Samuel Coster, ethicus-didacticus

4 De stof van de Polyxena; morele codering in de dramatraditie van de renaissance

4.1 De receptie van de door Euripides en Seneca behandelde ‘matière de Troie’

Als Coster zijn Polyxena-in-drunk bij zijn publiek inleidt, wijst niets in zijn woorden (van de ‘Inhoudt’) op de geweldige populariteit die de ‘matière de Troie’, en daarvan vooral de geschiedenis van Hecuba, al lange tijd genoot. Evenals de jeugdige Hooft, die deze stof uit verschillende verhalende bronnen omsmeedde tot zijn eerste dramatische produkt, heeft ook Coster met dit stuk Horatius' raadgeving betreffende de stofkeuze van de aankomende dramaschrijver letterlijk ter harte genomen. In plaats van zich als eerste met een nog on bekend en onbezongen thema op het terrein der dramatische poezie te wagen heeft hij een zeer bekend Trojaans verhaal gekozen en dat (deels opnieuw) in dramatische vorm gegoten.⁹⁰

90 De belangrijkste bronnen van Hoofts Achilles en Polyxena, reeds vroeger door Kluyver (1929) aangewezen, worden nader behandeld door d'Angremond 1943, p. 14-28. Het betreft de middeleeuwse geschiedenissen van Troje door Dictys Cretensis en Dares Phrygius (Dictys/Dares 1966) en Ovidius' Metamorfosen. (Dictys en Dares spreken niet over het lot dat Polyxena na de val van Troje treft, behalve in eén zinnetje, in Dictys 6. 13.). Hooft kende ook Seneca's Troades. - De raad van Horatius aan zijn vriend Piso betreft dramatisering van Trojaanse stof, die immers behoort tot beproefde literaire thematiek (‘Iliacum carmen’). (Horatius, Ars poetica, vs. 128-130; Horatius 1936, p. 460-461).

[p. 279]

Reeds in de middeleeuwen was de figuur van de door het lot geslagen Trojaanse koningin het voorbeeld bij uitstek van de wisselvalligheid der Fortuin, en diende haar droeve val, o.a. in de Carmina Burana, als waarschuwing voor de vorst.⁹¹ Dante herinnerde in zijn Divina commedia vooral aan de waanzin waarin Hecuba door het verlies van Polyxena en Polydorus was vervallen⁹², terwijl Boccaccio de geschiedenissen van Hecuba én Polyxena opnam onder de door hem behandelde levens van beroemde vrouwen, alle voorgesteld als exempla van de macht der Fortuin. In een enkel geval wordt het lot van deze vrouwen beschreven als het kwade gevolg van hun geile begeerte (zoals dat van Helena en Clytaemnestra), maar men kan in Boccaccio's visie uit deze levens juist ook bewonderenswaardige deugd leren, zoals in het geval van Polyxena, wier edele natuur blijkt uit haar onverschilligheid voor de dood. Daarnaast is Hecuba volgens Boccaccio terecht ‘een beroemd voorbeeld van de vergankelijkheid van glorie en het zekerste bewijs van aardse ellende’.⁹³ In anecdotenbundels van de zestiende-eeuw ziet men de geschiedenis van beide vrouwen ook als illustratie van de verschrikkingen van de oorlog, waartegen men zich met temperantia moet opstellen.⁹⁴

De populariteit van het verhaal van Hecuba's val en de droeve dood van haar

91 Schmitt 1973, p. 242, verwijst naar de tekst: ‘Rex sedet in vertice, // caveat ruinam ! // Nam sub axe [nl. van het rad van Fortuin] legimus // Hecubam reginam’.

92 Schmitt 1973, p. 242. Inferno 30, vs. 13-20.

93 Boccaccio's populaire verhalenbundel De claris mulieribus werd voor het eerst gedrukt in 1473; een Franse vertaling verscheen in 1493, een Nederlandse in Antwerpen 1525 (Nijhoff-Kronenberg ii, nr. 2521). Polyxena en Hecuba worden resp. behandeld in hoofdstuk 31 en 32. In de Nederlandse vertaling wordt over Polyxena gezegd: ‘Dits seer groot ende heerlick tot eender memorien, Dat dien jonghe tijt, noch dat vrouwelic wesen, noch die conincklike tederheyt, noch die veranderinghe der avontueren en hevet niet connen veranderen den moet deser maghet, wesende onder den verwinres ende des viants sweerts, waer onder dicwil verflauwen dye vrome ende cloecke herten der mannen.’ Over Hecuba: ‘Hecuba is geweest een seer edel coninginne der Troyanen, ende een blinckende schijnsele der gheenre die daer vergaen, ende een seker exempele des verdriets.’ (Boccaccio 1525, fol. xxivv. en xxxvr. Het Latijn spreekt hier van ‘perituri splendoris fulgor eximius et miseriarum certissimum documentum’, volgens de tekst van de ed.-1487 te Leuven in Boccaccio 1943, p. 106-107.

94 Twee Engelse gevallen zijn John Partridge's The notable hystorie of two famous princes Astianax and Polixena (1566) en Fennes frutes van Thomas Fenne (1590), waarin tussen andere klassicke verhalen veertig pagina's lang over ‘Hecubaes mishaps’ wordt uitgeweid. (Bush 1932, in de Appendix, met een overzicht van mythologische en andere klassicke verhalen en gedichten in het Engels, in de periode 1475-1680, p. 301-323).

[p. 280]

kinderen na Trojes ondergang gaat nog in de zestiende eeuw waarschijnlijk voornamelijk terug op Ovidius' Metamorfosen en niet direct op de tragedies van Seneca en zeker niet op die van Euripides.⁹⁵ Ook Ovidius, die Euripides boven de andere tragici bewonderde⁹⁶, putte zich uit om de uitbarstingen van Hecuba, deze ‘koningin van smarten’, in al hun volheid weer te geven, en dat binnen de bekende tegenstelling ‘hoge plaats-diepe val’. Juist dit laatste aspect zal net meest geappelleerd hebben aan degene die Ovidius vooral prezen als ‘sententiarum floribus repletus’.⁹⁷

In Nederland was de toneel-Hecuba trouwens ook nog in de zestiende eeuw alleen bekend geweest aan latinisten (en de enkele graeci die Euripides in het Grieks lazen), maar sinds Duyms bewerking van Seneca's Troades, negentien jaar eerder gepubliceerd dan Costers Polyxena, hadden haar smartelijke klachten ook het Nederlandstalige publiek kunnen bereiken.

In het Leidse universitaire milieu dat Coster ongetwijfeld ook in zijn literaire keuzes heeft beïnvloed, was met name Seneca's Troades een drama dat de hemel werd ingeprezen. Het stuk werd daar niet alleen gelezen, maar ook gespeeld.⁹⁸ Deze grote bewondering voor de Troades hield tegelijk een hierbij vergeleken mindere appreciatie van Euripides in, die men al bij Italiaanse theoretici had kunnen aantreffen. Scaliger sr. had Seneca's drama's boven die van Euripides gesteld, ook al nam hij - zoals we zagen - wel Hecuba als voorbeeld van de nastrevenswaardige ‘verscheidenheid en veelvuldigheid’ van dramatische gebeurtenissen. Zijn land- en tijdgenoot Giraldi Cintio (wiens succesrijke Orbecche in 1541 Seneca stevig vat gaf op het Italiaanse drama) achtte Seneca's Troades superieur ten opzichte van Euripides' Hecuba om zijn ‘verhevenheid, uitbeelding van emoties, observatie van karakters, levendigheid van sententies’, én het feit ‘dat men nauwelijks zonder wenen de scène tussen Andromache en Ulysses kan lezen’.⁹⁹ Ook Scaliger jr., die de bewondering van zijn vader voor Seneca's dra-

95 Boccaccio kende wel een Latijnse prozavertaling van Euripides' Hecuba, die na het midden van de 14e eeuw in de kring van Petrarca en Boccaccio was vervaardigd (Schmitt 1973, p. 243). Volgens Schmitt 1969 (p. 134) waren er voór 1506, als de eerste metrische Latijnse vertalingen verschijnen, talrijke woordelijke prozavertalingen van Hecuba, veel meer dan van welke andere Griekse tragedie ook. Deze zullen voornamelijk in geleerdenkring gecirculeerd hebben.

96 Doran 1954, p. 15.

97 Curtius 1963, p. 58.

98 Meter 1984, p. 37, vermeldt een opvoering van (voor) 1595. De Leidse studenten speelden in deze tijd trouwens oók Euripides: in 1592 vier tragedies van hem. Op 30 december 1595 werd echter een algeheel verbod op opvoering van komedies en tragedies van kracht, waarvan slechts bij besluit van hogerhand afgeweken mocht worden. Het bezoek van Engelse en Zweedse gezanten aan de universiteit was kennelijk reden tot zo'n uitzondering: op 11 februari 1617 voerden Leidse studenten bij die gelegenheid de Troades weer op, en kregen nog 60 gulden van de curatoren toe (Worp 1892, p. 50).

99 Dit in Giraldi Cintio's Discorso sul comporre delle commedie e delle tragedie, volgens Doran 1954, p. 396. Quintilianus had reeds vooral Euripides' kunst om medelijden op te wekken, geroemd. (In zijn Institutio orationis ii, 1, 67), Giraldi had in zijn Discorso überhaupt bijna alle tragedies van Seneca verheven boven die van alle Grieken ‘nella prudenza, nella gravità, nel decoro, nella maestà, nelle sentenze.’ (Geciteerd naar Buck 1976, p. 179).

[p. 281]

ma's deelde en deze tegen Lipsius' kritiek in bescherming had genomen, sprak over de ‘goddelijke’ Troades als ‘de omnium Principe Tragoedia’ en dus ook Seneca's belangrijkste stuk.¹⁰⁰ In dit laatste oordeel werd hij bijgevallen door Heinsius. Naast de lof voor de persoonsverbeelding van Andromache citeert deze in zijn commentaar op Seneca's drama's vol bewondering enige fraaie sententies, zoals die uit de dialoog tussen Agamemnon en Pyrrhus.¹⁰¹ Ook Heinsius acht deze ‘tragoedia divina’ van Seneca in alles hoger dan het werk van Euripides, die weliswaar ook een Troades had geschreven, maar die volgens hem noch in dispositio, noch in pathos, noch in ‘ernstig en verheven gewicht van sententiae’ met Seneca vergeleken kan worden. Ook in de koren ziet hij Seneca als de meester.¹⁰² (Over dispositio sprak Giraldi niet).

Op een dergelijke lof voor deze ‘regina tragoediarum’ zou Vondel zich beroepen wanneer hij in 1625 zijn vertaling van diezelfde Troades publiceert. Deze wordt door hem dan aan Grotius in de mond gelegd, die vijf jaar later echter het Griekse drama van Euripides de onbetwistbare zegepalm toebedeelt.¹⁰³ Vondels keuze van dit stuk zal trouwens mede bepaald zijn door zijn geletterde leidslieden Hooft en Reael, die dit drama kennelijk het meest geschikt vonden om de jonge tragedieschrijver zich de stilistische en filosofische kwaliteiten van de grote Romein eigen te laten maken. Op vergelijkbare manier had de Franse humanist Jacques Amyot in de veertiger jaren van de vorige eeuw Euripides' Hecuba gekozen om zijn leerlingen in te wijden in de schoonheden van juist de Griekse tragedie.¹⁰⁴ Ook Dorat onderwees zijn discipelen Ronsard en De Baïf in het Grieks door met hen een Latijnse vertaling van de Hecuba te maken.¹⁰⁵ Zoals ook blijkt uit de beargumenteerde waardering van Giraldi en Heinsius bestond de aantrekkelijkheid van de Troades voor de viri docti van het einde der zestiende en begin zeventiende eeuw zowel uit de verhevenheid der sententies als uit het pathos van de karakteruitbeelding, (Voor Heinsius in 1610 en 1611 ook uit de dispositio). De Hecuba-figuur, op wie vooral in het eerste bedrijf het volle licht valt, bevestigde nog eens welsprekend de morele les waarvan zij al lang de spreekwoordelijke belichaming was geweest; maar juist ook de rhetorische ver-

100 Worp 1892, p. 47, n. 2.

101 Heinsius 1620, p. 284, 288.

102 Heinsius 1620, p. 317: ‘Non ausim Graecam [nl. de tragedie van Euripides] ullo modo, sive dispositionem spectes, sive παϑos, sive gravitatem & augustum pondus sententiarum, cum ista conferre. Etiam in Choris noster [nl. de tragedie van Seneca] vincit, quos ex paucis Graeci verbis, & quae sparsim leguntur, fecit alios &. plane divinos.’

103 Zie Vondels opdracht voor De Amsteldamsche Hecuba; Vondel w.b.-editie ii, p. 533.

104 Sturel 1913, p. 282; Stevens 1953, p. 154.

105 Charlton 1921, p. xxvii, n. 2.

[p. 282]

pakking van haar gruwelijke waarschuwing was, zoals we zagen, voor Heinsius reden om de loftrompet over haar te steken.

Nu werd de aantrekkelijkheid van het rhetorisch potentieel van de Hecuba-figuur ook al lang in het onderwijs onderkend. Iedereen die in zijn jeugd op school in de ars oratoria, had geoefend aan de hand van Lorichs rhetorische modellen bij Aphthonius' Progymnasmata, kende Hecuba als het prototype van pathos in de ethopoeia.¹⁰⁶ Het vierde voorbeeld dat Lorich van ethopoeia geeft (i.c. het eerste van de drie soorten ethopoeia, namelijk de ‘passieve’ of ‘pathetische’, die slechts emoties uitdrukt) is een antwoord op de vraag: ‘Welke woorden zou Hecuba gesproken kunnen hebben na de val van Troje?’ De speech, die niet is ontleend aan Euripides, Ovidius of Seneca, is netjes in drieën verdeeld: een klacht over het heden, een terugblik op het verleden en een blik op de toekomst. De klacht over het heden bevat o.m. een samenvatting van Hecuba's ongeluk in de bekende termen: ‘De Fortuin verhief mij hoog om mij des te dieper te laten vallen.’¹⁰⁷ Shakespeare zou op deze klacht de uitbeelding van de ‘mobled queen’ Hecuba door de toneelspeler in Hamlet baseren.¹⁰⁸ Het door hem (waarschijnlijk) bedoelde komische en daardoor kritische effect (de speler overschrijdt de door Aphthonius bevolen matigheid) kon uiteraard alleen tot stand gebracht worden als een groot deel van zijn publiek deze oefening kende, en zo ook al vastliggende rhetorische associaties had bij de Hecuba-figuur.

Meer nog dan in de Troades valt in Euripides' Hecuba het accent op emotiever-wekkend pathos en meer dan bij Seneca staat de alom bekende tragische figuur bij uitstek, Hecuba, in dit stuk centraal. De overduidelijke rhetorische kwaliteiten van het stuk, die ook tot uitdrukking komen in de pleidooien en tegenpleidooien, moeten een ieder die vroeger aan de hand van Aphthonius-Lorich had geoefend, verrukt hebben. Daarbij appelleerde Hecuba, in de onheilspellende openingsscène met Polydorus' geest, in feite meer aan de door andere Senecaanse tragedies (zoals de Thyestes) gevoede smaak voor horror, dan de Troades van Seneca zelf. Het is daarom niet verwonderlijk dat het enige echt ‘populaire’ Griekse drama in het humanistisch onderwijs van de zestiende eeuw deze Hecuba is geweest. De hausse van zijn populariteit ligt ook niet voor niets in dezelfde tijd als die van Seneca's Thyestes, dat wil zeggen: in de eerste helft van de zestiende eeuw. De verheffing van de Troades in geleerdenkringen aan het einde van de zestiende eeuw zal overigens ook zeker te maken gehad hebben met het afwijzen

106 Zie hoofdstuk ii, sub 3.3.3.

107 Aphthonius 1611, fol. 188v.-189v. In de terugblik op het verleden staat Hecuba o.m. stil bij het verlies van haar man en kinderen; in haar blik op de toekomst neemt zij zich voor de goden te bidden om haar te veranderen in een wezen zonder gevoel en verstand, i.e. een hond, die, van mensenstem verstoken, toch ten eeuwigen dage smartelijk blaffen zal. Zie ook Mc Donald 1966, p. 85.

108 Hamlet, tweede bedrijf, tweede scène. Doran 1954, p. 243-244; McDonald 1966, p. 125.

[p. 283]

van wraak in elke vorm binnen de neostoïsche opvattingen van die tijd.¹⁰⁹ Het onderwerp van beide stukken echter zal steeds extra geappelleerd hebben aan de belangstelling van het grotere publiek: men kon op dit leed van oorlogsslachtoffers en hun confrontatie met de vijand altijd eigen ervaringen projecteren.

Ongetwijfeld heeft het bestaan van de Latijnse metrische vertaling van Euripides' Hecuba door Erasmus, die in 1506 bij Badius Ascensius in Parijs voor het eerst verscheen, veel bijgedragen tot het grote succes van het stuk. Tot 1560 verscheen Erasmus' vertaling, samen met die van de Iphigenia in Aulis, in meer dan twintig edities. Hiernaast verschenen er ook nog aparte uitgaven.¹¹⁰ Erasmus' faam in West-Europa moet op zichzelf al een aanbeveling zijn geweest, wat ook kan blijken uit het feit dat de in hetzelfde jaar 1506 te Parma verschenen Latijnse metrische vertaling van de Italiaanse humanist Anselmus Nepos slechts eén druk beleefde.¹¹¹ Erasmus' Hecuba-vertaling werd al in 1514 in Leuven ten tonele gebracht door de leerlingen van Adrianus Barlandus¹¹²; in de winter van 1525-1526 liet een andere beroemde pedagoog, Melanchton, het stuk (ook in Latijnse vertaling) opvoeren in zijn schola privata te Wittenberg.¹¹³ De enige andere bekende opvoering uit Melanchtons school is die van Seneca's Thyestes.¹¹⁴ Erasmus' vertaling was bovendien het voorbeeld voor verschillende nadichtingen in de moedertalen (in elk geval in het Italiaans), waaronder de versie die Bandello in 1539 maakte voor Margarete van Navarra.¹¹⁵

Voor de humanistische opvoeders moet de oefening in de taalkundige en stilistische schoonheden van Euripides het meest effectieve middel geweest om de jeugdige geesten te doordringen van de inhoudelijke schatten die de ‘filosoof van het toneel’, zoals Vitruvius Euripides noemde¹¹⁶, voor de vorming van de redelijke mens te bieden had. Melanchton sprak over Hecuba als dat ‘ernstige

109 Asmuth 1978, p. 246, heeft zeer waarschijnlijk gelijk in zijn mening dat volgens de dramaopvattingen der neostoïci het standvastig lijden van een onschuldige gemakkelijker (want positiever) moreel opgeladen kon worden dan de wraakactie van Atreus. De Hecuba geeft. echter zowel een prachtig positief voorbeeld van standvastigheid als een negatief voorbeeld van wraakzucht.

110 Zie de Erasmus-bibliografie in de Bibliotheca Erasmiana 1893, p. 25-26.

111 Schmitt 1973, p. 259.

112 Rombauts 1973, p. 212; Schmitt. 1973, p. 274, n. 107.

113 Schmitt 1969, p. 149. Schmitt noemt ook nog een latere opvoering van de Latijnse Hecuba, in het Straatsburger Academietheater, in juli 1605. In het einde van de zestiende eeuw was Straatsburg een belangrijk centrum voor schoolvoorstellingen in het Grieks, Latijn en Duits (Lucas 1928, p. 102).

114 Charlton 1921, p. xxxiii, n. 4.

115 Schmitt 1969, p. 105 noemt zes Italiaanse Hecuba-vertalingen ‘naar Erasmus’ én een Duitse van 1605. Volgens Sturel 1913 gebruikte ook Bochetel voor de eerste Franse Hecuba Erasmus' vertaling.

116 Schmitt 1969, p. 131.

[p. 284]

verhaal vol ernstige sentetiae’¹¹⁷, dat kennelijk ook fraai kon dienen als feitelijke vorstenspiegel, naar blijkt uit de inleiding van de Franse vertaling uit 1544, door Bochetel (de vader van Amyot's leerlingen).¹¹⁸

Geheel in de geest van wat later Scaliger zou zeggen releveert de Baseler uitgever Gasparus Stiblinus in zijn Euripides-uitgave van 1552 eerst de variëteit en vooral de ‘tragische gruwelijkheid’ van de achtereenvolgens voorgestelde lotswisselingen in Hecubs, maar daarop volgt direct een betoog over de morele lessen die de zorgvuldige beschouwing van deze beelden (harum imaginum contemplatio) in dit drama oplevert. Deze lessen vallen alle binnen het volgende bekende stoïsch-christelijke didactische patroon: ‘De onstandvastigheid van de aardse zaken, die een speelbal zijn van de wrede Fortuin, moet in voorspoed de groten tot matigheid aansporen. Men moet niet streven naar rijkdom en macht, die immers de mens zó ontnomen kunnen worden. Dit alles wordt echter - anders dan de ouden meenden - bepaald door de Goddelijke voorzienigheid, die de trotsen omverwerpt en de nederigen verheft.’¹¹⁹ Er hoeft hier niet meer aan herinnerd te worden dat de hier aan het werk van Euripides gehechte lessen als zodanig voornamelijk bij Seneca worden geformuleerd. Stiblinus zwijgt echter maar liever over de door Agamemnon gesanctioneerde wraakactie van Hecuba!

117 Melanchton, die de Hecuba ‘tetrica fabula gravissimisque sententiis referta’ noemde, meende dat drama's niet om hun stilistische kwaliteiten opgevoerd moeten worden, maar om het publiek te herinneren ‘aan datgene wat voor het leven passend is’ (Schmitt 1969, p. 133).

118 Lanson 1904, p. 547. De vertaling is opgedragen aan de Franse koning. De auteur benadrukt dat tragedies zijn ‘premièrement inventeés pour remonstrer aux roys et grands seigneursl’ incertitude et lubrique instabilité des choses temporelles, anfin qu ‘ils n’ ayent de confiance qu ‘en la seule vertu’. Lanson schrijft de vertaling nog toe aan De Baït; sinds Sturel 1913 (p. 280-296) meent men vrij algemeen dat Bochetel de vertaler is.

119 Mijn samenvatting gaat terug op de door Schmitt 1973 (p. 268-269, n. 55) geciteerde Latijnse passage.

4.2 De Hecuba- en Polyxena-stof in het drama in de moedertaal

4.2.1 Frankrijk

In de zestiende eeuw hadden ook de niet-latinisfen in Frankrijk en Engeland met Seneca's drama's kennis kunnen maken, maar van de drama's van Euripides werd alleen de Hecuba (in twee edities, van 1544 en 1555) in een Franse vertaling (van Bochetel) gedrukt, en in 1572 de Engelse vertaling van de Phoenissae.¹²⁰

120 Bolgar 1964, p. 512-514, 534-536. Een Franse vertaling van de verzamelde Senecatragedies door P. Grognet verscheen in 1534; tussen 1559 en 1581 verschenen de Engelse vertalingen, waarvan die van de Troades, door Jasper Heywood, de eerste was. Dit stluk werd in het seizoen 1551-1552 ook al door studenten van het Trinity College te Oxford opgevoerd.

[p. 285]

De ‘matière de Troie’ leverde bovendien al in 1563 stof voor een oorspronkelijke Franse tragedie, de Achille van Filleul. Veertien jaar later publiceerde de in zijn tijd meest bewonderde tragedieschrijver Robert Garnier zijn Troade en smolt daarmee de drie klassieke Troje-drama's samen tot eén Franstalige tragedie. De sterk rhetorische en didactische drama's van Garnier, waarin de meest karakteristieke en eloquente figuur de treurende vrouw is¹²¹, zijn in hoge mate door het dramatisch werk van Seneca geïspireerd. Met hun politieke lering kwamen zij echter ook tegemoet aan de zestiende-eeuwse preoccupatie met nationale en politieke problemen in Frankrijk. Voór de Troade had Garnier in drie verschillende drama's verschillende episodes uit de Romeinse burgeroorlogen gedramatiseerd (Porcie, Cornélie en Marc Antoine). Ook had hij toen reeds zijn enige niet-politieke stuk, de Hippolyte, geschreven, dat - met alle afwijkingen - het meest direct op Seneca teruggaat.¹²²

In La Troade grijpt Garnier echter zeer letterlijk terug naar Seneca én Euripides, door hetzelfde contaminatieprocédé toe te passen als dat wat Coster later zou hanteren voor de samenstelling van zijn Polyxena.¹²³ Seneca's Troades is Garniers uitgangspunt geweest, waarbij hij een aantal scènes uit Euripides' Hecuba én diens Troiades tussen- en toevoegt.¹²⁴ Deze contaminatie van drie drama's heeft hetzelfde effect als hetgeen we bij Coster constadeerden, namelijk een opeenhoping van pathetische taferelen. Dit echter zonder de aanschouwelijk gemaakte horror die Coster kennelijk noodzakelijk vond. Garnier laat ook de geest van Polydorus niet optreden en houdt zich vrij getrouw aan de inhoud van de bodeverslagen, hoewel hij door toevoeging van een aantal regels onder meer de beschrijving van Astianax dood wel extra luguber maakt en een extra huiveringwekkend schepje doet op de verschillende emotionele uitingen. Garniers tekst varieert van vrije vertaling tot vrije bewerking, zodat hij naar believen ook eigen oordelen kan invoegen, die niet aan zijn bronnen zijn ontleend, of passa-

121 Jondorf 1969, p. 145.

122 Over Garniers politieke stellingname: Jondorf 1969. Meer algemeen: Morel 1973, p. 139-151. Over de relatie tussen L'Hippolyte en Seneca's Hippolytus: De Mourgues 1968. Over de bewondering die Garnier in zijn eigen tijd ten deel viel: Lebègue 1977c.

123 De meest moderne editie van Garniers La Troade is die van Lebègue, in de Oeuvres complètes (1952). Een vroegere is die in de editie van het verzameld werk door Pinvert; (1923). Het door Garnier toegepaste contaminatieprocédé was gebruik onder zestiende-eeuwse Italiaanse komedieschrijvers, in hun navolging van Plautus én Terentius. Imitatie van Euripides én Seneca in een nieuw drama kwam in Frankrijk trouwens ook voór Garnier voor (Garnier 1952, p. 249).

124 De verschillende ‘leggers’ en bronnen worden in de editie-Lebègue in de ‘Notes’ aangewezen. Garnier laat uit Seneca's Troades alleen de scène waarin Helena Polyxena komt halen weg. In de scène waarin in Hecuba Ulysses Polyxena komt wegrukken, heeft hij Ulysses vervangen door Pyrrhus. Het stuk eindigt met de wraakneming van Hecuba op Polymnestor en Hecuba's verdediging tegenover Agamemnon (zoals in Hecuba). De scène waarin Agamemnon van te voren Hecuba's wraakneming sanctioneert, is weggelaten.

[p. 286]

ges kan wijzigen of weglaten. Zo verandert Garnier het beroemde koor na het tweede bedrijf van Seneca's Troades, waarin het leven na de dood wordt ontkend, in christelijke zin. Hij laat het koor benadrukken dat de menselijke ziel na de dood juist opgenomen wordt in de goddelijke heerlijkheid, waar de wankele Fortuin niemand kan treffen.¹²⁵

Door Lebègue is opgemerkt dat het - anders dan bij de andere drama's van Garnier - niet erg duidelijk is welke morele en godsdienstige lering men uit dit drama moest trekken.¹²⁶ Dit is wel begrijpelijk. In zijn andere tragedies treedt Garnier namelijk altijd op als de christen-moralist, bij wie het wraakmotief, dat in vele drama's van Seneca zo belangrijk is en dat in Euripides' Hecuba zelfs als rechtvaardig wordt voorgesteld, juist altijd afwezig is. Onbuigzame agressie maakt bij hem dan ook telkens plaats voor christelijke onderwerping. Hoewel sommige slachtoffers in zijn drama's het onrechtvaardig beleid van ‘het hogere’ aanklagen, herinneren wijze figuren er steeds aan dat de fout van hun ongeluk niet bij wraakzuchtige goden of de sterren ligt, maar bij de ongeluk-dragers zelf.¹²⁷ In La Troade wordt de wraakzucht van Hecuba echter zonder veroordeling breed uitgemeten, en slechts onder eén moreel aspect bezien, namelijk als middel waarvan de rechtvaardige goden zich bedienen om de bozen te straffen. Dit blijkt als Garnier het koor tijdens Hecuba's verminking van Polymnestor (achter de schermen) commentaar laat geven op deze daad, die dan beschreven wordt als een onvermijdelijke straf van hogerhand, die - hoewel somslaat - altijd de boosdoener (i.c. Polymnestor) zal treffen. Het stuk eindigt met een andere vinding van Garnier: Hecuba's wraak is nog niet verzadigd. De goden hebben immers nagelaten om zich op de Grieken te wreken, dus moeten er nog meer gestraft worden als Polymnestor! Ook hier ligt dus het accent alleen op de goddelijke straf die Hecuba's pijnigers zal treffen, niet op het menselijk iniatief tot wraak.

Nu kan een dergelijke tournure heel goed vanuit Garniers rhetorische opstelling verklaard worden, waarbij de toeschouwer als het ware gevraagd wordt om lós van Hecuba's drijfveren haar ‘geval’ vanuit eén bepaalde hoek te bezien.¹²⁸ Toch is het opmerkelijk dat Garnier zelfs in zijn opdracht aan de aartsbisschop van Bourges de visie dat een zaak onder eén bepaald aspect naar keuze bekeken kan worden, doortrekt. Hij laat de bisschop namelijk de keuze of de oorzaak van Trojes val nu in Gods toorn te zoeken is of in ‘l'inévitable malignité d'une secrette influence des astres’.

125 Garnier, La Troade, vs. 1323-1376 tegenover Seneca, Troardes, vs. 371-408; Witherspoon 1924, p. 51; Garnier 1952, p. 248, n. 2; Lebègue 1973, p. 92-93.

126 Garnier 1952, p. 248.

127 Kahnt 1887, p. 31-35; Witherspoon 1924, p. 39-51; Forsyth 1962, p. 208; Lebègue 1973, p. 89-92; Jondorf 1969, p. 17-18.

128 In deze richting zoekt Stone het (Stone 1974, p. 97).

[p. 287]

Zeer waarschijnlijk was La Troade het stuk dat onder de titel Polydore in 1581 door reizende studenten in Saint-Maixent werd opgevoerd. In 1594 en 1599 hoorde deze tragedie - samen met o.a. een verder onbekend Progne-drama en Garniers Les Juives et L'Hippolyte - tot het repertoire van het reizende toneelgezelschap van Adrien Talmy, dat opvoeringen gaf in de Zuidelijke Nederlanden.¹²⁹ We weten hoe Garniers faam zich in het begin van de zeventiende eeuw niet alleen in de Zutdelijke Nederlanden had verbreid (en daar mede-inspirator was van Van Nieuwelandts drama's¹³⁰), maar dat men zijn werk ook in Amsterdam gekend moet hebben.¹³¹ Het is in dit verband interessant dat De Baudous in 1618 verklaart dat hij door Costers Ithys werd geïspireerd tot het schrijven van een drama, waarna hij de Antigone van de ‘vermaerde Poët (ofte Rym-schryver) Robert Garnier’ tot voorbeeld nam.¹³² Ook al is het zeer onwaarschijnlijk dat Coster met Garnier onbekend zou zijn gebleven, toch is er nauwelijks aanwijzing dat hij direct aan Garnier heeft gedacht bij het schrijven van zijn Polyxena. De contaminatietechniek is in elk geval een vaker toegepast procédé, dat bij Garnier en Coster voortkomt uit gelijke opvattingen over hetgeen een tragedie moet bieden. Men kan alleen vaststellen dat bij Garnier Hecuba's wraak geheel niet en bij Coster alleen impliciet wordt veroordeeld en dat beiden haar actie tegen Polymnestor als een rechtvaardige strafoefening der goden beschouwen. Hecuba's gebrek aan patientia en het goddeloos bedrog in haar list om Polymnestor tot zich te lokken wordt echter bij Coster wel (in de reien in v.5., resp. v.7.) en bij Garnier niet bekritiseerd. Uiteraard bestaat er grote affiniteit tussen beide schrijvers, daar zij beide uit hetzelfde christelijk-stoïsche ideeëngoed in Senecaanse verpakking putten, vanuit eenzelfde didactische gerichtheid.¹³³ In elk geval is Garniers tragedie een extra bewijs van de grote aantrekkingskracht

129 Garnier 1952, p. 251. Over het repertoire van Talmy; Lebègue 1977b.

130 Hierover Keersmaekers 1957. De eerste twee classiciserende drama's van de dan in Antwerpen woonachtige Van Nieuwelandt verschenen in 1617.

131 Voor de bekendheid van Garnier in Noord-Nederland: Van Moerkerken 1894 en Worp 1895, p. 199-215. Van Moerkerken wijst o.a. op de parallellie tussen de vierde rei van Hoofts Geeraerdt van Velsen en een rei in Cornélie. Worp gelooft echter niet zo in navolging van Garnier door Hooft (en Vondel). Kluyver 1916 neemt weer wel ‘ontlening’ van Garnier door Hooft aan (met verschillen). Ontlening door Vondel van Garniers werk (van Les Juifves en waarschijnlijk ook La Troade voor Hierusalem verwoest.) is volgens Smit duidelijk aanloonbaar (Smit 1956-1962, i, p. 89-93). Rodenburgh zou Garnier zelfs ‘de vader van de klassieke tragedie’ noemen. Men vindt ook een editie van Garniers tragedies - tussen verschillende andere edities van Franse drama's - in de boekhandelscatalogus van Franse boeken van Cornelis Claesz, van 1608. (Catalogue des livres françois, qui se vendent chez Cornille Nicolas [...]. Amsterdam 1609, fol. b3r. Volgens de fotokopie die ik ter inzage kreeg van de heer drs. B. van Selm te Leiden).

132 De Baudous 1618, sonnet tot de lezer en Toe-eygeningh' aan de gebroeders Jacobsz. (fol. (:) iv.-2r.).

133 Dit geldt ook voor Costers Zuidnederlandse tijdgenoot Van Nieuwelandt. Overigens is Van Nieuwelandt, evenals Coster, veel meer gericht op horror-taferelen dan Garnier.

[p. 288]

die de Troje-drama's van Seneca en Euripides op deze generaties van classiciserende toneelschrijvers uitoefende. In dezelfde periode zou de ‘matière de Troie’ trouwens nog andere schrijvers inspireren tot nieuvve dramatiseringen: bij ons Hooft tot zijn Achilles en Polyxena (daterend uit de periode 1597-1602), in Frankrijk Alexandre Hardy tot zijn La mort d'Achille (daterend uit de jaren '90 van de zestiende eeuw, gedrukt in 1625¹³⁴), daarna Montchrestien tot zijn Hector (1604), François Berthrand tot zijn Priam (1605) en Claude Billard tot zijn Polyxène (1610).¹³⁵.

Ook Billards Polyxène heeft Coster met geïnspireerd tot zijn gelijknamige drama, hoewel ook dit stuk een mengsel van Senecaanse en Euripides-stof bevat, uitgewerkt volgens rhetorische principes. Billard, een dramaturg uit de nadagen van het Franse humanistendrama, is nog steeds een leerling uit de school van Garnier, die in goed Scaligeriaanse zin de ‘vraie matière tragique’ daár vindt ‘où il y a effusion de sang, mort, & marque de Grandeur’ en, mag men toevoegen: een overdaad aan expliciete lering.¹³⁶ De tekst schijnt niet op tussenkomst van Garnier te wijzen en men kan vele afwijkingen van de Seneca- en Euripides- stof constateren. De belangrijkste is wellicht de romantische motivatie van Polyxena, die bij Billard uit grote liefde voor Achilles wil sterven en daarmee haar moedig toestemmen in haar dood tot een zelfopofferende daad maakt ten gunste van haar (dode) minnaar.

134 Kluyver 1929, p. 119, 123-124.

135 Van de meer dan honderd Franse tragedies die tussen 1550 en 1615 verschenen (vertalingen enbewerkingen meegerekend) bevatten een kleine vijftig ‘klassieke’ stof. Een vijfde deel hiervan behandelt de ‘matière de Troie’ (Forsyth 1962, Appendice, p. 425-472)

136 Over de drama's van Biliard: Dabney 1931 (p. 25-33 over de Polyxène) en Zamparelli 1978 (over de Polyxène: p. 38-61). Citaat uit het voorbericht ‘Au lecteur’ van Billards bundel met zes tragedies uit 1610.

4.2.2 Nederland

4.2.2.1 Jacob Duym

Coster betreedt met de expliciete, veelzijdige instructie die hij aan de smartelijke lotswisselingen van de Trojaanse Hecuba en haar kinderen verbindt, een ook in Nederland reeds voor hem gebaand pad. Jacob Duym ging hem in zijn bewerking van Seneca's Troades voor, terwijl Carel van Mander in zijn uitleg op het dertiende boek van Ovidius' Metamorfosen de mogelijke morele leringen van de Hecuba-geschiedenis ook nog eens goed duidelijk had gemaakt.

De nadrukkelijk ouderwets-didactische opzet van de Nederlandse Troades-bewerking die Jacob Duym in 1600 als laatste deel van zijn Spiegelboeck publiceerde, blijkt al uit de veelzeggende titel Den Spieghel des hoochmoets.¹³⁷ Hoewel Duym

137 Duym 1600b. Worp citeert de tekst en de parallelle passages bij Seneca uitvoerig (Worp 1892, p. 69-89).

[p. 289]

kennelijk wel wil weten dat zijn tekst in de klassieke dramatische vorm van een ‘tragedie’ is gesteld, versluiert hij in de ondertitel de herkomst van deze gedramatiseerde ‘matière de Troie’. Zijn toelichting luidt namelijk: ‘Wesende Troiados, eensdeels uyt Homero, ende eensdeels uyt Virgilio ghenomen, ende in de ghedaente van een Tragedie ghestelt’. In zijn opdracht tot het Spiegelboeck erkent hij echter wél dat hij het stuk uit het Latijn vertaald heeft.¹³⁸ Het is hoogst on waarschijnlijk dat Duym niet geweten heeft dat Seneca de stof voor zijn Troades niet uit de Ilias of (het tweede boek van) de Aeneis had kúnnen betrekken (omdat deze epen zijn Hecuba-geschiedenis niet bevatten). Dat hij ook Euripides' Hecuba kende zou kunnen blijken uit zijn ‘Cort onderricht’, waarin hij de miseen-scène van het stuk behandelt. Hij drukt de potentiële regisseurs dan op het hart dat het doden van Polyxena en Astianax

aerdich geschiet, want by de Griecxsche oft Latijnsche en wort dit int openbaer niet voorghestelt, dan alleen verhaelt so gheschiet te wesen.

Deze opmerking is echter mogelijk ook alleen op het Horatiaanse voorschrift ‘geen gruwel op het toneel’ terug te voeren.

Duyms bewerking van Seneca draagt ook in stilistisch opzicht nog geheel een rederijkersstempel.¹³⁹ De auteur richt zich dan ook tot het grote, niet klassiek geschoolde publiek, dat niet alleen eerst uitvoerig door de ‘Dichtstelder’ moest worden voorgelicht over de voorgeschiedenis van de te vertonen gebeurtenissen, maar dat vooral ook op eenvoudige en niet mis te verstane wijze al op het titelblad geïnstrueerd wordt over de lessen die Trojes val te bieden heeft. Duym laat er geen twijfel over bestaan dat de ellende die de Trojanen is overkomen het gevolg is van hun eigen hoogmoed, als hij waarschuwt:

De hoochmoedighe hier moghen wel nemen acht
Wat der stadt Troyen is ervaren en misschiet,
Haren hoochmoet heeft haer gheheelt t'onder ghebracht,
En een oorsaeck gheweest vant jammer en verdriet,
Hoochmoet bringt landen, en de menschen al te niet.

Ook in de ‘Voorreden’ spreekt Duym over de oorzaak van de Trojaanse val: de schaking van Helena door Paris. Hij eindigt met een aankondiging van wat nu

138 Duym, Spiegelboeck, opdracht (Duym 1600a, fol. *3r.-v.; ook: Worp 1892, p. 69).

139 Poll vergelijkt Duym met Van Ghistele, die in zijn Vergilius- en Ovidius-vertalingen eveneens de klassieke stijl vervangt door ‘de alledaagsche en huisbakken zeggingswijze, aan de Nederlandsche rhetorica eigen.’ Poll demonstreert dit door de vertalingen van Duym en Vondel van eenzelfde passage met elkaar te vergelijken (Poll 1898, p. 124-127). Duym wijst zijn publiek ook op de door hem gebruikte versvorm en maat; sommige gedeelten zijn in de vorm van een ‘Refereyndicht’, andere in die van een ‘Regheldicht’, de meeste met twaalf of dertien voórgetelde lettergrepen.

[p. 290]

zal komen: in deze tragedie zal men kunnen zien, horen en lezen hoe Troje ‘bedorven is ghecomen tot schanden’.¹⁴⁰

Het stuk is verdeeld in vijf ‘gheschiedenissen’, elk ingeleid door een toelichtend en moraliserend ‘Refereyn-dicht’ (dat de functie heeft van een rei na een bedrijf), dat steeds eindigt met een sententia.¹⁴¹ Het hele stuk eindigt met een ‘Besluytreden’, waarin de ondergang van Troje het uitgangspunt is voor velerlei moraliserende uitspraken.

Deze Hollandse Troades is geen letterlijke vertaling van Seneca's tragedie.¹⁴² De tekst van de eerste drie bedrijven volgt ongeveer die van Seneca, zonder de koren, en met inkorting van verschillende scènes. In het vierde bedrijf gaat Duym echter zijn eigen weg. Het bedrijf opent met een vertoning van de gedode Polyxena, toegelicht door Pyrrhus, die verklaart dat de gerechte wraak voor zijn vaders dood nu is voltrokken en dat hij, tevreden gesteld met de hem als slavin toegewezen Andromache, zal vertrekken (dit overeenkomstig Troades, vs. 976). Hierop spreekt ‘van boven op den toren’ Ulysses - naar hij zegt met groot leedwezen - de jonge Astianax toe: in opdracht van Calchas moet hij het kind naar beneden werpen, en dit gebeurt dan ook voór de ogen van de toeschouwers.¹⁴³ In het vijfde bedrijflaat Duym zich dan weer door (het vierde bedrijf van) Seneca leiden; alleen komt Helena nu niet (valselijk) het huwelijk tussen Polyxena en Pyrrhus aankondigen, maar de verbintenis tussen Agamemnon en Cassandra. Daarvoór heeft ze echter al de dood van dit paar voorspeld. Duym voegt aan dit bedrijf nog een afscheid tussen Helena en de andere vrouwen toe. Seneca's laatste bedrijf, dat bestaat uit het bodeverslag van Astianax' en Polyxena's

140 Duym 1600b, fol. gg4v.

141 Deze sententiae zijn achtereenvolgens: ‘Wt 'thaestich vonnis is naer veel swaerheyts gheresen’ (n.a.v. de gruwelijke gevolgen van het Paris-oordeel), ‘D'onschuldighe moet voor den schuldighen betalen’ (n.a.v. de aankondiging van het offer van Polyxena), ‘Schalckheyt is in als quaet alst gheschiet tot boosheyt’ (n.a.v. Ulysses' succes in het opeisen van Astianax), ‘D'oorloch doet elcken zijn handen met bloet besmetten, // Den overwinner en ghebruyct reghel noch wetten’ (n.a.v. de dood van Polyxena en Astianax) en ‘Hy spieghelt hem saecht die hem spieghelt aen een ander’ (een algemene les, n.a.v. de aanblik der tot slavernij gedoemde vrouwen, in de zin van: 'benut het ongeluk van een ander als waarschuwing tot eigen voordeel).

142 Duym heeft ook zijn best gedaan om bijvoorbeeld Hecuba's ‘heidense’ uitspraak bij Seneca, over de groten die niet vrezen voor de ‘leves deos’ (onbetrouwbare goden; direct in het begin van de Troades, vs. 2) in christelijke zin te veranderen. Bij hem wordt vs. 2: ‘Noch en vreesen gheensins de Goden hooch verheven’ (vs. 6). Costers Hecuba vermijdt - alleen in deze eerste speech! - de vermelding van deze ‘leves deos’, maar Hooft laat in zijn Achilles en Polyxena wél Priamus weer spreken over degene die niet vreest ‘dat's hemels goden waerdich // Gelijck de menschen sijn, verkeerlijck en lichtvaerdich’, in een speech op Hecuba's Seneca-claus is geïnspireerd (vs. 491-492).

143 Duym 1600b, fol. kK 3V.-4V. Zie ook noot 54.

[p. 291]

dood en de reacties van Andromache en Hecuba, is bij Duym zeer ingekort en vormt nu het slot van zijn vijfde bedrijf.

Andromache, en niet Hecuba, heeft bij Duym het laatste woord en bevestigt de mildere, verzoenende tendens die Duym zijn Seneca-bewerking heeft gegeven. Zo wordt Ulysses voorgesteld als veel rneer bewogen met het lot der Trojanen dan bij Seneca, wat niet alleen blijkt in de scène met Andromache, maar ook uit zijn beklagen van Astianax' lot. Pyrrhus zegt openlijk de Trojanen hun schuld vergeven te hebben, en Helena beantwoordt Andromache's verwijten (die veel minder scherp zijn dan bij Seneca) met een omhelzing van haar schoonmoeder en schoonzuster, onder dankzegging voor de Trojaanse gastvrijheid! Andromache zelf had - eveneens anders dan bij Seneca - het afscheid van haar kind uiteindelijk al in berusting aanvaard, met de sententie:

Maer nu het so zijn moet ick moet 't lijden gheduldich
D'oorloch bringhet met haer groot lijden menichfuldich.¹⁴⁴

In dezelfde toon wordt door haar de blik op het Trojaanse lijden afgesloten: Men moet van zijn ellende maar het beste maken, waarbij men troost kan putten uit de overweging dat ‘ghemeen druck doet versoeten’.¹⁴⁵

De dichter zelf heeft het allerlaatste woord met een moraliserende beschouwing van de verschillende manieren waarop men zich aan deze geschiedenis van Troje kan spiegelen. Allereerst poneert Duym dat uit het lot van de Trojaanse vrouwen blijkt dat ballingschap erger is dan de dood en dat oorlog een gesel van de mensheid is. Direct hierop stelt hij in het algemeen opnieuw de vraag naar de oorzaken van menselijk lijden aan de orde, want: ‘Gheen plaghen waren daer en waer daer gheen sonde’. Laten de machtigen der aarde een les leren uit Trojes ellende: ondeugdzame vorsten veroorzaken oorlog; zij slepen hun onderdanen hierin mee, maar uiteindelijk komt hoogmoed toch voor de val. De onschuldige oorlogsslachtoffers rest daarbij nog slehts eén ding: lijdzaamheid en geduld opbrengen, en van de nood een deugd maken! Deze les gold voor vele van Duyms landgenoten. Van elk van hen kon immers gezegd worden: ‘Hy lijdt hedensdaechs veel die mits crijch in noot is’.¹⁴⁶

Hoe bekend klinken Duyms woorden na lezing van Costers Polyxena! En ook bij Van Mander vindt men dezelfde veelzijdige lering die uit het verhaal van Trojes val te trekken is, terug, naar nu zal blijken.

Van Mander houdt in zip Wtleggingh op den Metamorphosis Pub. Ovidii Nasonis van 1604 maar een lichte slag om de arm als hij in zijn ‘Wtlegh oft leerlijc aenwijs op Troyens ondergang’ stelt dat ‘vele’ deze val van Troje als daad van goddelijke rechtvaardigheid opvatten, onder andere als straf voor Paris' inbreuk op het ‘recht der beleefder gastvrijheyt’ van Menelaus en voor Priamus' nalatigheid

144 Duym 1600b, fol. kk 3r.

145 Duym 1600b, fol. ll 4r.

146 Duym 1600b, fol. ll 5v.

[p. 292]

om dit ‘leelyck stuck’ weer goed te maken. Verhalen over de ondergang van steden en landen dienen als ‘mercklijcke spieghelen’, zegt Van Mander, die uiterst nuttig zijn als men maar op de oorzaken let. Daaronder zijn wetsverkrachting, hoogmoed en onmatigheid te stellen. Hij besluit dan met een ‘leerlijck uytlegh’ op het gedrag van Polymnestor en Hecuba, zoals dat in de Metamorfosen wordt verteld. Ovidius presenteert ons

tot een nieuw grouwsaem voorbeeldt, den gast-moordighen ontrouwen Polymnestor, by welcken Priamus zijnen soon Polydorum hadde bestelt, om vry van den krijgh te worden opgevoedt: maer desen gheldtsuchtighen gieren Coningh, nae Priami doot, doodde Polydorum, om dat hy geen betalinghe en docht te crijghen. Hier sien wy, hoe seer milt van quade vruchten te brenghen de wreede giericheyt is, die op Godtlijcke en heylighe Wetten niet en acht, geen redelijckheyt ghehoorsaemt, vriendtschap, kennisse, trouwe, noch gheloften aen en siet. Dat eyndlijck haer oeffenaer gantsch wort verblindt door een Honts leven en wesen, niemanden goet als qualijck sich selven doende. Gelijck oock desen Polymnestor aenwijst, die den ooghen uytghecrabt was van Hecuba, die daer na in Hondt verandert werdt. Hecuba, die nae veel swaricheyt en benoutheyt ten lesten in eenen Hondt verandert, wijst aen, dat de lijdsaemheyt der ellendigher Menschen, somtijden langhe aenghevochten, en met veel lijden gheterght wesende, verandert in een onverduldighe Raserije, oft nijdighe gramschap, waer door oock een grouwlijck verderf can veroorsaeckt worden, waerom men hoort met allen ernst te wesen lijdtsaem: want die den moet verloren heeft, seghtmen dat qualijck is te helpen.¹⁴⁷

147 Van Mander 1604b, fol. 106r-106v.

4.2.2.2 P.C. Hooft

De schuld der Trojanen en hun vorst Priamus, die zijn kinderen niet in hun ‘sotte lust’ heeft bedwongen, wordt in Hoofts Achilles en Polyxena niet alleen door de Grieken, maar ook door de oude Priamus zelf erkend. Het is ook Priamus die in de woorden van de Senecaanse Hecuba zichzelf als spiegel aanbiedt voor alle groten die op eigen macht vertrouwen.¹⁴⁸ Ook wat dit betreft zou het publiek Costers Polyxena als het tweede deel van het Trojaanse ‘vervolgverhaal’ hebben kunnen beschouwen, waarvan Hooft dan het eerste deel had verzorgd. De keuze van beider bronnen bepaalde echter niet alleen het verschil in gedramatiseerde episodes uit deze geschiedenis¹⁴⁹, maar ook het verschil in blikrich-

148 Hooft, Achilles en Polyxena, vs. 535-538, 575-584, 729-730, resp. 489-494. (De laatste editie van de tekst in Hooft z.j.a.).

149 Hooft gebruikte vooral de middeleeuwse geschiedenissen van Dictys Cretensis (Ephemeris belli Troiani) en Dares Phrygius (Historia de excidio Troiae). Zie noot 90.

[p. 293]

ting: waar bij Coster toch het accent ligt op het leed van de Trojaanse slachtoffers, dat hen is aangedaan door de Grieken (met name Ulysses) en hun kersverse bondgenoten (Polymnestor), is bij Hooft de aandacht gericht op de Grieken (met name Achilles), die slachtoffer worden van het verraad der Trojaanse koningskinderen. In het stuk van Hooft had het publiek kunnen zien hoe de jonge Polyxena vol walging de gedachte aan een verbintenis met de voor haar in liefde ontbrande Achilles afwijst en zich zonder gewetenswroeging door haar broers als lokaas laat gebruiken om de door liefde verblinde minnaar in een dodelijke val te laten lopen. Deze medeplichtigheid van Polyxena is een vinding van Hooft, die niet in zijn bron voor deze scènes (Dares Phrygius' Historia de excidio Troiae) voorkomt. In zijn voorstelling van Hecuba volgt Hooft echter weer Dares: evenals in zijn bron stijft Hecuba bij Hooft haar zoon Paris in het verraderlijke plan, tegen de bezwaren van Priamus in.¹⁵⁰

Hoewel beide partijen, zowel Grieken als Trojanen, ten tonele verschijnen, in een opeenvolging van vele en verscheiden gebeurtenissen, wordt - om met Sonja Witstein te spreken - de ‘calamiteitenrevue’ toch opgebouwd rond de figuur Achilles.¹⁵¹ Deze stelt edel zijn eer voor zijn wellust, door de loze poging van Hector om hem met de ‘gift’ van Polyxena om te kopen, beslist af te wijzen. Door de woorden van het eerste koor wordt Achilles een exemplum van nobele eerzucht; het tweede koor in het tweede bedrijf knoopt aan bij zijn edele vriendschap voor Patroclus, wanneer het naast de eer de vriendschap bezingt, als - nog steeds volgens Sonja Witstein - het perspectief waartegen de handeling moet worden bezien.¹⁵² Het is ook Achilles die ‘in al zijn heldenglorie’ slachtoffer wordt van zijn eigen gebrek aan temperantia (in zijn gevoelens voor Polyxena) en daarmee ook van de wisselvalligheid der Fortuin, concepties die in de latere koren aan de orde worden gesteld. Zoals we zagen volgt Coster wel in de speech van Achilles-Mantis de lezing uit de Achilles en Polyxena inzake Polyxena's medeplichtigheid aan de dood van Achilles, maar laat hij die daarna weer vallen.¹⁵³ Een ander punt van overeenkomst tussen Hooft en Coster dat afwijkt van de klassieke bronnen maar wel voorkomt bij Dictys Cretensis (in diens

150 Hierover: Kluyver 1929, p. 119-126 en d'Angremond 1943, p. 23-27. Kluyver oppert o.m. de mogelijkheid dat Hoofts afwijking van Dares te relateren is aan dezelfde voorstelling in Hardy's tragedie La mort d'Achille. Volgens Kamphuis 1942, p. 245 kan men echter niet van Hardy als voorbeeld spreken.

151 Witstein 1975b, p. 275 ( = Witstein 1980, p. 130).

152 Hierover Witstein 1975b, p. 276-278 ( = Witstein 1980, p. 131-133).

153 Duym 1600b, fol. kk 3v. Duym moet eveneens de voorstelling van Dares gekend hebben, maar hij volgt deze in de onschuld van Polyxena. Duym spreekt bij monde van Pyrrhus slechts over de aanslag van Paris op Achilles toen deze naar zijn afspraakje ging. De dood van Polyxena leert de Trojanen ‘datmen met een maecht niemant sou bedrieghen’. Ook Van Mander vertelt (kort) overde verliefdheid van Achilles op Polyxena en Achilles' dood. Over medeplichtigheid van Polyxena hierin niets, evenmin over Achilles' eis tot het offer van Polyxena.

[p. 294]

Ephemeris belli Troiani, de andere bron van Hooft), is het verhaal van Hecuba's droom voór Paris' geboorte.¹⁵⁴

Ook al heeft het rhetorische principe van varietas en copia in gebeurtenissen en moraal, dat - zoals Sonja Witstein aangaf - aan de Achilles en Polyxena ten grondslag ligt, ook Coster geleid, toch onderscheidt Coster zich in zijn voorkeur voor horror en pathos duidelijk van de jonge Hooft, die op zijn beurt geboeid was door het morele probleem van de tegenstelling tussen eer en liefde, dat voor Coster kennelijk weer weinig of niets betekende. Costers dramatische voorbeelden hebben bovendien in hoge mate bijgedragen tot een veel grotere levendigheid in de confrontatie der verschillende karakters dan bij Hooft. Hoewel ook Coster met zijn gerichtheid op de moreel exemplarische aspecten van de Hecuba-Polyxena-geschiedenis deze ‘matière de Troie’ geheel voegt in de bekende didactische patronen van de zestiende eeuw, was zijn Polyxena voor velen toch ook de eerste gelegenheid om de echo's van een Grieks drama op te vangen. Euripides' rhetorische scènes, waarin de door de Fortuin geslagen Hecuba in de volheid van haar pathos wordt gepresenteerd, geven zicht op de felle emoties die ‘het leven’ in mensen kan oproepen. Ze vormen geen introductie tot de Griekse opvatting van een tragisch conflict, dat tot uitdrukking komt binnen de voorstelling van een ‘ideale werkelijkheid’. Dit behoorde dan ook niet tot de taak van de dramaschrijver, zoals Coster én zijn publiek deze opvatten.

154 Hooft, Achilles en Polyxena, vs. 705-714; Coster, Polyxena, vs. 1977-1990; Dictys 3, 26. Volgens Atwood 1934 komt dit verhaal niet in de klassieke bronnen voor.