneer men op geen goed fundament begint te bouwen.’¹

Maar in aug. 1849 herhalen de leden te Puttershoek het argument, dat het bezwaarlijk is steeds naar Dordt ter kerk te gaan. Vooral de vrouwen kunnen heel weinig ‘de godsdienst waarnemen’. Verder: er wordt geen catechisatie gegeven. In Puttershoek meent men ‘voor uitbreiding vatbaar te zijn’ door de nabijgelegen dorpen. Voor een kerkgebouw zijn reeds maatregelen getroffen.

Cornelis Barendrecht zal des zondags voorgaan.

Op de classicale vergadering van 11 sept. 1849 wordt besloten, dat er een zelfstandige gemeente te Puttershoek mag worden geïnstitueerd. Ds. S.M. Flesch wordt consulent.

En zo komt er - aldus P. Boender Jzn. - reeds op 12 sept. 1849 een kleine schare bijeen te Puttershoek. Er zijn ook enige personen uit Strijen, Maasdam, Mijnsheerenland en Grote Lindt aanwezig, alsmede ds. S.M. Flesch met twee van zijn kerkeraadsleden uit Dordrecht. Behalve de 3 laatstgenoemden ongeveer 15 personen. Na enige bespreking wordt vastgesteld, dat te Puttershoek een gemeente zal worden geïnstitueerd. Gekozen worden C. van de Graaf en C. van Maastricht tot ouderling; C. Barendrecht wordt diaken.

Op 21 oktober 1849 worden deze broeders te Dordrecht in het ambt bevestigd; deze datum wordt aangehouden als die van het ontstaan van de gemeente.

De vergaderingen van de gemeente werden gehouden op de plaats, waar ook in 1953 het kerkgebouw stond en wel ‘buitendijks’ aan de Oude Maas, aan de westzijde van het dorp.²

Aanvankelijk kerkte men in een schuur. Zondags werd driemaal dienst gehouden. De derde dienst droeg aanvankelijk het karakter van een ‘gezelschap,’ maar hiertegen rees bezwaar. 's Morgens en 's middags durfde niet iedereen naar de kerk te komen, vanwege de vijandigheid van een aantal dorpsgenoten. Vandaar dat de avonddienst in ere was en hij zijn karakter van dienst des Woords wel moest behouden.

De eerste predikanten van de gemeente zijn geweest: ds. P. den Boer³ (9

1 In 's-Gravendeel wordt juist in deze tijd de gemeente ontbonden. De Afgescheidenen aldaar - ongeveer evenveel als in Puttershoek c.a. - sluiten zich bij Dordrecht aan.

2 Ary Kalis en Maria van de Graaf (dochter van de overleden ouderling Corn. van de Graaf) verkopen op 26 maart 1858 aan de Chr. Afgescheiden gemeente te Puttershoek, vertegenwoordigd door Teunis van der Waal, ouderling en Leendert van der Sluys, diaken, een huis, schuur en erf, getekend no. 128, kadastraal A 317 en A 318, gelegen ‘Westzijde, buitendijks’ voor de prijs van ƒ 1400,-.

3 Pieter den Boer werd op 7 jan. 1828 te Bodegraven geboren als zoon van Pieter den Boer en Gerrigje den Olieslager. Hij huwde Dingena van der Beek en na haar overlijden Magdalena Boerse. Den Boer studeerde bij ds. F.A. Kok te Schoonhoven.

[p. 190]

nov. 1857-31 aug. 1863), ds. E. van der Kamp (29 dec. 1864-31 juli 1870) en ds. W. Raman (13 nov. 1870-3 dec. 1871).

Als wij er op letten, dat de gemeente in 1856 nog slechts 85 zielen omvat, dan is het wel duidelijk, dat men heel wat heeft aangedurfd in het beroepen van een eigen predikant.¹

Gedurende de jaren 1849-1869 zien wij als afgevaardigden van de gemeente op de classicale vergaderingen verschijnen: de hierboven reeds genoemde ambtsdragers, alsmede J. van Bree, eerst als diaken dan als ouderling; Teunis van der Waal, idem; C. Barendrecht als ouderling en B. Groenendijk, ouderling.

Door de arbeid van ds. P. den Boer breidt de gemeente zich enigszins uit. Verscheidene personen leggen belijdenis van hun geloof af.

Zoals we reeds schreven: veel is ons niet bewaard gebleven aangaande de geschiedenis van de eerste 20 jaar van het bestaan van deze gemeente. In de classicale notulen vonden we nog een enkel gegeven, dat waard is, hier te worden vermeld.

Puttershoek heeft nimmer ‘erkenning’ van de landsoverheid gevraagd. In 1851 blijkt, dat de gemeente deze ook niet wilde vragen. In 1870 geeft zij aan de overheid kennis van haar bestaan.

De wees Ambrosius de Leeuw, zoon van wijlen de gelijknamige ouderling van 's-Gravendeel, schoenmaker van beroep, wenst in 1859 te worden opgeleid tot predikant. Na een vooropleiding te hebben ontvangen, studeert hij enige jaren aan de Theologische school te Kampen, maar hij volbrengt zijn studie niet. Ook 's-Gravendeel wordt bij herhaling in deze zaak gemengd. Frans Dorsman, van beroep schipper, kan het maar moeilijk vinden met ds. E. van der Kamp. Hij en een kleine aanhang nemen 's zondags het scheepje en gaan elders kerken.

Tenslotte nog dit: Doleantie (1886) en ‘Vereniging’ (1892) brengen in Puttershoek veel strijd. Zo zelfs, dat men ds. P. den Boer, die reeds in 1881 te Veere emeritaat had verkregen, weet te overtuigen, dat het de gemeente wellicht kan redden, als hij naar z'n oude gemeente terugkeert. Dit gebeurt op 18 december 1892. Hij dient de gemeente tot hij op 6 september 1901, op 73-jarige leeftijd, overlijdt.²

1 In de jaren rond 1849 leefden vele inwoners van Puttershoek van de vlasbewerking; daarnaast was er handel in riet en biezen. In 1847 telde het dorp 1620 inwoners; ongeveer 1570 waren lid van de Hervormde kerk.

2 Aangezien wij uit ervaring wel weten, hoe het gaat, als een getypt overzicht de enige bron is - eerlang is dan in het geheel niets meer te vinden - geven we nog enige bijzonderheden uit de toespraak van de reeds genoemde Heer P. Boender Jzn., hoewel de inhoud er van strikt genomen buiten het kader van dit boek valt.
Op 13 nov. 1870 wordt ds. W. Raman bevestigd door de consulent ds. A.H. Gezelle Meerburg. Zijn tractement zal bedragen ƒ 700,- per jaar, benevens vrije woning en ‘vrij van lasten’. In die jaren kerkt men vanuit verre omtrek in Puttershoek. Op 3 april 1871 leggen 25 jonge mensen belijdenis des geloofs af. Ds. Raman vertrekt naar Vlissingen en wordt opgevolgd door ds. G.A. Gezelle Meerburg (2 nov. 1873-9 sept. 1877); bevestigd door zijn broer A.H.G.M. te 's-Gravendeel.
In 1875 wordt besloten over te gaan tot bouw van een pastorie. De eerste steen wordt gelegd door A. van Es. Bouwkosten ƒ 4500,-. De daarvoor aangegane schuld veroorzaakte zorgen, die tot 1887 nawerkten. In 1864 was de schuur waarin werd vergaderd, reeds vervangen door een eenvoudig kerkgebouw.
De beide volgende predikanten waren H. Cramer (4 mei 1879-27 juni 1880) en C.J. Eckhardt (11 nov. 1883-1 april 1888). Laatstgenoemde werd bevestigd door ds. E.F. Smit van Gorinchem.
Tijdens zijn verblijf werd ‘het geestelijke leven zeer gedrukt door de stoffelijke nood en bovenal doordat er geschil was gerezen op de kerkeraad.’ Hierbij werd de classis te hulp geroepen. De schuld op de pastorie drukte nog sterk en er waren bepaalde stukken, voornamelijk van financiële aard, zoek geraakt. De stukken kwamen terecht, maar een ouderling bedankte naar aanleiding van e.e.a.
Na het vertrek van ds. Eckhardt kwamen ‘Doleantie’ en ‘Vereniging’ in het middelpunt der belangstelling. Ds. P. den Boer stond tot aan zijn overlijden midden in de strijd, die één en ander veroorzaakte. ‘Zo erg was het in het kerkelijk leven, dat men sprak van scheurziekte.’
Zijn opvolger was ds. A. Voogel (2 sept. 1906-26 okt. 1919). Gedurende de eerste jaren van zijn predikantschap is het - als gevolg van de strijd - ‘maar een klein getal dat zich 's zondags opmaakt om naar Gods huis te gaan.’ Beroepen op een tractement van ƒ 600,-, werd hem aanstonds ƒ 1000,- per jaar betaald. Het inwendige van het kerkgebouw werd verbeterd, er werd een gaanderij gebouwd en een orgel geplaatst. Maar vervolgens moest het kerkgeboouw worden vergroot, door uitbreiding ‘naar de rivierzijde’.
Ds. Voogel - aldus P. Boender - heeft met veel zegen mogen arbeiden. Zowel 's zondags als door de week, verbreidde hij de Schriftkennis in zijn gemeente. Na zijn vertrek (1919) breken 3 ouderlingen met hun gemeente en gaan over naar de Chr.e Geref. kerk. Een niet gering aantal leden volgt hen.
Behalve de reeds genoemde ouderlingen en diakenen, geeft P. Boender nog het volgende lijstje van kerkeraadsleden uit vroeger jaren.
Ouderlingen: A. den Tuinder, A. Monster, K. Groeneveld, D. Kruithof, A. Snaayer, S. van de Graaf, P. Wildeman en A. van der Linden.
Diakenen: W. de Geus, P. van der Wilt, L. van der Sluys, Willem Goud.