De Afscheiding van 1834. Deel 1. Gorinchem en 'Beneden-Gelderland'

[p. 28]

Hoofdstuk 2
De requesten aan de Koning van 14 september 1835 en van oktober 1836

Wij hebben in het eerste hoofdstuk gezien, dat A. Hasselman en J.M.J. de Rouville ‘zich noemende afgevaardigden der afgescheidene Gemeente van Gorinchem’ in september 1835 een adres aan de Koning richtten, waarin zij - en anderen - vroegen als gemeente te worden erkend.

Wij laten de tekst van de betreffende stukken hieronder volgen.

Herv. Eered.
21 Dec. 1835 no. 10

Aan Zijne Majesteit,
den Koning der Nederlanden,
Prins van Oranje, Groot Hertog van Luxemburg, enz., enz.

Sire!

Wij ondergeteekenden, afgevaardigden der onderscheidene van het sedert 1816 bestaande Hervormde Genootschap, afgescheidene gereformeerde Gemeenten in de Provincie Zuid-Holland, Gelderland en Noord-Braband, geven met den verschuldigden eerbied te kennen, dat zij uit naam hunner onderscheidene gemeenten, zich tot Uwe Majesteit wenden om de navolgende reden.
Sedert het opmaken en teekenen van ons nevens gaande request om bescherming van de vrijheid onzer consciëntie en van onze openbare en gemeenschappelijke godsdienstoefeningen, is het ons voorgekomen dat men welligt ook daardoor ons bij Uwe Majesteit zal trachten tegen te werken door ons te beschuldigen dat wij bijeenkomen op ongelegener tijd en plaats; wij nemen bij deze de vrijheid om Uwe Majesteit eerbiedig te kennen te geven, dat wij bereid zijn om in onze onderscheidene gemeenten, op eigen kosten, zonder bezwaar van 's lands schatkist, plaatsen in gereedheid te brengen, om aldaar onze godsdienst uit te oefenen en die plaatsen aan de burgerlijke overheid onzer gemeenten op te geven, opdat daarover het behoorlijke toezigt genomen moge worden.
Het is daarom dat wij bij dezen Uwe Majesteit ernstig en dringend verzoeken, dat het Uwe Majesteit moge behagen om nevens be-

[p. 29]

scherming van onze consciëntie en godsdienstvrijheid, ons tevens te vergunnen zoodanige plaatsen op onze eigene kosten in gereedheid te brengen, opdat wij daarin zonder iemands bezwaar onze godsdienst kunnen uitoefenen, overeenkomstig onze van ouds erkende, en door de grondwet gewaarborgde formulieren van eenigheid der Gereformeerde Kerk in Nederland.

't welk doende met verschuldigden eerbied (volgt ondertekening welke nagenoeg gelijk aan die van het eigenlijke request, hetgeen hieronder wordt afgedrukt).

Aan Zijne Majesteit,
den Koning der Nederlanden,
Prins van Oranje, Groot Hertog van Luxemburg, enz., enz.

Sire!

Geven met den verschuldigden eerbied te kennen ondergeteekenden, afgevaardigden en opzienders der onderscheidene Gemeenten, welke zich, volgende onze op Gods Woord gegronde geloofsbelijdenis en verdere formulieren van eenigheid, hebben afgescheiden van het sedert 1816 bestaande hervormde Genootschap; dat zij zich, uit naam dier onderscheidene gemeenten, wenden tot Uwe Majesteit om bescherming van onze openbare godsdienstoefeningen. De daad der afscheiding, Sire! sedert het laatst van het vorig jaar op onderscheidene plaatsen van ons Vaderland begonnen en verder voortgezet, is openbaar en behoeft geen verder betoog; wij vermeenen echter, als getrouwe onderdanen, verpligt te zijn Uwe Majesteit, aangaande die afscheiding, eenige nadere inlichting te moeten geven, opdat wij daardoor de lasteringen eenigszins mogen tegenspreken welke waarschijnlijk bij Uwe Majesteit aangebragt worden, om Uwer Majesteits harte voorin te nemen tegen dat gedeelte Uwer Majesteits onderdanen hetwelk getrouw wenscht te blijven aan de zuivere en onvervalste belijdenis onzer Gereformeerde Kerk, waarvoor onze voorvaderen, onder aanvoering en opwekking van Oranje, goed en bloed hebben veil gehad. Wij weten, Sire! dat onze tegenstanders, welke vooral onder de predikanten en derzelver onmiddellijke aanhangers gezocht moeten worden, die scheiding willen doen voorkomen als eene scheuring der Gereformeerde Kerk in Nederland; juist het tegendeel is waarheid, wanneer ten minste de eenigheid niet gezocht wordt in verwerping van al het kenmerkende onzer Kerk: de laatste tijden toch hebben ten allerduidelijkste bewezen dat het ligchaam, hetwelk met den naam van hervormd kerkgenootschap bestempeld wordt, werkelijk juist het tegengestelde is van de Gereformeerde Kerk. Die Kerk toch kan en moet aan hare belijdenis des geloofs en verdere eenigheidsbanden gekend worden; toetsen wij nu daaraan, in opregtheid des harten, het tegenwoordige hervormde genootschap in leer, in tucht en in wetgeving, dan is er niets te vinden van hetgeen in de formulieren van eenigheid als kenmerken der Gereformeerde Kerk worden aangewezen. In de leer heerscht zo groote losbandigheid onder het hervormde genootschap, dat zelfs de grondleer des christendoms, de leer der H. Drieëenheid, ja zelfs de volmaakt heilige en regtvaardige menschheid van onzen Heere Jezus Christus wordt aangetast; dat van de plaatsbekleedende borggeregtigheid van den eenigen en algenoegzamen Middelaar, Verlosser en Zaligmaker der uitverkorene gemeente, niet meer in de predikatiën wordt vernomen, dat de zaligheid van zondaren afhankelijk gemaakt wordt van het pogen en willen der zoodanigen, welke in Gods Woord

[p. 30]

genoemd worden dood in zonden en misdaden; en daar, naar het goddelijk getuigenis, de minste bijvoeging der menschelijke werken tot verkrijging der zaligheid, de genade Gods vernietigt, en de Apostel Paulus den vloek uitspreekt over een iegelijk die een ander Evangelium verkondigt als hetgene verkondigd is, zoo kunnen en mogen wij ook niet anders dan de dwalingen van het hervormde Genootschap van harte te verwerpen, en, in de mogendheid des Heeren, vast te houden aan onze, met het bloed onzer voorvaderen bezegelde geloofsbelijdenis der Gereformeerde Kerk; en deze daad kan en mag nimmer met den naam van scheuring der kerk bestempeld worden, daar dezelve integendeel het eenigste en veiligste middel is om scheuring der Kerk te verhoeden, dewijl, volgens onze aloude belijdenis, alle diegenen verworpen moeten worden, door middel der kerkelijke tucht, die secten en muiterij in kerke en waereldlijke regimenten aanrigten; hetwelk in het hervormd Genootschap onmogelijk is, daar in dat Genootschap de eene professor aan toekomstige predikanten kan leeren dat de banden onzer Gereformeerde Kerk verscheurd zijn, zooals Hofstede de Groot te Groningen, en een ander die banden nog eenigszins wil vasthouden, gelijk Heringa te Utrecht; daar een gedeelte predikanten aan het hoogste kerkelijk bestuur van het hervormde Genootschap kan vragen handhaving van de formulieren, terwijl een ander gedeelte kan vragen afschaffing derzelven, terwijl dat hoogste bestuur beide partijen kan dulden en tevens zichzelve onbevoegd erkennen, om duidelijk en onbewimpeld voor de wereld te verklaren, hoedanig de verbindtenis der predikanten moet opgevat worden, maar evenwel onderwerping blijft vorderen aan wetten en verordeningen, die in vele opzigten lijnregt strijdig zijn met Gods onfeilbaar Getuigenis, hetwelk alle heerschappijvoering over het erfdeel des Heeren volstrektelijk verbiedt. Dit alzoo zamengestelde Genootschap kan niet gescheurd worden, want die scheuring bestaat reeds in de daad, dewijl er geen innerlijke eenigheid bestaat; daar integendeel zij, die zich van dat Genootschap openlijk afscheiden, in de daad innig vereenigd zijn, door denzelfden band des gemeenschappelijken geloofs tezamen den hals wenschen te buigen onder het jok Jesu Christi, en van harte verwerpen alles wat scheuring en verwarring in het koningrijk van onzen Heer en Meester kan te weeg brengen.
De andere hoofdbeschuldiging, welke tegen ons wordt ingebragt, is: dat wij oproer en muiterij verwekken in den burgerstaat, dat onze openbare godsdienstoefeningen aanleiding geven tot storenis van de openbare orde en veiligheid, en dat wij daarom door Uwe Majesteit niet beschermd mogen worden. Was dit waarheid, dan moest men eerst aangetoond hebben, dat de grondslagen van onze Kerk de zaden tot zoodanige storenis bevatten; doch dan zou men ook tevens de, tijdens de bezwering der grondwet, nog bestaande Gereformeerde Kerk van dezelfde zaak moeten beschuldigen, maar dan heeft ook het bloed onzer vaderen gestroomd ter handhaving van beginselen die nadeelig zijn voor de openbare orde en veiligheid, en welk oordeel moeten wij dan vellen over Oranje en Nederland, die zooveel in de vroegere tijden hebben gedaan en geleden, opdat die beginselen dieper wortel mogten schieten in de harten der bewoners van ons, eertijds zoo bloeijend en voor de geheele wereld ontzagchelijk vaderland. Neen, Sire! de beginselen van onze gereformeerde godsdienst prediken in alle, niet tegen Gods Woord strijdende, dingen volkomene onderwerping aan de door God gestelde magten in de wereld, en nimmer kan aan hen, welke die beginselen van harte belijden en aanhangen, de minste oproerigheid worden te last gelegd, en de geschiedenis der laatste dagen heeft krachtig bewezen, dat de afgescheidene gereformeerden, onder tegenstand, verguizing en vervolging, door Gods genade geleerd hebben, om niet weder te schelden, als zij gescholden worden, niet te dreigen als zij lijden, maar dat zij, de wrake overlatende aan den Almagtige, de verdrukking verdragen, de schande verachten en God, hunnen Schepper, hunne zielen bevelen met weldoen. Onze openbare bijeenkomsten, waarin wij zingen, bidden, Gods Woord hooren verkondigen, wor-

[p. 31]

den belemmerd, geregtelijk vervolgd, beboet, terwijl de wereld zelf meer en meer overtuigd wordt, dat wij geene burgerlijke wet overtreden. Onze eigenlijke tegenstanders nemen daardoor gelegenheid om ons te kwellen, te bespotten, te vervolgen; daardoor wordt het zaad van burgerlijke oneenigheid ruimschoots gestrooid en gekoesterd, en de werkelijke vijanden van onze wezenlijke welvaart juichen in de toekomstige beroering van Nederland.
Men zal wellicht zeggen dat wij dan moesten afstaan van onze vorderingen, dat wij onze onderlinge bijeenkomsten moesten nalaten; maar, Sire! moeten wij en wij alleen dan verstoken worden van eene bezworene vrijheid? zijn wij dan geene onderdanen van uwe Majesteit, in dat land, waarin de volkomen vrijheid van godsdienstige begrippen van elk gewaarborgd wordt, waarin aan alle godsdienstige gezindheden, in het koningrijk bestaande gelijke bescherming verleend wordt, en waarin de belijders der onderscheidene godsdiensten allen dezelfde burgerlijke en politieke voorregten genieten; in dat land, waarin geene openbare oefening van godsdienst kan worden belemmerd, dan in gevallen dezelve de openbare orde of veiligheid zou kunnen storen; in dit land, waarin aan Uwe Majesteit de zorg is opgedragen, dat geen godsdienst gestoord worde in de vrijheid van uitoefening, die de grondwet waarborgt. Nu worden wij gestoord in onze huizen en in de open lucht, en de hervormde predikanten worden gehandhaafd in het bezit der kerken, die op sommige plaatsen genoegzaam niet bezocht worden. Sire! wij mogen het ernstig en eerbiedig vragen: moeten onze conscientieën dan alleen gekluisterd worden, is het dan voor ons alleen misdaad om God te dienen naar de overtuiging onzer conscientie? Terwijl de nieuwmodische predikanten vrijuit mogen prediken en doen wat zij willen, en door het schelden op dweepers, scheurmakers en onruststookers de ware gereformeerden nog meer hatelijk zoeken te maken; moeten wij dan alleen aan de bespotting en verguizing onzer andersdenkende landgenooten worden overgelaten? Moeten wij alleen door militairen gestoord, voor regtbanken vervolgd en beboet worden, op grond van eenige artikels, die kennelijk een geheel ander doel hebben, en nimmer vroeger zoodanig toegepast zijn in de geheele uitgestrektheid van het fransche keizerrijk, noch niet zoodanig toegepast werden in het anders geheel niet burgerlijk rustige fransche koningrijk? En aan dat alles kan Uwe Majesteit in eens een einde maken, door Uw Koninklijk Woord te doen hooren tot erkenning van grondwettige regten, tot schorsing der storenis en vervolging. Wij vragen geen geldelijke onderstand voor de onderscheidene bedienaren des Woords in ons midden, wij vragen geen geld voor onze armen, wij vragen geene woningen voor onze herders en leeraars, wij vragen geen genade wanneer iemand onzer burgerlijk kwaad doet; wij vragen alleen handhaving van regt en billijkheid, en ons vereenigende met het adres door onze geloofsgenooten in Groningen en Drenthe, onlangs aan Uwe Majesteit aangeboden, verzoeken wij dringend, dat het Uwe Majesteit zal gelieven, op grond van art. 190-193 en 196 onzer bezworene grondwet, te besluiten dat onze onderscheidene gemeenten gehandhaafd worden in de vrijheid van geweten, in het regt om God in het openbaar te dienen, overeenkomstig onze van ouds erkende formulieren van eenigheid; opdat daardoor alle verdere storenis onzer rust moge geweerd worden, en wij alzoo, in alle godzaligheid en eerbaarheid, een stil en gerust leven mogen leiden, of dat anders openbaar moge verklaard worden, dat zulk eene godsdienst, als wij belijden, in Nederland niet mag bestaan, opdat zij, die de eere Gods zwaar op het hart weegt, en, op grond van Gods Woord, Gode gemeenschappelijk wenschen te dienen, zich, in de kracht van onzen Drieëenigen Verbondsgod mogen voorbereiden voor de verdere vervolgingen, of in een ander oord der wereld eene veilige schuilplaats gaan zoeken, gelijk in vroegere dagen onze vervolgde geloofsgenooten uit Frankrijk en Schotland, ja zelfs de vervolgde Joden uit Spanje en Portugal, zoodanig eene schuilplaats in het herbergzame Nederland mogten aantreffen. God de Almachtige, de Verbondsgod van Willem I en Oud Nederland, beware

[p. 32]

genadiglijk ons tegenwoordig Vaderland voor de oordeelen, die in Zijn Woord dat niet liegen kan, gedreigd worden over elk die Hem en Zijne dienst verlaat en Zijn volk tegenstaat en vervolgt, omdat zij Hem gemeenschappelijk en openbaar met ligchaam en ziel wenschen te dienen en te verheerlijken.

't welk doende met verschuldigden eerbied

Wij geven de hoofdzaken van de ondertekening hieronder nogmaals weer in drukletters.

A. Hasselman, J.M.J. de Rouville, Gorinchem; Andries Mayers, ouderling, Antonie Vos, diaken, Sprang enz.; Otto van Tuijl, H. Ruimschoot, Game-

[p. 33]

ren enz.; C. van Balen, ouderling, Wijnant Bok, diaken, Brakel en Pouderooyen; K. van der Linden, diaken, Aart Versteeg, ouderling, Vuren; Arie van Bruinswijk, diaken, G.H. Overkamp, ouderling, Leerdam; Gerrit Demper, ouderling, Koen de Jong, ouderling, Langerak, Tienhoven enz.; Dirk Verheij, Agienus van der Plas, Neder-Hardinxveld en Giessendam; Jan Killewinger, Sleeuwijk; G.G. van der Beek, Gerrit Rombout, Dussen; J.W. Straver, Hemert enz.; Jilis Drost, Janus den Hartog, Tricht enz.; H.P. Scholte, predikant, Johs. Branderhorst, ouderling, Arie Verkuijl, Genderen, Doveren enz.

Nog is bij het adres gevoegd een stuk, met nagenoeg de ondertekening als boven, waarin de ‘afgevaardigden’ aan Isaak Overkamp (Leerdam) en Janus den Hartog (Tricht) machtiging verlenen de requesten der onderscheidene gereformeerde gemeenten aan de Koning te overhandigen en ‘tevens in onze plaats en in ons belang datgene mondeling aan Uwe Majesteit meetedelen, wat zij te dezen dienstig zullen oordeelen. Wij hebben deeze volmacht gegeven opdat de veelheid der Commissiën Uwe Majesteit niet hinderlijk mocht zijn’.

Dit stuk - dat geschreven is door ds. H.P. Scholte - is het enige van de drie hierboven genoemde, dat het gegeven bevat: Gorinchem, 14 september 1835.

Wij willen uit de formulering van één en ander nog enige conclusies trekken.

De ondergetekenden noemen zich wel ‘afgevaardigden der onderscheidene..., afgescheidene gereformeerde Gemeenten in de provincie Zuid-Holland, Gelderland en Noord-Brabant’ en dit is ook juist, maar het is duidelijk, dat de 12 genoemde gemeenten - zuiver geografisch gezien - afgezien van het verre Sprang en Tricht liggen in: de Alblasserwaard, de Vijfherenlanden, de Tieler- en Bommelerwaard en het land van Altena. Nu was dit in 1835 het grootste deel van het werkterrein van ds. Scholte (daarnaast had ds. Scholte, zoals bekend, zijn bemoeiingen met Amsterdam, Utrecht etc.). Wij zullen een en ander zó moeten zien, dat het request en de ondertekening bovenomschreven tot stand zijn gekomen op een door ds. Scholte geïmproviseerde kerkelijke vergadering. Hierop wijst ook de term ‘afgevaardigden’. Deze vergadering is gehouden te Gorinchem.

Het antwoord op het adres van 14 september 1835, bovengenoemd. en op vele andere requesten, gaf de Landsregering op 11 december 1835 (Herv. Eeredienst no. 15/71 - vgl. Bos, Archiefstukken, II, pag. 487).

Alle verzoekschriften ‘zooals zij zijn liggende’, moeten worden gewezen van de hand.

Zouden de Afgescheidenen volharden in hun voornemen, ‘afzonderlijke nieuwe godsdienstige genootschappen te vormen’ - zo vermeldt bedoelde koninklijke beschikking - en zou daarbij blijken, dat de openbare orde of veiligheid daardoor niet gestoord wordt, dan zullen nadere adressen

[p. 34]

kunnen worden ingediend, ‘welke vergezeld zullen moeten zijn van hunne reglementen en statuten, ten einde daarop finaal te beschikken; en nadat één en ander in het belang eener goede politie zal zijn onderzocht en daarin niets gevonden, dat de publieke rust en orde zoude kunnen storen, met de goede zeden strijden of eenig inbreuk maken op de bezittingen, regten of titels van de gevestigde Hervormde - gereformeerde - Kerk...; dan, dat inmiddels, zolang zoodanige toelating door Ons niet zal zijn verleend, de Adressanten geen aanspraak kunnen maken op de vrijheid van godsdienstoefening en de bescherming alléén aan de bestaande kerkgenootschappen bij de Grondwet verzekerd, en dat mitsdien voorloopig de door hen zonder verkregene toelating feitelijk opgerigte gemeenten als onwettig niet kunnen worden geduld’.

Bovengeciteerd besluit van de Landsregering bracht in de gelederen der Afgescheidenen grote ontsteltenis te weeg. Werden de Afgescheidenen in hun godsdienstige bijeenkomsten op deze wijze niet als het ware vogelvrij verklaard? Geen vrijheid van godsdienstoefening voor die rustige burgers van Gorinchem, een paar winkeliers, bakkers, een olieslager en een schipper, als zij 's zondags bijeen kwamen, om Gods Woord te horen verklaren of bedienen!

Van 2 tot 12 maart 1836 komt de eerste Synode van de Afgescheidenen te Amsterdam bijeen. Zij noemt zichzelf in één van haar stukken ‘de Algemeene Synode der Gereformeerde Kerk onder het Kruis, in naam en op last der gemeente Gods vergaderd...’

Eén van de taken, die de Synode krijgt is het geven van een reactie op ‘de ministrieele aanschrijving van 11 december 1835’ (hierboven geciteerd).

Het is niet onze taak de inhoud van het op de Synode van 1836 opgestelde Smeekschrift aan de Koning, geheel weer te geven. Men vindt de voornaamste passages ervan in dr. J.C. Rullmann, De Afscheiding etc. pag 166 v.v.

Wij noemen slechts, dat in het adres wordt gezegd, dat de Afgescheidenen niet anders willen dan de aloude Gereformeerde leer bewaren en handhaven; men vraagt bescherming. Men zegt aan Zijne Majesteit geen nieuwe reglementen of statuten te kunnen voorleggen, omdat men alleen maar is teruggekeerd tot de oude instellingen der vaderen: ‘en om alle dubbelzinnigheid en onzekerheid te vermijden’ biedt men aan Zijne Majesteit ‘onze Formulieren van Eenigheid, benevens de Liturgie...’ Verder: ‘Wij wenschen op niemands bezittingen, inkomsten of titels eenige inbreuk te maken’. Tenslotte: ‘...wij vragen geen andere rechten dan die ons, burgers van Nederland, volgens de Grondwet toekomen, en dus ook het recht om onzen godsdienst uit te oefenen in het openbaar’.

Dit adres werd reeds op 16 maart 1836 door een Commissie van de Synode, bestaande uit ds. A. Brummelkamp (Gelderland), H.G. Klijn (ou-

[p. 35]

derling te Utrecht) en V. Koningsberger (ouderling te Leiden) aan de Koning overhandigd. Wij merken op, dat het concept van het adres ter Synode was opgesteld door ds. H.P. Scholte. Het was wel iets gewijzigd, maar toch gekozen in plaats van het ontwerp van ds. H. de Cock. Wat onze aandacht trekt is, dat de Dordtse Kerkenorde niet wordt genoemd als grondslag voor kerkinrichting en kerkregering. Zoals bekend zal over een aantal jaren in de kring der Afgegscheidenen een hevige twist uitbreken over aard en plaats van een kerkorde.

Het antwoord op het adres van de Afgescheidenen van 16 maart 1836 is geweest een koninklijk besluit van 5 juli 1836.

Aangezien de meer algemeene werken over de Afscheiding slechts fragmenten van bedoeld K.B. geven,¹ menen wij er goed aan te doen de gehele officiële tekst als bijlage in dit boek op te nemen (Bijlage II).

Een enkele zaak uit het K.B.! Verwezen wordt eerst naar de duidelijke sprake van het door de regering gegeven antwoord van 11 december 1835. De adressanten, A. Brummelkamp c.s., zo heet het, zijn, wel verre van aan voorschreven beschikking te voldoen, voortgegaan in hun onrust en verwarring veroorzakende onwettige handelingen; hen wordt verder verweten, dat zij: ‘niet alleen bij voortduring ongeoorloofde godsdienstoefeningen gehouden hebben, maar ook ouderlingen en diakenen aangesteld, predikanten beroepen en ingezegend’. Ook het houden van een synode wordt de Afgescheidenen bijzonder kwalijk genomen. Nadat in den brede betoogd is, dat de zogenaamde Gereformeerde kerk of genootschap en gemeenten ‘worden gehouden als geen wettig bestaan hebbende en mitsdien - voor zoo veel des noods -’ worden gehouden ‘als ontbonden, en derzelver samenkomsten als zoodanig, uit dien hoofde worden verboden’. Willen de adressanten echter ‘toelating’ verkrijgen, dan zullen zij zich onder overlegging van de vereiste opgaven en ontwerpen betreffende de door hen gewenste reglementen en kerkelijke organisatie, door tussenkomst van de gouverneur der provincie, kunnen wenden tot de Koning ‘bij een door hen individueel geteekend adres, waarvan de naamteekeningen zullen moeten zijn gecertificeerd door den burgemeester der gemeente...’

Tenslotte nog een belangrijke bijzonderheid uit het K.B.

Een eventuele ‘toelating’ zou slechts kunnen worden overwogen: ‘...wanneer in eenige plaats een eenigszins aanmerkelijk aantal personen mogt zijn, welke eene gemeente van de voornoemde afgescheidenen zouden wenschen te vormen...’

Zoals te begrijpen, vervulde ook de inhoud van dit K.B. de Afgescheidenen met grote zorg. Men kon er duidelijk uit lezen, dat nieuwe vervolging

1 Bos, Archiefstukken, deel III, pag. 293 v.v. (no. 165); Rullmann, De Afscheiding 169 v.v.

[p. 36]

aanstaande was. Men kòn van de zijde der Afgescheidenen nu eenmaal niet verklaren, dat men voornemens was een gemeente van afgescheidenen te willen vormen, aangezien men in vele steden en dorpen reeds meer dan een jaar als plaatselijke kerk leefde, onder de ambtelijke bearbeiding van ouderlingen, diakenen en predikanten.

Anderzijds was er bij de tegenstanders van de Afgescheidenen blijdschap en voldoening.

De bekende ds. C.W. Pape te Heusden, schreef op 10 juli 1836: Dat Koninklijk Besluit van 6 juli is in groot tenu en in orde. In het bijzonder beviel mij dat waarmerken der namen door burgemeesters, dat individueel indienen van petitiën, met één woord het geheele Besluit. ‘Ik wenschte, dat men op het idee kwam om den Koning en zijne ministers plegtig daarvoor te bedanken’.¹

In het licht van het bovenstaande nu moet men zien het feit, dat de jonge Afgescheidene gemeente te Gorinchem zich in oktober 1836 wendt tot Zijne Majesteit de Koning der Nederlanden. De handtekeningen moeten worden gelegaliseerd door de burgemeester van Gorcum. Deze sluit van ondertekening uit, degenen die op een vastgestelde tijd - op één dag van 10 tot 12 uur - niet aanwezig kunnen zijn en ook enige lidmaten, die niet in de burgerlijke gemeente Gorinchem wonen.

De tekst van het verzoekschrift is - evenals dergelijke stukken uit vele andere plaatsen en uit onderscheiden provincies - gebaseerd op een adres van de Afgescheidenen te Amsterdam aan de Koning, verzonden in de tweede helft van september 1836.² Maar aangezien het onderhavige request met zijn handtekeningen en de stukken, die er betrekking op hebben, een specifiek Gorcumse aangelegenheid vormen, willen wij ze zo volledig mogelijk weergeven. Zij geven tal van bijzonderheden, waarvan wij anders, door het ontbreken van de eerste notulen van de kerkeraad en door het teloor gaan van het eerste lidmatenboek, geen weet zouden hebben.

1 Bos, Archiefstukken, III, pag. 317, 318.

2 Idem IV, pag. 4 v.v.

1. Request (Algemeen Rijksarchief. Archief Dep. Herv. en andere Eerediensten. Inv. nr. 495).
No. 1358a
Aan Zijne Majesteit den Koning der Nederlanden, Prins van Oranje-Nassau, Groot-Hertog van Luxemburg, enz., enz., enz.

De ondergeteekenden, inwoners der burgerlijke gemeente Gorinchem welke zich bij acte, ingeleverd ter plaatse waar zulks behoort, vrijwillig en duidelijk verklaard hebben af te scheiden van het Nederlandsch Hervormd Kerkgenootschap, zoo als dat sedert 1816

[p. 37]

bestaat, en ook met geen ander Genootschap in verbindtenis staan, maar zich houden aan de Formulieren van eenigheid der Christelijk Gereformeerde Kerk in Nederland, en zich overeenkomstig dezelve wenschen vereenigd te houden als eene kerkelijke gemeente: gezien hebbende hetgeen door hunne geloofsgenooten te Amsterdam is opgesteld, om aan Uwe Majesteit te worden opgezonden; geven bij deze eerbiediglijk aan Uwe Majesteit te kennen, dat zij, zich met de opgegeven redenen vereenigende, bij deze met den verschuldigden eerbied verklaren, ten gevolge van Uwer Majesteits besluit van 5 Julij 11.:

1^o. Dat wij, zonder bezwaar van 's Lands schatkist, zorgen en zullen zorgen voor gebouwen ter uitoefening onzer Godsdienst, voor de bezoldiging onzer Herders en Leeraars, voor het onderhoud onzer armen; dat wij ernstiglijk ook voor het vervolg verklaren, geene aanspraak te maken op onderstand van het Rijk, of op eenige wettige bezittingen, inkomsten of regten van eenig' mensch of Genootschap; dat wij integendeel ernstig protesteren tegen bezoldiging onzer Leeraars van wege het Rijk, daar toch nooit de geldelijke onderstand van den Staat het gebrek van geestelijkheid kan vervullen, maar integendeel dienstig is om luije herders, buik- en brooddienaars en menschenbehagers te maken.
2^o. Dat wij wederkeerig ernstiglijk verlangen, dat noch het Rijk, noch eenig ander mensch of Genootschap aanspraak make op beheersching of regering der Kerk of van derzelve handelingen, zoo die Kerk zich onthoudt van burgerlijke bemoeijingen; en dat voor ons de weg niet gesloten worde, om de vrijwillige gaven voor Kerk en armen te ontvangen en te beheeren.
3^o. Dat wij ernstiglijk vragen, dat de vervolgingen ophouden ter zake van Godsdienstoefeningen, en dat niemand om eenen titel of kleeding lastig gevallen worde, zoo die titel of kleeding niet strijdig is met den Woorde Gods en onze als onschadelijk erkende Geloofsbelijdenis, of geene burgerlijke en staatsonderscheiding te kennen geeft.
4^o. Dat wij, ten bewijze dat wij geene reglementen of organisatie verlangen of begeeren op te rigten, strijdig met den Woorde Gods en onze Formulieren van eenigheid en Liturgie aanbieden, om, wanneer Uwe Majesteit belang stelt om te weten hoe wij in voorkomende gevallen handelen, eene algemeene Kerkvergadering te beroepen, opdat de Opzieners der Gemeenten alsdan uit den Woorde Gods eene zoodanige Kerkeördening mogen zamenstellen, als zal bevonden worden te behooren.
5^o. Dat wij, ten gevolge van dit alles, aan Uwe Majesteit dringend verzoeken, de openbare Magten in het Rijk, die dit enigszins kan aangaan, nadrukkelijk aan te bevelen om ons in de vervaardiging en gebruikmaking van plaatsen tot onze openbare Godsdienstoefenin-

[p. 38]

[p. 39]

gen niet te storen, en te zorgen dat de verstoorders van de openbare Godsdienstoefeningen naar de wetten des Lands gestraft worden; dewijl de Overheid daartoe het zwaard draagt; om de boozen te straffen en de vromen te beschermen.
Hiermede bevelen wij Uwe Majesteit en deszelfs doorluchtig Huis in de bescherming des allerhoogsten Konings.

Wij drukken hieronder de lijst van namen van de ondertekenaars af, in de volgorde, waarin zij onder het stuk voorkomen.

Een H achter de naam betekent, dat de betreffende persoon ook voorkomt in Hoofdstuk 1, onder degenen, die zich - schriftelijk - afscheidden van de Hervormde kerk te Gorinchem.

Aarnaut Hasselman H

Wed. J.D. Brandt geb. Koopman

D.M. Sizoo H

Maike Wannee huisvrouw van B. Kouwenberg H

Nicolaas Wedemeijer H

De We Dorresteijn (weduwe) H

Cornelia van 't Hoft H

J.H. de Man H

Johan Vranssiena Goes

Getruida van Brummen

Machiel van Merkom H

L. de Bruin H

X Handmerk van Gerdina van Mourik, huisvrouw van Jan van der Lip

B. Hakkers, huisvrouw van C. den Boef H

J. Storm, huisvrou van J.H. de Man H

L(aurens) van Bergeijk H

T. van Andel

X Handmerk van Nicolaas Leenders

C. van 't Hoft H

Leendert van Bergeijk H

Hannes Smits

Jacob den Dekker H

Jan Sterkenburg (‘en vrouw’ is doorgehaald) H

Johanna Fredrieka Cornelia Lintner H

X Handmerk van Antonia van Enst H

Pieter Welle

A.P. de Winter

An. Ledan

Johannis van de Water H

Kornelis Ekhardt H

Dirkje van Aalsburg huisvrouw van P. Welle

Jobje Koejemans huisvrouw van L(aurens) van Bergeijk H

Elisabeth Mets huisvrouw van A. Ledan

J.M.J. de Rouville H

Nikolaas Vermeulen H

H.H. de Rouville H

J. Bolléé H

D. Goes

Jan Eckhart H

X Teuntje Stavast, huisvrouw van C. van 't Hoft H

A. de Vries H

J. van Vastenouw huisvrouw van M. van Merkom H

Neeltje Sleeuwenhoek, huisvrouw van Gijsbert de Koning

Gijsbert Snoek H

A.J.C. ten Hagen H

R.K. van Duuren H

Johannes Valke H

E. Hasselman, huisvrouw van A. Hasselman H

M. Blankers, huisvrouw van T. van Andel G. Kreijvelt H

H. Melgers, huisvrouw van G. Kreijvelt H

Dirk Jan Veen

Johannes Willem van Akkeren

Hendrik Horst H

‘Gezien voor legalisatie van vier en vijftig handteekeningen, hierboven

[p. 40]

No. 1358a

[p. 41]

gesteld in tegenwoordigheid van ons Burgemeester der stad Gorinchem, den 1n. Oct. 1836.

w.g. (Mr.) A. van Hoey J.J. zn.

Aan het bovengenoemde stuk is het nevenstaande toegevoegd. Een aantal lidmaten was blijkbaar verhinderd op het door de burgemeester vastgestelde uur: 1 oktober 1836 van 10 tot 12 uur naar het stadhuis te komen, teneinde zijn of haar handtekening te plaatsen.

Dit stuk leert ons, dat er op 1 oktober 1836, in ieder geval 82 kinderen tot de gemeente behoorden. Het aantal zal wel iets groter zijn geweest, aangezien ouders, die tot de gemeente behoorden, maar niet woonachtig waren in de burgerlijke gemeente Gorinchem, niet mochten tekenen.

Verder zien we nog tegen de namen van:

Petronel(l)a Toepoel

Petronella Strang H

Josina Carolina de Meijer H

Philippus Kreuk H

Jenneke van de Graaf H

Willemina Dorresteyn H

Mijntje van Erp, huisvrouw van H.H. de Rouville H

Adriana van Duuren, huisvrouw van Jan Sterkenburg

Kaatje Muilenburg, huisvrouw van Jan Eckhard

Cornelis den Boef

Catharina Buchijm, huisvrouw van Ph. Kreuk H

Marijtje van der Sterre, huisvrouw van Dirk Goes

Van deze laatste 6 wordt vermeld, dat zij niet kunnen schrijven. Vervolgens zien we nog de handtekeningen van:

A. Valkenburgh

Anna Goverts (?), huisvrouw van A. Valkenburgh

Tenslotte zien we nog vermeld:

Fransje van Looi, afwezend op reis

Egbert Meijer en zijn huisvrouw Elisabeth Dekker H en zijn knecht Antonij van Wessem.

Van deze laatste drie wordt vermeld: ‘deeze drie zijn met hun schip alsnog afwezende’.

Dit aanvullende stuk is gedateerd 4 oktober 1836 en getekend door de ouderlingen A. Hasselman en J.M.J. de Rouville; alsmede door P. Welle, diakenen. Het ontbreken van de naam van Lucas van der Linden wijst er op, dat deze op 4 oktober 1836 niet binnen Gorinchem woonachtig was. In een straks te noemen stuk, schrijft de burgemeester, dat: ‘...ook alle personen door ons van ondertekening geweerd zijn, die in naburige gemeenten wonen...’

Op grond van één en ander komen we nu tot de volgende conclusie aangaande het totaal aantal leden van de Afgescheiden gemeente te Gorinchem op 4 oktober 1836. We rekenen daarbij niet met een klein aantal personen, die in hoofdstuk 1 wel vermeld worden als zich te hebben afgescheiden van de Hervormde kerk, maar die het request niet

[p. 42]

hebben ondertekend. Op grond van gegevens in het eerste lidmatenboek menen wij, dat bedoelde personen op 4 oktober 1836 geen lid waren.

Wij menen dus in de ondertekening van het request het lidmatenregister naar de stand van 4 oktober 1836 te hebben, met uitzondering van enige personen uit de omliggende plaatsen.

Leden van wie de handtekening werd gelegaliseerd	54
Kinderen	82
6 leden, die niet kunnen schrijven	6
8 leden, van wie de handtekening niet is gelegaliseerd	8
4 leden uitstedig	4
	_____
	154
Gezin Lucas van der Linden en nog enige personen ‘die in naburige plaatsen wonen’	10
	_____
Totaal aantal lidmaten	164

Naar aanleiding van het request van de Afgescheidenen van 1/4 oktober 1836 vraagt de Staatsraad, Gouverneur van Zuid-Holland A.F.J.A. Graaf van der Duyn van Maasdam (1771-1848) advies aan Burgemeester en Wethouders der Stad Gorinchem (bij schrijven no. 1358a/23308) en verzoekt tevens ‘eenige berigten omtrent het gedrag en de omstandigheden der requestranten mede te deelen’.

Burgemeester en Wethouders van Gorinchem antwoorden hierop als volgt:

No. 32/621
Gorinchem 15 October 1836

Aan den HEdG Heer
Staatsraad, Gouverneur van Zuid Holland

Ter voldoening aan uwer HEdG missive van den 8 dezer No. 1358a/23308, en met terugzending van het daarbij gevoegde request aan Zijne Majesteit ingediend door eenige ingezetenen dezer stad, zich noemende afgescheidenen van het Nederlandsch Hervormd Kerkgenootschap, hebben wij de eer op hetzelve te berigten:
1^o. Dat voorschreven request, ofschoon vervat in eenen stijl die ons in verzoekschriften minder voegzaam toeschijnt, echter de verklaring inhoudt bij L.A. van het 2e Lid des Koninklijken besluits van 5 Julij Jl. (SB No. 42) gevorderd, doch de vereischte opgaven en ontwerpen, betrekkelijk de door hen gewenschte reglementen en Kerkelijke organisatie daarbij niet zijn overgelegd, welke stukken waarschijnlijk bij het Amsterdamsche request, waarmede zij zeggen zich te vereenigen, zullen gevoegd zijn, dat wij over den inhoud dier reglementen derhalve niet kunnen oordeelen, en alzoo ons bepalende bij den inhoud van het request geene zwarigheid zien in het toestaan van der requestranten verzoek, zoo zij zich voortdurend rustig en vreedzaam gedragen, en overigens aan al de bepalingen voldoen van 's Konings besluit dd. 5 Julij Jl.;
2^o. Wat, voorts, de omstandigheden en het gedrag van de requestranten aangaat, moeten wij UHEdG te kennen geven: dat, behalve de Heer Hasselman, zeepzieder; Mejufvrouw de Wede-Brandt, rentenierster, T. van Andel,

[p. 43]

koopman, P. Welle en H. Smits, meesters broodbakkers, J.M.J. de Rouville, splitter der Loterij, L. van Bergeijk, winkelier in manufacturen, L. de Bruin, meester loodgieter, M. van Merkom, meester stoelenmaker en J. den Dekker, landbouwer, allen tot den stand van arbeiders en dienstbaren behooren en hun gedrag algemeen stil en rustig is;
3^o. Dat wij in acht nemende het voorschrift van 's Konings besluit dd. 5 Julij Jl., L b 2e lid, begeerd hebben dat ieder individueel het request onderteekenen zou en niet ook in naam van huisvrouwen, meerderjarige kinderen of andere bij hen inwonende personen, terwijl, wat de minderjarige kinderen aangaat, wij oordelen, dat deze stilzwijgend den staat hunner ouders volgen; en ook alle personen door ons van de onderteekening geweerd zijn die in naburige gemeenten wonen, in weerwil dat zij te kennen gaven zich alhier aangesloten te hebben; en zulks omdat de requestranten zich zelve noemen: inwoners der burgerlijke gemeente van Gorinchem.
Wij vlijen ons hierdoor aan uwer HEdG intentie voldaan te hebben.

Burgemeester en Wethouders der Stad Gorinchem
w.g.
A. van Hoey J.J. zn.

Ter ordonnantie van dezelven
w.g.
J. van Borcharen

Wij kunnen wel tussen de regels door lezen, dat het niet de bedoeling is van B. en W. van Gorinchem, het de Afgescheidenen ook maar in enig opzicht moeilijk te maken. Zeker, men is gebonden aan het K.B. van 5 juli 1836, maar men vertrouwt, dat de ontbrekende stukken (reglementen etc.) wel bij het Amsterdamse request zullen zijn gevoegd, en dat zo de zaak in orde is.

Niet alzo echter de landsregering, daarin geleid door de minister van justitie mr. C.F. van Maanen (1769-1849), die reeds in de Franse tijd de hoogste rechterlijke functies bekleedde, door de minister van eredienst, ook wel genoemd ‘Directeur Generaal van het Departement van de Hervormde en andere Eerediensten’, mr. F.W.F.T. baron van Pallandt van Keppel (1772-1853), en door J.D. Janssen (1775-1848), die zoals dr. F.L. Bos vermeldt, ook ‘in verschillende betrekkingen veel invloed (had) op den gang der kerkelijke zaken onder Koning Lodewijk en tijdens de Fransche overheersching;... 1815 Secretaris en Adviseur bij het Departement van de Hervormde en andere Eerediensten.¹

In een stuk, gedateerd 9 maart 1837, gericht aan de Gouverneur van Zuid-Holland, deelt het depart. voor de Herv. en andere erediensten mede, dat

‘op stukken van den aard, als deze adressen, geen acht kan worden geslagen; en dat zij voor het overige worden verwezen naar het Koninklijk besluit van den 5 July 1836, (Staatsblad No. 42), op het adres van A. Brummelkamp c.s. en bijzonder aan den duidelijken letter van het tweede punt L.A. van het gedacht besluit’.

1 Bos, Archiefstukken, I, 109; aan dit werk zijn ook de personalia van Van Maanen en Van Keppel ontleend.

[p. 44]

Dit stuk, in origineel aanwezig in het Algemeen Rijksarchief in Den Haag (Herv. Eredienst, inv. no. 495) is mijns inziens geschreven door de Adviseur Janssen, bovengenoemd. Er wordt gesproken van ‘adressen’ - meervoud. Inderdaad betreft het hier het antwoord van de regering op een groot aantal adressen uit de provincie Zuid-Holland.

Ter vergemakkelijking van verder onderzoek vermelden wij hieronder de volledige lijst van de eerste ondertekenaars in de diverse plaatsen. Het is duidelijk, dat de originelen van al deze requesten een groot aantal namen bevatten van Afgescheidenen in de verschillende plaatsen van de Alblasserwaard en aangrenzende gebieden.

Jan Koers c.s. te Ameide; H. van Middelkoop c.s. te Tienhoven; I(zaac) J(ohannes) Drost c.s. te Asperen; Cs. Wm. den Hoed c.s. te Bergambacht; Evert van Kampen c.s. te Bodegraven; Aarnout Hasselman c.s. te Gorinchem; G. van Iperen, geb. Versteeg te Floogblokland; F. Stek c.s. te Kedichem; Gerrit Demper c.s. te Langerak; C. van den Berg Jzn c.s. te Leerbroek; G.H. Overkamp c.s. te Leerdam; Aart Oosterom c.s. te Meerkerk; C(ornelius) van der Meulen c.s. te Middelharnis; Bart Pellikaan c.s. te Nieuwland; Cornelis den Hartog c.s. te Noordeloos; Dirk Ras c.s. te Ooltgensplaat; Sander Bison c.s. te Oud-Beyerland; Jacob de Gorter c.s. te Schiedam; H. van Erk c.s. te Schoonhoven; Antonie Kool c.s. te Schoonrewoerd; Jacob Duim c.s. te Sommelsdijk; Jb. van de Roovaart c.s. te Stad aan 't Haringvliet; Arien Kreeft c.s. te Stellendam; H. Alblas c.s. te Tienhoven; Jacob van Ham c.s. te Zuid-Beyerland en Pieter Driesse(n) c.s. te Zwijndrecht.

Voor wat Gorinchem betreft betekende de geschetste ontwikkeling, dat ook in maart 1837 geen vrijheid van godsdienstoefening aan de Afgescheidenen werd verleend. Het zou nog tot het jaar 1841 duren, aleer de gemeente door de regering erkend werd en ‘vrijheid’ verkreeg.

[p. 45]

Jacob de Gorter en echtgenote (emigreerden van Schiedam naar Pella, Iowa)

Isaäc Overkamp, geb. 's-Gravenhage 26.2.1810; secretaris van ds. H.P. Scholte te Utrecht, bekleedde te Pella verschillende functies; overl. Pella, Iowa 21.10.1895

Aafje Kruyt, echtgenote van G.H. Overkamp, geb. Heukelum 6.9.1804, overl. Pella, Iowa 20.4.1903

G.H. Overkamp, geb 15.2.1808. 's-Gravenhage; geëmigreerd vanuit Leerdam; overl. Pella, Iowa 10.8.1894