De Afscheiding van 1834. Deel 2. De classis Dordrecht c.a.

[p. 162]

Hoofdstuk 9
De Afgescheiden gemeente van Dordrecht III (1851-1870)

Na de beide grote crises - tengevolge van het optreden van de groepen Wigny en Flesch - komt het kerkelijk leven te Dordrecht in bovengenoemde jaren in rustiger vaarwater.

We krijgen de indruk, dat ds. Cornelis van Proosdij, die hier gestaan heeft van 1854 tot aan zijn overlijden in 1879, met veel zegen heeft mogen arbeiden. Zonder veel ophef bedient hij zijn ambt, in stilte gaat hij zijn weg. Tijdens zijn predikantschap komt de vereniging met de Kruisgemeente tot stand. En hoewel - volgens de lidmatenboeken - nog menig lid de gemeente vaarwel zegt - zien wij toch het aantal Gereformeerden te Dordrecht geleidelijk aan groeien.¹

We zullen nu achtereenvolgens nog één en ander vermelden aangaande de samenstelling van de kerkeraad, diverse gebeurtenissen, het kerkgebouw, de leden te Zwijndrecht en schoolzaken.

1 In 1856 telt de gemeente 310 zielen: in 1868: 600: in 1871 (na vereniging met de Kruisgezinden) 900; in 1900 (na de doleantie): 2520.

Samenstelling van de kerkeraad

Op 23 november 1851 wordt Pieter Meindert Dijksterhuis voor de tweede maal predikant te Dordrecht; hij wordt bevestigd door ds. S.O. Los van Werkendam.

Hij vindt naast zich in de kerkeraad: A. de Waal (scriba) en C. Spaan als ouderlingen; D. Bisschop en A. van Torenburg als diakenen.

In 1852 wordt de ‘koekbakker’ Willem Vetten de derde diaken.

Al aanstonds zien we ds. Dijksterhuis bij vernieuwing in de classicale vergaderingen verschijnen. Hij stelt aan de orde voor het catechetisch onderwijs, het ‘onderwijsboekje’ van Abraham Hellenbroek te vervangen door het bekende ‘Kort Begrip’.²

Dijksterhuis slaat het hem opgedragen consulentschap van Zuid-Beijerland

2 ‘Kort Begrip der Christelijke Religie’, opgesteld door de kerkeraad van de Gereformeerde kerk te Middelburg in 1611. Het is een leerboek, dat zou kunnen worden genoemd een uittreksel van de Heidelbergse Catechismus.

[p. 163]

af ‘dewijl Zijn Eerw. niet wel tegen het reizen konde en daarbij met veele werkzaamheden bezwaard was.’

De student Israël Middel (1829-1896) is de enige, van wie in de notulen wordt gewaagd, als z'n opleiding te hebben ontvangen bij ds. Dijksterhuis, tijdens diens tweede predikantschap te Dordrecht. Eerder was C. Roobol door hem opgeleid.

Reeds in oktober 1852 ontvangt Dijksterhuis een beroep uit de stad Groningen. Hoewel de kerkeraad er op aandringt dat hij in Dordrecht zal blijven, neemt hij het beroep aan ‘om redenen dat de roepende gemeente... grooter was als deze gemeente in Dordrecht en Zijn EW. voor dit heden geen uitbreiding zag.’

Dijksterhuis heeft zich vermoedelijk in Dordt nimmer thuis gevoeld. Hij voegt aan het bovenstaande toe ‘dat (er) weinig opregte betrekking in de gemeente schijnt te spreken, wijl dat niet door daden blijkt, daar Zijn EW. voor omtrent acht jaren 300 gulden aan de gemeente geschoten¹ heeft om hen te redden, waarvoor Van Torenburg, Eysbergen en A. de Visser zijn borg gebleven, waarvan nog niets is betaald geworden, hetwelk Zijn EW niet liefderijk vindt.’

Ouderling De Waal voert hiertegen aan, dat de gemeente de laatste 8 jaren onafgebroken met ‘rampen’ is bezocht geworden: de processen tegen Wigny c.s.; ‘daarna de treurige handelingen van S.M. Flesch.’

Het blijkt, dat van de ƒ 1000,-, die Dijksterhuis en zijn vrouw in 1842(!) hebben geleend voor de aankoop van een orgel - zie hiervoor hoofdstuk 6 - nog slechts ƒ 200,- zijn terugbetaald.

Eerst in 1862 - na een eindeloze correspondentie vanuit Groningen - ontvangt Dijksterhuis van zijn ƒ 800,-, een bedrag van ƒ 600,- terug.²

Op de classicale vergadering van oktober 1852 vraagt en verkrijgt Dijksterhuis een attest voor de kerk van Groningen. Ook dan wordt geconstateerd, dat de kerkeraad van Dordt het moeilijk heeft met zijn vertrek. Dijksterhuis, gevraagd zich te verklaren, zegt ‘dat bij Zijn Eerw. de overtuiging bestond, dat de Heere wilde dat hij de gaven, welke de Heere Zijn Eerw. verleend had, zoude besteden, aldaar, dewijl Zijn Eerw. betoogde dat het hoofddoel waartoe Zijn Eerw. voor elf maanden de beroeping naar Dordrecht aannam onder des Heeren zegen bereikt was.³

En zo neemt Dijksterhuis dan op 7 november 1852 voorgoed afscheid van de gemeente te Dordrecht. Ook in Groningen heeft hij ‘onder soms moei-

1 = geleend

2 Terloops merken we op, dat ds. Dijksterhuis te Dordrecht woonde op de volgende adressen: Lindegracht 1054 (thans Museumstraat) - 1843; Korte Breestraat D 922 - 1845; Kromhout E 22-1847; Bagijnhof 798-1851 tot 1852. Het huis(je) in het Kromhout werd door hem gekocht op 10.3.1847 voor ƒ 1600,- Het was gelegen naast het kerkgebouw.

3 Het is duidelijk, dat dit laatste slaat op de verwarring, die ds. Flesch had achtergelaten in de Dordtse gemeente.

[p. 164]

lijke omstandigheden met veel vrucht gearbeid.’¹

Na het vertrek van Dijksterhuis is de gemeente een kleine 2 jaar vacant. A. de Waal wordt nu praeses van de kerkeraad; diaken W. Vetten, de scriba, wordt ouderling. Daarna worden in de loop der jaren nog ouderling: C. van der Wiel en de broodbakker H. van Waardhuizen. W. Kooyman(s) wordt diaken in 1854, evenals Matthijs van Scheld; in 1855 komen in hun plaats: Carl Matthijs Dicke en Izaäc den Hollander.

Merkwaardig is dat Antonie van Torenburg in 1854 bedankt als diaken - spoedig daarna onttrekt hij zich aan de gemeente. Per advertentie in de Dordrechtsche Courant van 18 maart 1854 wordt één en ander publiek gemaakt. De advertentie luidt als volgt.

Aan de Ingezetenen van Dordrecht wordt bekend gemaakt, dat de Ondergeteekende BEDANKT HEEFT niet alleen als DIAKEN, maar met zijn Echtgenoot geen leden meer zijn van de CHRISTELIJKE AFGESCHEIDENE GEMEENTE, door menschelijke Instellingen niet vereenigd.
Gode zij dank, die ons daaruit verlost heeft.
A. van Torenburg

Papier is geduldig - maar de zaak zelve wordt noch uit de notulen, noch uit deze advertentie duidelijk. De oud-diaken Leonardus Eysbergen keert in dec. 1854 terug tot de Hervormde kerk. In 1862 melden de notulen, dat hij ‘in diepe armoede’ verkeert.

Begin 1857 bedankt Dionysius Bisschop als diaken en ‘voegt zich bij Ds. Ledeboer.’²

1 Dr. J. Wesseling, Afscheiding en Doleantie in de stad Groningen, pag 70. Dijksterhuis werd op zondag 21 nov. 1852 te Groningen bevestigd.

2 Bedoeld zal wel zijn een Ledeboeriaans gezelschap in Dordrecht of naaste omgeving.

Ds. Cornelis van Proosdij

Op 16 april 1854 wordt proponent Cornelis van Proosdij, opgeleid bij ds. A. Brummelkamp te Arnhem, beroepen.

Ter kennismaking is hij vier weken later in de vergadering van de kerkeraad. Hij heeft wel enige bezwaren, het beroep aan te nemen, daar de kerken in Zuid-Holland niet met de kerken van de ‘Geldersche richting’ samenleven. Maar de synode van Zwolle is op handen. Dus kunnen de kerkelijke zaken nog tot aller ‘genoegen’ aflopen. Het beroep wordt derhalve in beraad gehouden.

De beroepene wordt een tractement van ƒ 800,- per jaar in het vooruitzicht gesteld.

Het is hier niet de plaats in te gaan op de verschillen binnen de Afgeschei-

[p. 165]

den kerken, waaraan de term ‘de Gelderschen’ zijn ontstaan ontleent.¹ In volgende hoofdstukken zullen we van deze dingen iets meer moeten zeggen. Voldoende zij mede te delen, dat tijdens de synode gehouden te Zwolle van 8 tot 22 juni 1854 een hereniging werd bereikt met A. Brummelkamp c.s. Op de classicale vergadering van 2 aug. 1854 wordt geconstateerd, dat - na de laatste synode - beroepen uitgebracht op ‘candidaten uit Gelderland’ kunnen worden goedgekeurd.

Proponent Van Proosdij neemt daarop het beroep aan, en wordt bevestigd door zijn leermeester Brummelkamp op 19 augustus 1854.²

Als van Proosdij te Dordt de herdersstaf opneemt is dit dus voor de eerste maal; hij is dan 39 jaar oud.

1 Men zie de Acta der synode van 1849, 1851 en 1854.

2 Cornelis van Proosdij werd op 22.4.1815 te Weesperkarspel geboren als zoon van Simon van Proosdij (29), veehouder en van Jantje de Kloet. Zijn eerste vrouw was Fenna Mijda Lohman, zijn tweede echtgenote Anna Wilhelmina Stegenga, afkomstig uit Lippenhuizen. Ds. C. van Proosdij overlijdt te Dordrecht op 25.5.1879, oud 64 jaar.

Diverse gebeurtenissen

In de jaren, waarover in dit hoofdstuk wordt gehandeld, is er enige malen belangstelling voor de Afgescheiden gemeente (en haar gebouw) van de zijde van niet-Afgescheidenen.

In december 1851 vraagt de bekende kruisdominee C. van den Oever te Rotterdam, in het kerkgebouw te mogen preken. Het wordt hem geweigerd. Wellicht stamt vanaf die tijd het contact tussen de Kruisgezinden en de gemeente van ds. Flesch.

De notulen van sept. 1853 vermelden, dat Flesch contact heeft gehad met ouderling De Waal. Flesch deelt mede ‘dat er nog eenige goederen waren van de gemeente, die onder zijn berusting waren en meende dat hij nog eenige gelden met den kerkeraad had te verrekenen.’

Nader: Flesch meent dat hij nog ƒ 45,- te vorderen heeft van de kerkeraad. De kerkeraad vraagt daarop van hem ‘de schaalcollecte, dewelke in die verwarde tijd is gehouden ten behoeve der Christelijke Afgescheidene gemeente.’ De opbrengst is blijkbaar terechtgekomen bij Flesch en zijn aanhang. Er wordt geen overeenstemming bereikt. Maar: ‘De kerkenraad besluit dat terwijl S.M. Flesch in benarde omstandigheden verkeert,³ hem de som van ƒ 25,- te geven tegen teruggaaf van alle de onder hem berustende goederen van de gemeente.’

Dan lezen we, dat in april 1862 bij ds. Van Proosdij is geweest ‘een gewezen Jood’, die ‘door de vrije Schotse Kerk in ons vaderland gepromoveerd was.’ Deze zal als zendeling en predikant worden uitgezonden ‘om te Suriname onder de Joden te arbeiden... Een geboren Dordtenaar zijnde had hij zijn

3 In het vorige hoofdstuk zagen wij, dat hij juist in deze tijd breekt met de hem overgebleven volgelingen te Dordrecht.

[p. 166]

begeerte te kennen gegeven’ om in onze kerk zijn afscheid van de stad te mogen prediken. Het oordeel van de kerkeraad is ‘dewijl de Leeraar Zwartz (bedoeld zal zijn Schwartz - C.S.) altijd tegen over de Kerke Gods in Nederland staat en zulke zaken onze gemeente soms in een verkeerd licht zouden brengen, dit verzoek af te wijzen.’¹

Dan horen we in 1863 van de ‘Heer Berends’. Deze was in twist geraakt met ‘het bestuur der Evangelisatie wegens zijn wangedrag gepleegd te Rotterdam.’

De evangelist Berends aanvaardt, zoals nader blijkt, de leer van de algemene verzoening. Hij trekt het echtpaar Vermeulen, G.W. de Boo, de weduwe Van Osselen met haar beide dochters Hendrika Catharina (‘belijdenis gedaan in 1845, pas 13 jaren oud’) en Jacoba, van de kerk af.

Na een jaar komt G.W. de Boo van zijn dwaalleer terug. Hij zal niet langer kerken bij de ‘Evangelisatie’. Deze - aldus de notulen - ‘staat ook geheel op het gebied der Hervormde kerk.’

Begin 1865 lezen we, dat ds. C. van Proosdij verslag doet van een vergadering, samengeroepen door de evangelist Kousbroek. Allen, die de waarheid liefhebben, waren uitgenodigd, om, met elkaar verenigd, maandelijks een bidstond te houden. Nu eens in de zaal der ‘Evangelisatie’, dan in de kerk van de Afgescheiden gemeente of in het gebouw van de Gereformeerde gemeente onder het kruis (Kuipershaven). De vorm, die zal worden gekozen: eenvoudig een kapittel lezen, niet preken ‘en dan bij verwisseling met elkander bidden om de vereeniging van Gods kinderen en om de uitstorting des Geestes.’

De kerkeraad besluit haar gebouw voor dit doel af te staan...

Vijf jaar later (1870) melden de notulen, dat de evangelist Philippus Kousbroek² ‘met zijne positie verlegen staat.’ Hij wenst evangelist te worden bij de Afgescheidenen, hoewel hij geen lid is. Daarbij wil hij ook verbonden

1 Het is niet duidelijk, welke persoon is bedoeld met ‘een gewezen Jood.’ ‘Zwartz’ is dr. Carl A.F. Schwartz, geboren in het jaar 1817 in Pruisisch Polen. De zin van het citaat uit de notulen zal wel zijn, dat aangezien de organisatie waarvan dr. Schwartz de ziel is altijd tegenover de kerk staat, men het verzoek moet afwijzen. In het Gedenkboek uitgegeven bij de herdenking van het 50-jarig bestaan der Nederlandsche Vereeniging voor Israël (1861-1911), samenstellers F.W.A. Korff en A. van Os, wordt vermeld, dat in begin 1862 de aandacht van genoemde vereniging voor het eerst gericht werd op Suriname. Een candidaat in de theologie der ‘Broedergemeente’ werd aangewezen als zendeling onder de Joden naar Suriname te gaan, maar deze koos al spoedig toch een andere werkkring (blz. 165-168). Dr. Schwartz stond - zoals bekend - jarenlang in dienst van de Vrije Kerk van Schotland.
Men zie voor laatstgenoemde verder: Christelijke encyclopaedie; J.C. Rullmann, De strijd voor kerkherstel. Kampen 1928; G.M. den Hartogh, Het Chr. Geref. Seminarie te Amsterdam, Delft z.j.

2 De bevolkingsadministratie van Dordrecht noemt: Theodorus Kousbroek, geb. 8 juli 1826 te Rotterdam. Vestiging te Dordrecht 1 nov. 1863; Nederlands-Hervormd godsdienstonderwijzer. Vertrok 28 okt. 1876 naar Lochem.

[p. 167]

blijven ‘aan zijn commissie te 's-Gravenhage.’ Wij horen verder niets van deze vrij duistere zaak.

Het jaar 1869 brengt de vereniging met de Kruisgezinden. Voor Dordrecht betekent dit - zoals wij reeds beschreven - dat de gemeente aan de Kuipershaven tot het kerkverband van de Afgescheidenen toetreedt. Beide gemeenten gedragen zich tegenover elkaar als zusterkerken.

Vermeldenswaard is ook, dat Reinier de Visser nog in het jaar 1863(!) een aanmaning ontvangt, te betalen een som van ƒ 34,- ‘wegens boete hem in de tijden der vervolging opgelegd.’

‘De vergadering¹ leest een stuk voor waarbij in het jaar 1841... kwijtschelding der boeten is verleend.’

De gerechtskosten zijn echter niet kwijtgescholden. Voor alle zekerheid zal de kerkeraad een deskundige raadplegen.

In het jaar 1862 wordt op de classicale vergadering voor het eerst een verantwoording gedaan van collecten voor de zending. Dordrecht heeft over de afgelopen drie maanden afgedragen een bedrag van ƒ 50,-.

1 Bedoeld is de vergadering van de kerkeraad.

Kerkgebouw

Omstreeks 1854 wordt het houten kerkgebouw in het Kromhout bouwvallig. Ook daarvóór was het vermoedelijk maar behelpen.

Nadat in 1861 is afgezien van de aankoop van het ‘kerkgebouw en huis van N. Wedemeijer’ (zie vorig hoofdstuk), wordt in het jaar 1865 het kerkgebouw, hetwelk nog steeds eigendom is van het lid Jacob Sterk van de Weg, gekocht voor de som van ƒ 3000,-.

De houten loods wordt dan gesloopt en voor ƒ 8500,- wordt een nieuwe kerk opgetrokken. Eind 1866 of begin 1867 wordt het nieuwe bedehuis in gebruik genomen.

De eerste intekening voor de nieuwbouw, door de leden der gemeente, levert circa ƒ 4700,- op.

Tijdens de bouwwerkzaamheden wordt gekerkt in de ‘oude Mennonistenkerk in de Breestraat.’²

2 De Mennonistenkerk stond aan de zuid-oostelijke zijde van de Lange Breestraat, ongeveer op de plaats waar thans het gebouw ‘Patrimonium’ staat.

De leden der gemeente te Zwijndrecht

Nadat enige gemeenten in de omgeving van Dordrecht zich weer in het kerkverband hebben gevoegd - bijv. Heerjansdam in 1853 - wordt het ‘territoir’ van de gemeente te Dordrecht langzamerhand kleiner.

's-Gravendeel wordt in 1852 zelfstandig. Maar de Afgescheidenen van Zwijndrecht zullen tot aan de Doleantie bij Dordt blijven behoren.

[p. 168]

In aansluiting op het vermelde over ‘Zwijndrecht’ in hoofdstuk 6 nog het volgende.

In 1852 zijn op de voorgrond tredende lidmaten te Zwijndrecht: Arie van Deursen,¹ Jan Los, Jan van Loon, Hendrik Wezenaar en Jacobus van Noort. Beide laatstgenoemden voegen zich, naar wij reeds zagen, bij de Kruisgezinden.

Tengevolge van de moeilijke bereikbaarheid van het kerkgebouw te Dordrecht - men ging te voet en per schip; ijsgang op de rivier etc. - wordt er te Zwijndrecht vaak ‘gezelschap’ gehouden.

Teneinde iets van de sfeer waarin deze groep leefde te begrijpen, volstaan wij met het geven van een samenvatting van het rapport aangaande een bezoek, dat de ouderlingen Spaan en De Waal in september 1852 te Zwijndrecht hebben gebracht. Eerder was reeds gebleken, dat de broeders te Zwijndrecht allerlei bezwaren hadden, onder meer betreffende de candidaatstelling voor diaken: W. Vetten, Arie van Deursen en Jan Los.

Vergadering van 14 september 1853.
De beide ouderlingen doen verslag van hun commissie volbracht te Zwijndrecht. Enige leden van Zwijndrecht zijn niet verenigd met de ‘voorgestelde leden van Zwijndrecht tot diaken.’
Jan Los kan niet schrijven.
Arie van Deursen was naar het inzien van sommigen niet bekeerd. Van Deursen had dit zelf erkend op hun gezelschap, gehouden bij Van Noort aan huis.
Oud. De Waal vroeg aan Van Deursen ‘of hij niets van de bekeering kende bij bevinding en stelde hem de kenmerken van de waarachtige bekeering volgens Gods Woord voor, welke zaken van Deursen niet durfde ontkennen, waardoor van Deursen vrijmoedig werd en hetgeen hij in bevinding had, openbaarde tot blijdschap der beide ouderlingen, waarop niemand eenige aanmerking maakte.’ In de tweede plaats wordt er gesproken over hun nalatigheid in het komen tot de godsdienstoefeningen op de dag des Heren.
Jan van Loon en Van Noort antwoorden ‘dat zij meer vreede hebben onder het lezen van een Oude Predicatie in hun huis; en de Prediking van Do. Dijksterhuis hen niet bevalt en dat Gods Woord verdraaid werd door het lezen van de nieuwe overzetting des Bijbels.’
Ook: ‘dat er zooveel Goddeloosheid in de kerk was; namelijk de kerkenknegt geeft plaatsbriefjes aan menschen van Zwijndrecht mede en vraagt plaatsengeld en er is zooveel hoogmoed... Ook had de kerkenraad een persoon aangenomen met toelating om op Zondag te werken.’
De ouderlingen merkten aan ‘dat hunne beschuldigingen vals waren’ en wat de hoogmoed betrof ‘zij die menschen behoorden te vermanen.’ Doch die twee broeders bleven verkeerd en tegen alle waarheid in, hun beschuldigingen vasthouden. Jan van Loon meende zelfs vrijheid van de Here te hebben, de kerk te verlaten. Ja, dat het zelfs een wonder zou zijn, als hij weer in de kerk kwam. Na al de broeders vermaand te hebben ‘van hunne verkeerde handelingen’ zijn de ouderlingen vertrokken.

Het lidmatenregister meldt, dat Jan van Loon in 1858 wordt ‘afgesneden’; hij voegt zich dan met zijn gezin bij een Ledeboeriaans gezelschap.

Ook in de notulen van 1862 is er sprake van het conventikel van de Zwijndrechtse leden der gemeente.

1 In maart 1856 naar Amerika.

[p. 169]

Schoolzaken

Hoewel we in dit boek niet de geschiedenis van het Christelijk onderwijs te Dordrecht kunnen of willen beschrijven - tot besluit van de hoofdstukken over Dordrecht een enkel woord over de eerste Christelijke school aldaar. In aansluiting op het genoemde in hoofdstuk 7, vermelden wij slechts hetgeen wij vonden in de notulen van de Afgescheiden gemeente.

Tijdens het tweede predikantschap van P.M. Dijksterhuis (1851-1852) wordt er opnieuw een commissie in het leven geroepen tot het stichten van een Christelijke school: Dijksterhuis, D. Bisschop, C.M. Dicke.

De school wordt in 1853 geopend.¹

In de notulen van de kerkeraad lezen we er voor het eerst van in 1859.

Er is dan namelijk sprake van de ‘netelige toestand van de bijzondere school van de le klasse in deze stad opgerigt door de WelEerw. Heer P. Dijksterhuis c.s.’ Zonder speciale voorzieningen zal zij moeten ophouden te bestaan. De kerkeraad acht het zijn roeping de school ‘aan hem op te dragen.’ Krijgt één en ander zijn beslag, dan zal dadelijk moeten worden overgegaan tot verbouw van het ‘daartoe aangekochte schoolgebouw.’

Eind 1859 wordt de school werkelijk aan de kerkeraad ‘opgedragen’. De school met haar gebouw wordt het wettige eigendom der gemeente.

Aan mevrouw J.J. Zeelt te Baambrugge² zal geld te leen worden gevraagd. Zij blijkt bereid een hypothecaire lening te verstrekken groot ƒ 2000,- tegen een rente van 2½% per jaar.

Het schoolgebouw - aan de Groenmarkt - komt te staan op naam van de kerkeraadsleden C.M. Dicke en W. Vetten.

In 1868 wordt besloten, dat er een nieuw gebouw zal komen in de Voorstraat, achter een bestaand woonhuis, met een uitgang in de Steenstraat. De nieuwbouw zal huisvesten een bewaarschool, een school voor lager en één voor meer uitgebreid lager onderwijs.

De plannen getuigen ongetwijfeld van durf en van een vooruitziende blik. Het schoolbestuur is ook dan: de kerkeraad van de Afgescheiden gemeente. Wij krijgen de indruk, dat de school voor het overige ‘interkerkelijk’ is, namelijk ten aanzien van personeel en leerlingen.

Bij de opening van het nieuwe gebouw op 4 januari 1869, geeft de Hervormde predikant Loef geen gevolg aan de uitnodiging de ‘feestrede’ uit te spreken. Deze wordt dan gehouden door ds. C. van Proosdij.

Ongetwijfeld een goed begin van het voor het kerkelijke leven van de Afgescheidenen zo gewichtige jaar 1869.

Een nieuwe school, vereniging met de Kruisgezinden.

De poorten der hel hebben ondanks alle, naar de mens gesproken hopeloze situaties, de gemeente van Dordrecht niet overweldigd.

1 Ds. H. Bouma, Een vergeten hoofdstuk, Enschede 1959, pag. 89.

2 Men zie voor haar: Bos, Archiefstukken II, 543.