De Afscheiding van 1834. Deel 1. Gorinchem en 'Beneden-Gelderland'

[p. 17]

Hoofdstuk 1
‘De algemeene uitgang’ (Gorinchem)

Nadat, zoals we zagen, begin november van het jaar 1834 de beweging, die we ‘de Afscheiding van 1834’ noemen, in Genderen, Doeveren en Gansoyen haar beslag had gekregen, kwam er ook in de stad Gorinchem grote deining in het kerkelijke leven binnen de Hervormde kerk.

Wij zullen er nog nader op ingaan, hoe het - naar de mens gesproken - kwam, dat de vonk van de kerkreformatie zo spoedig en zo snel naar Gorinchem oversloeg.

Op grond van tal van gegevens moeten we aannemen, dat er in de eerste decennia van de 19e eeuw - evenals op zovele plaatsen van het land - ook te Gorinchem vele mensen waren, die pal stonden voor het rechtzinnige geloof, intensief meeleefden met het wel en wee van de kerke Christi, de oude schrijvers zoals à Brakel, Van der Groe, W. Teellinck en Thomas Watson kenden en op hun gezelschappen veel spraken over de dingen van Gods Woord.

Welnu, velen van deze mensen scheidden zich al spoedig af van het Hervormde kerkgenootschap.

Reeds in 1835 werd er te Gorinchem een kerkeraad gekozen en kwam het eigen kerkelijke leven van de Afgescheiden gemeente ook verder op gang. Evenwel ligt er een, zij het ook dunne, nevel over de gang van zaken gedurende de eerste jaren.

De notulen van de kerkeraad beginnen namelijk eerst met: 4 juni 1839. Gelukkig hebben wij voor het tijdvak 1835-4 juni 1839 de beschikking over andere bronnen, waardoor we ons een beeld kunnen vormen van de Afscheiding ter plaatse, in die jaren.

In de eerste plaats willen wij hier noemen, dat in de ‘HANDELINGEN der Algemeene Synode’ van de Afgescheiden kerken, gehouden te Amsterdam de 2e maart en volgende dagen, anno 1836, onder art. 25 onder meer wordt vermeld:

‘2^o. Eene copie van de handelingen der vereenigde opzieners van Rotterdam, Gorcum en Leerdam, benevens Ds. Scholte, bevattende de provisionele schorsing van Ds. Joh. van Ree..........

9^o. Eenen brief van den Gorcumschen Kerkeraad aan Ds. Joh. van Ree’.

Bedoelde stukken waren bij de synode ingekomen.

[p. 18]

Verder weten we, dat op 5 februari 1836 de kerkeraad van Leerdam, de Gorcumse kerkeraad - met name de beide ouderlingen A. Hasselman en J.M.J. de Rouville - heeft te hulp geroepen voor de schorsing van een Leerdamse ouderling.¹

Dit zijn dan de eerste handelingen van Gorcumse kerkeraad naar buiten - althans voor zover ons is bewaard gebleven.

Wij krijgen echter reeds veel meer licht, als we de VERKLARING lezen, die voorin het eerste lidmatenboek van de ‘Christelijke Afgescheidene Gemeente binnen Gorinchem’ geschreven staat.

Vanwege het belang van de zaak vermelden wij deze hieronder in haar geheel.

VERKLARING

De ondergeteekenden: Jacob den Dekker, Gijsbert Snoek, Izaak Johannes Drost, ouderlingen en Machiel van Merkom en den heer Teunis van Andel, Diakenen, tezamen uitmakende het Collegie der Kerkenraad van de Christelijke Afgescheidene gemeente binnen Gorinchem, verklaren:
Dat in den jare 1835 bij de algemeene uitgang uit de zich thans noemende gereformeerde gemeente, binnen deze stad is tot stand gekomen, eene afgescheidene gemeente, ten doel hebbende eene algeheele wederkeering tot de voorvaderlijke belijdenissen en inzettingen.
Dat bij den aanvang dier gemeente zijn gekozen en bevestigd:
tot ouderlingen: Laurens Hasselman² en Johannes Martinus Jacobus de Rouville en
tot diakenen: Lucas van der Linde(n) en P(ieter) Welle, alsook in 1837 Jan Daniel Brandt, welke als zoodanig uit Amsterdam, alhier ter woon komende, op zijne attestatie mede was aangenomen.
Dat de Administratie en andere stukken van die gemeente was opgedragen en waargenomen door den heer L. Hasselman, welke in 1800 acht en dertig, binnen Gorinchem is overleden, en daarna aan deszelfs schoonzoon, den heer Jan Daniel Brandt, overgedragen.
Dat bij de overname van gemelde stukken door den heer J.D. Brandt, is gebleken, dat de Lijsten der gemeente enz. in het geheel niet of althans slof en zeer gebrekkig waren aangehouden.

1 Geroepen om vrij te zijn. Gedenkboek Gereformeerde kerk, Leerdam, 1835-1960. Samengesteld door ds. K. Deddens; Verschoor, Culemborg, 1960.

2 Wij komen op deze persoon uitvoerig terug. In tal van andere, officiële stukken wordt hij niet Laurens, doch Aarnaut Hasselman genoemd. Zijn handtekening is: Aarnaut.

[p. 19]

Dat er van tijd tot tijd vele onaangenaamheden waren gerezen, over de leerwijze en nieuwe stellingen van Do. Scholte, welke ook vrijheid op de door hem geformeerde Utrechtsche regelen had gevraagd en verkregen, onder den naam van ‘Christelijke Afgescheidene gemeente’, waarmede men zich indertijd vereenigde, onder voorbehoud, om, bij nadere wijziging, of het in werking brengen van een algemeen Reglement, hetzelve voor vervallen te verklaren; over welke regelen steeds menigwerf oneensgezindheden ontstonden, waarom men dan ook beproefde het Utrechts(che) Reglement te doen vervallen, en zich onder de simpele Dordtsche Kerk-ordeningen van 1618 en 1619 en vroegere te vereenigen.
Dat dan ook op den tweeden Augustus 1800 twee en veertig eene zoodanige vereeniging is tot stand gekomen, en ontbonden het vroegere bestuur onder het Utrechtsche Reglement.
Dat de Heer Brandt in zijne gezegde betrekking van Administrateur bij eene Algemeene vergadering der gemeente in dato 9 Augustus 1800 twee en veertig, weigerde de stukken enz. tot voornoemd kerkbestuur behoorende, om verschillende redenen te laten volgen.
Dat voornoemd kerkbestuur, van terzijde, op den 29 juli 1844 door broeder Diaken van Merkom nog eene poging bij den Heer Brandt heeft aangewend, ten einde de naamlijst, onder belofte van getrouwe teruggaaf, alsmede der notulen, ter overneming voor de gemeentelijst, zoo lang in gebruik te bezitten, en zoo hij soms genegen mogt zijn, het volstrekt onder zich te houden, hij alsdan zoude vergunnen dat zulks ten zijnen huize, door een daartoe afgevaardigde wierde overgenomen, waarop hij moest te kennen geven, dat men wegens de onjuistheid, gebrekkigheid en onvolledigheid derzelve, niets aan dezelve had. Weshalve de tegenwoordige kerkeraad heeft moeten besluiten de gemeente zoo als die in zijnen oorsprong was, met de aanteekeningen van Algemeene en bijzondere gebeurtenissen, ook omtrent bijzondere personen, te laten varen, en dus de gemeente zooals die zich onder de gemelde Dordtsche kerk-ordeningen vereenigde tot hun beginsel of grondslag te stellen, voor zoo veel betreft, de hierachter volgende lijst der Ledematen, gedoopte kinderen en zonder voorafgaande belijdenis aangenomen Leden dezer gemeente.

.........(volgen enige bepalingen aangaande het register zelf)...........

Aldus gedaan en besloten in de gewone kerkeraadsvergadering, den twintigsten Augustus achttienhonderd vier en veertig.

De President: J. den Dekker
Ter ordonnantie van derzelven
De Secretaris: M. van Merkom

[p. 20]

Ongetwijfeld een merkwaardig stuk. Met deze verklaring zitten we midden in ons onderwerp en worden we aanstonds geconfronteerd met de problematiek van de jonge Afgescheiden gemeente te Gorinchem.

Wij komen op allerlei aspecten en personen, in dit stuk genoemd, nog in den brede terug.

Maar we zijn nog lang niet aan de 20e augustus 1844 toe. Daarom volstaan we met thans slechts het volgende te noemen.

Uit het stuk blijkt, dat de eerste ledenlijst en de eerste notulen al heel gauw zoek waren. De heer J.D. Brandt heeft bij herhaling geweigerd een aantal kerkeraadsstukken, waaronder een lidmatenregister, aan de kerkeraad ter hand te stellen.

Nu heeft de heer J.D. Brandt ongetwijfeld grote verdiensten gehad voor de Afgescheiden kerken, en voor hem was een factor - blijkens de ‘Verklaring’ - dat zijn schoonvader de stukken niet geheel in orde had (ook deze heeft grote verdiensten voor de Afscheiding, maar is vermoedelijk meer zakenman geweest dan administrateur en scriba); doch de heer Brandt had beter gedaan, de waardering van bedoelde stukken aan de kerkeraad zelf te laten. Zouden ze weinig waarde gehad hebben, dan zou de kerkeraad dit zelf wel hebben bemerkt.

Wij hebben echter getracht het ‘eerste lidmatenregister’ enigszins te reconstrueren. En daartoe hebben wij een onderzoek ingesteld in het archief van de Nederlandse Hervormde kerk te Gorinchem.

Wij geven in chronologische volgorde weer hetgeen wij betrekkelijk de Afscheiding in dit archief vonden.

Eén van de eerste voorboden van een naderend ‘conflict’ is ongetwijfeld hetgeen wij lezen in de notulen van 27 maart 1834 (!)

‘Ten aanzien van het bewijs van lidmaatschap ingeleverd door Petronella Toepoel, nu Smits is besloten dezelve voor het tegenwoordige als lidmaat der gemeente te erkennen, doch onder toezigt te stellen van den wijkpredikant, uit hoofde van ongunstig getuigenis wegens hare gevoelens ten aanzien van deze en gene stukken van de godsdienst, welke zij zogt voort te planten, ten einde wanneer gegronde klagten daaromtrent mogten inkomen, alsdan dezelve voor deze vergadering te ontbieden’.

Deze Petronella Toepoel, was op 22 november 1831 te Haarlem gehuwd met de te Gorcum woonachtige Hannes Smits Pzn. Beiden zullen we straks aantreffen onder de eerste Afgescheidenen te Gorcum.

Wat precies de gevoelens van Petronella Toepoel ‘ten aanzien van deze en gene stukken van de godsdienst’ waren, weten we niet. Wel weten we, dat er reeds in het jaar 1824 enige deining was ontstaan te Haarlem rondom een ‘gezelschap’, waarin een zekere D.W. Rookmaker een leidende positie innam. Het is hier niet de plaats op één en ander diep in te gaan, maar - vanwege de verbanden, die hier liggen - zij vermeld, dat de gouverneur van Noordholland op 27 januari 1824 aan de minister van Erediensten schreef: ‘Er bestaat zedert eenige maanden binnen Haar-

[p. 21]

lem een kleine, doch steeds toenemende maatschappij van christenen, welke zonder geestelijk hoofd, doch onder het bestuur van zekere Heer Rookmaker, zich aan buitensporig mysticismus, bedenkelijke godsdienststellingen, en volkomen afscheiding van alle bekende geloofsleere overgeven’.

Nadere bestudering van de stukken leert, dat het nogal wat meeviel met de gevoelens van deze groep.

De minister zegt in zijn antwoord onder meer, dat in Axel ‘de zogenaamde Vijgeboom’ een dergelijke kring om zich heeft verzameld.

Welnu, Petronella Toepoel is geen vreemde geweest in deze kring. Op grond van onze nasporingen aangaande het geslacht Toepoel te Haarlem, is dit komen vast te staan.

De heer D.W. Rookmaker schrijft zelf aan de burgemeester van Haarlem uitvoerig over de steenhouwer Toepoel, vermoedelijk de vader of de oom van Petronella.¹

19.4.1835. A.J.C. ten Hagen verzoekt attestatie naar elders, ‘daar hij zich niet langer met het tegenwoordige kerkbestuur vereenigen kan’. Hij krijgt een bewijs van lidmaatschap ‘zonder meer’. Ook deze persoon vinden wij later bij de Afgescheidenen.

9.6.1835. Brief van L. van Bergeijk c.s.

‘Wierd voorgelezen een brief aan deze vergadering gezonden van den volgenden inhoud.

Aan de Kerkeraad der Hervormde Gemeente te Gorinchem om te doen dienen, waar zulks behoort.

Wij ondergetekende verklaren door deze te blijven bij de onvervalste wetten, bepalingen en verordeningen der geloofsbelijdenis der Gerifformeerde Kerk, zooals dezelve bepaald en vastgesteld zijn door onze voorvaderen in den jaaren zestien honderd achttien en zestien honderd negentien en verwerpen alles wat daartegen in of uitdirect strijdig is, waarom wij door Gods genaden die voorzegde leer zullen voorstaan, ons volgaarne aansluijten waar derzelve met mond en in geschrift rond uit worden geleerd en beleden zonder eenige achterhouding.
Redenen waarom wij ons Lidmaatschap van onder het tans bestaand hervormd kerkbestuur opzeggen, dewijl hetzelve bestuur zich aan die voorvaderlijke geloofsbelijdenis en bepalingen niet meer verpligt gehouden acht. Alzoo teekenen te Gorinchem den 2 Junij 1835

(w.g.) L. van Bergeijk, J. van Bergeijk, geb. Koejemans A.M. van Bergeijk

1 Uitvoerige gegevens hierover in dr. F.L. Bos, Archiefstukken betreffende de Afscheiding van 1834, deel I. Dit werk wordt verder geciteerd als: ‘Bos, Archiefstukken’.

[p. 22]

De vergadering besloot hierop de bovenstaande brief vooreerst in advies te houden’.

Dit is de eerste ‘acte van afscheiding’ te Gorinchem. We moeten immers aannemen, dat A.J.C. ten Hagen zich slechts met een veel korter epistel heeft gewend tot de Ned. Herv. kerkeraad dan het gezin Van Bergeijk.

25.6.1835. ‘Wierd voorgelezen een brief aan deze vergadering van J.M.J. de Rouville en H.H. de Rouville te kennen gevende, dat zij verwagten en het er voor houden, dat hunne naamen en die van des laatst-ondergeteekendes kinderen uit het boek der Hervormden alhier zullen worden uitgedaan. De vergadering besloot ook deze brief in advies te houden en bij de notulen te bewaren’.

14.7.1835. ‘De Voorzitter deelt aan de vergadering eenen brief mede van A. Hasselman, E. Hasselman, geboren van den Boogaard en W.L. Hasselman, behelzende berigt van hunne afscheiding van het Hervormd Kerkbestuur en Kerkgenootschap en verzoek om zoo voor zich als voor twee nog onmondige kinderen Jacoba Klasina en Laurens Willem Hasselman om uit het Ledematen- en Doopboek te worden geschrapt en buiten alle betrekkingen met het Hervormd Kerkbestuur en Kerkgenootschap gesteld te worden. De V. besluit hierop deze brieven even als de vorige in advies te nemen en bij de notulen te bewaren’.

In dezelfde vergadering wordt medegedeeld, dat er nog 3 brieven zijn ontvangen met hetzelfde verzoek als boven; er staat echter bij: ‘den behoorlijken vorm niet in acht genomen’.

Deze brieven zijn van: Lucas van der Linden, Hendrika Melgers, huisvrouw van G. Kreijvelt en Jan E(c)khar(d)t.

Van één en ander zal bericht worden gegeven aan het classicaal bestuur van Dordrecht, met de vraag, hoe in deze zaken te handelen ‘vooral of dit (bestuur) het geraden oordeelt de namen der afgescheidenen van den preekstoel aan de Gemeente bekend te maken’.

Wij merken hier terloops op - wij komen er nog op terug - dat op maandagavond 13 juli 1835 door ds. H.P. Scholte te Gorinchem een godsdienstige bijeenkomst werd geleid.

24.9.1835. ‘De voorzitter deelt aan de Verg. een brief mede van M. van Merkom, J.T. van Merkom, geb. Vastenouw, behelzende berigt van hunne afscheiding van het Hervormd Kerkbestuur en Kerkgenootschap en verzoek om zoo voor zich zelven, als voor hunne kinderen: Teuntje Elisabeth, Johanna Elisabeth en Lambertus van Merkom, uit het Ledematen- en Doopboek te worden geschrapt’.

14.10.1835. Advies etc. van het classicaal bestuur van Dordrecht. Het gedrag van de kerkeraad wordt goedgekeurd. Ook t.a.v. het provisioneel in advies houden van de berichten van Afscheiding. Achter de namen van de Afgescheidenen dient ‘een renvooi’ te worden geplaatst, ‘naar de handelingen der kerkeraads-vergaderingen, waarin de berigten waren gebragt.’

[p. 23]

‘Dat men provisioneel moet wachten met het openlijk aflezen van derzelver namen, alsmede dat het uitdoen van namen in het Doopboek in geene de minste aanmerking mag komen.’

Er wordt besloten ‘eene lijst van afgescheidenen te maken’.

Wij merken op, dat noch van het verschijnsel van het ‘een renvooi’ plaatsen, noch van een lijst van afgescheidenen, in de archieven iets te vinden is. Er is ingekomen een brief van genoemd classicaal bestuur. In deze brief wordt gevraagd ‘ingevolge eene uitnoodiging van Zijne Excellentie den Minister van Staat, belast met de Generale Directie van de zaken der Hervormde Kerk’, beantwoording van eenige vragen, en wel ‘betreffende den stand in de Burgerlijke Maatschappij, het zedelijk gedrag, den invloed in de gemeente en het handelen in veler naam van A. Hasselman en J.M.J. de Rouville, zich in een adres aan Z.M. noemende afgevaardigden der afgescheidene Gemeente van Gorinchem.’

Wij merken op, dat één en ander aangaande dit adres wordt vermeld in Bos, Archiefstukken, deel II, pagina 403. In september 1835 waren een groot aantal adressen bij de Koning ingediend ‘door de bedrukte en dolerende gemeenten’.

De raad van de Herv. gemeente te Gorinchem antwoordt als volgt (circa 14.10.1835 dus):

Aan het HoogEerw. Klassikaal Bestuur van Dordrecht

De kerkeraad der Hervormde Gemeente van Gorinchem heeft de eer in antwoord op Uw H Ew. missive in dato 1 October 1835 waarin verlangd wordt onderrigt aangaande de personen van A. Hasselman en J.M.J. de Rouville, zich noemende afgevaardigden der afgescheiden Gemeente van Gorinchem, met betrekking tot derzelver stand in de Burgerlijke Maatschappij, zedelijk gedrag enz.; alsmede of zij lieden zijn van eenigen invloed en beschouwd kunnen worden als werkelijk te handelen in naam van velen in onze Gemeente, te berigten:
Dat A. Hasselman is zeepzieder en winkelier en J.M.J. de Rouville winkelier en splitter in de Loterij,¹ dus behoorende tot den Burgerstand.
Zij zijn bekend als groote voorstanders van den gewezen Predikant H.P. Scholte en van deszelfs aanhang, die niets onbeproefd laten om leden der Gemeente, ook jonge lieden, afkeerig te maken van het bijwonen van de openbare godsdienst en tegen de dienst der Predikanten vóór in te nemen; ook de jeugd te verwijderen van derzelver catechisatien: redenen waarom de kerkeraad genoemde personen niet anders kan beschouwen dan als schadelijke voorwerpen voor de godsdienstige belangen der Gemeente. Echter kunnen wij

1 Later werd een ‘Splitter in de Loterij’, ‘gedelegeerde’ genoemd. Splitter of splitser i.d.l. is iemand, die loten splitst en verkoopt.

[p. 24]

berigten, dat zij tot hiertoe op het grootste gedeelte der Gemeente geen invloed hebben, door hetwelk in tegendeel hunne onrustverwekkende handelingen met afkeuring ja verontwaardiging beschouwd worden.
Eindelijk wanneer meergenoemde A. Hasselman en J.M.J. de Rouville voorgeven uit naam van velen in de Gemeente te handelen, meenen wij dit niet als overeenkomstig met de waarheid te kunnen beschouwen, daar tot en met heden 10 October 1835, slechts een getal van achttien aan den Kerkeraad alhier schriftelijk verklaard heeft zich van onze Gemeente af te scheiden: onder welke achttien nog verscheidenen worden gevonden bij ons als zoodanigen bekend, dat men van hen zeggen moet: zij weten niet wat zij doen...

Vervolgens wordt de wens uitgesproken:

....dat het Z.M. moge behagen het bewuste Request te wijzen van de hand, dewijl het te vreezen is, dat, wanneer zij eenmaal als Gemeente zijn gevestigd, zij meerdere Proselieten maken zullen, niet alleen hier maar ook in de omliggende plaatsen, waardoor niet dan verwarring en onrust kan geboren worden; daar het reeds hier en elders gebleken is, met welke wederregtelijke bedrijven zij hunne zaak zoeken voorttezetten.

Dit stuk spreekt grotendeels voor zich. Een enkele opmerking. Dat A. Hasselman en J.M.J. de Rouville niet ten onrechte spraken van: ‘uit naam van velen’ zal uit het verdere verloop van de geschiedenis wel duidelijk worden. Nog voor het einde van het jaar 1835 scheidt zich een groot aantal personen - per brief - af van de Hervormde gemeente.

Anderzijds is het aantal van achttien voor ons bijzonder interessant. Dit aantal zal wel ongeveer het getal volwassenen aangeven, dat zich in Gorinchem zelf op 10 oktober 1835 had afgescheiden. Wij zeggen: ongeveer. Ongetwijfeld moet aan de reeds genoemde personen worden toegevoegd: Pieter Welle, mr. broodbakker, wonende in de Gasthuisstraat. Deze had op maandagavond 13 juli 1835 zijn woning beschikbaar gesteld voor een bidstond, waarin ds. Scholte was voorgegaan.

In de tweede plaats: in 1835 was niet iedereen, met name uit de eenvoudige stand, zo vlot met de pen, dat hij ook aanstonds zijn daad van Afscheiding schriftelijk bevestigde. Ook kan zich iemand uit de omliggende dorpen (bijvoorbeeld Dalem) hebben gevoegd bij de Afgescheidenen te Gorinchem; dit ging uiteraard om buiten de Raad van de Hervormde kerk binnen Gorinchem.

In de derde plaats: in oktober 1835 woonde ds. Scholte met zijn vrouw S.M. Scholte-Brandt reeds in Gorinchem, getuige onder meer de bekende brief die Mevrouw Scholte, gedateerd 24 augustus 1835 uit Gorinchem schreef aan haar moeder en broer; in het pamflet ‘Adressen ingediend door de gemeente Jesu Christi te Amsterdam’ schrijft ds. H.P. Scholte: ‘12 november 1835. Tot narigt van mijne vrienden en bekenden dient dat

[p. 25]

mijne woonplaats gedurende de wintermaanden is ten huize van den Heer A. Hasselman te Gorcum.’

Op grond van al deze gegevens menen wij, dat op een enkele naam na (te veel of te weinig) de ledenlijst van de Afgescheiden Gemeente binnen Gorinchem - zo zij zou zijn opgemaakt - er op 10 of 14 oktober 1835 als volgt zou hebben uitgezien.

1.	L. van Bergeijk
2.	J. van Bergeijk-Koejemans
3.	A.M. van Bergeijk
4.	Jan E(c)khar(d)t
5.	A.J.C. ten Hagen
6.	A. Hasselman
7.	E. Hasselman-v.d. Boogaard 2 kinderen: J.K. Hasselman L.W. Hasselman
8.	W.L. Hasselman
9.	Hendrika Kreyvelt-Melgers
10.	Lucas van der Linden
11.	Johanna F.C. Lintner
12.	M. van Merkom
13.	J.T. Merkom-Vastenouw 3 kinderen: T.E. van Merkom, J.E. van Merkom, L. van Merkom
14.	J.M.J. de Rouville
15.	H.H. de Rouville
16.	W. de Rouville-van Erp 3 kinderen: J.M.J. de Rouville Jr., J. de Rouville, W.H. de Rouville
17.	Ds. H.P. Scholte
18.	S.M. Scholte-Brandt
19.	H. Smits
20.	P. Smits-Toepoel 1 kind: Pieter Smits
21.	Pieter Welle

14.10.1835. Wij lezen tenslotte nog in het kerkeraadsverslag van de Hervormde gemeente van die datum, dat er een brief is ingekomen van Johanna Frederika Cornelia Lintner (ook wel genoemd Naatje Lintenaar of Naatje Lindner), waarin zij mededeelt zich af te scheiden van het Hervormde genootschap.

17.12.1835.	De notulen van de Hervormde kerkeraad melden de afscheiding van:
	de echtelieden Reinier van Halen en Neeltje Cornelia Spaan
	Jan van der Wiel
	Elisabeth Dekker(s)
	Idem met bijvoeging, dat zij en hun kinderen uit ‘het doopboek’ mogen worden ‘uitgeschrapt’:
	Gijsbert Snoek
	Dirkje Maria Sizoo
	Hendrik Horst
	Antonia van Es(t)
	L. van Bergeijk, als vader van Maria Anna van Bergeijk
	Pieternella Strang
	Nikolaas Vermeulen
	Jan Sterkenburg

[p. 26]

20.12.1835.	Jacob den Dekker bericht zijn afscheiding ‘zoo voor zich zelve als voor zijne kinderen’:
	Willemke den Dekker, Aagje den Dekker, Huibertje den Dekker en Bastiana den Dekker
27.12.1835.	Bericht van afscheiding van:
	Cornelia van 't Hoff
	Jakobus Bollée
	Josina Carolina de Meijer
	Johannis van de Water
	Gerrit Kreyveld en Hendrika Melgers (de laatste reeds eerder afgescheiden), alsmede voor hun minderjarige kinderen:
	Geertrui, Hendrieka en George
	Nicolaas Leenders met twee kinderen:
	Lena Leenders en Willemina Leenders
	Cornelis van 't Hoff en Teuntje Stavast en voor hun kinderen:
	Elisabeth van 't Hof en Adriana Maria van 't Hof
	Johannes Hendrikus de Man en Jannigje Storm met hun kinderen:
	Adrianus, Cornelis en Johannes Hendrikus
6.1.1836.	Leendert van Bergeijk
	Maaike Wannée
24.3.1836.	Grietje van Witte, weduwe van Reier Dorresteijn
	Wilhelmina Dorresteijn
	Christina Goes
	Dina de Vries
	Johannes Valke
	R.K. van Duuren, ‘ook voor deszelfs kinderen’
	Jan Cornelis den Boef en Bastiana Hakkers, ook voor hun kinderen:
	Catrina den Boef en Cornelis den Boef
	Philippus Kreuk en Katrina Bücheim (ook genoemd: Catharina Boegheim) met 3 kinderen: Hendrik Kreuk, Matthijs Kreuk en Elisabeth Kreuk
	Adrianus de Vries en Jenneke van de Graaf, met hun zoon: Arie de Vries
11.5.1836.	Cornelis Ekhard
	Laurens de Bruin en A.M. de Bruin, geb. Duppe

‘Verder wierd voorgesteld om degeenen, die hunne kinderen onwettig buiten de Gemeente door een onbevoegd persoon lieten doopen, in de huisbezoeking voorbij te gaan, hetwelk wierd goedgevonden.

Ook is besloten, daar Laurens de Bruin behoort tot de kerkdiakenen, van zijne afscheiding kennis te geven aan H.H. Kerkvoogden, hetwelk door Ds. Praeses wierd op zich genomen.’

18.5.1836. Ook thans wordt er een ingekomen bericht van Cornelis Eckhard, Laurens de Bruin en A.M. de Bruin, geb. Duppe (alle drie ook genoemd onder 11.5.1836), inzake hun afscheiding, besproken.

22.3.1837.	Voegt zich bij de Afgescheidenen:
	Cornelis Bergeijk, met zijn kleinzoon
	Abraham van Tiel

[p. 27]

28.3.1839.	C. van Bergeijk
19.6.1839	Adrianus Meijer
	C.K. van Hulst
	Jacoba Martina van Baalen, huisvrouw van A. Blom
15.12.1839.	Juffrouw van Deventer met haar kind Wernard

Uit later tijd - d.w.z. nà 1836 - geven we nog de volgende bijzonderheden:

22.6.1837.	Maaike Wannée keert terug tot de Hervormde Kerk.
25.8.1837.	M. Kouwenberg, geb. Wannée idem.
28.3.1839.	Nicolaas Wedemeijer en Pieternella Strang keren terug.
19.6.1839.	R. Heijmans keert terug.
20.9.1839.	A. Meijer keert terug.

Op grond van het bovenstaande mogen we het aantal volwassenen onder de Afgescheidenen te Gorinchem in mei 1836 - wanneer ‘de algemene uitgang’ uit het Hervormd Kerkgenootschap ten einde geraakt - ramen op 65, voor zover het inwoners van de burgerlijke gemeente Gorinchem betreft; er waren ook personen uit de omgeving aangesloten bij de Afgescheiden gemeente te Gorinchem, maar hun aantal onttrekt zich aan onze waarneming. Mogelijk waren er onder de ‘Afgescheidenen’ personen, die reeds vóór 1835 hadden gebroken met de Hervormde kerk. Het aantal kinderen is ongeveer 75 geweest, zoals in het volgende hoofdstuk nader zal blijken.

Wij vinden namelijk de meeste in dit hoofdstuk genoemde namen terug onder een stuk van 1 oktober 1836.

De sterke groei van het aantal Afgescheidenen te Gorinchem tussen 14 oktober en eind december 1835 moet worden gezien als een rechtstreeks gevolg van het instituëren van de gemeente. In de ‘Lijst der texten’ van ds. H.P. Scholte lezen wij, dat door laatstgenoemde op 20 november 1835 te Gorinchem de kerkeraad werd bevestigd. A. Hasselman en J.M.J. de Rouville waren, zoals wij zagen, de eerste ouderlingen; Lucas van der Linden en Pieter Welle, de eerste diakenen. Wij mogen 20 november 1835 dus nemen als datum van het ontstaan van de Afgescheiden gemeente te Gorinchem.

Alvorens te handelen over het wel en wee van de Gorinchemse gemeente, willen wij in hoofdstuk 2 de stukken bespreken, die verband houden met het eerste request door deze gemeente gericht aan de Koning.