Samuel Coster, ethicus-didacticus

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur: S.Ned. 53 1010

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van Samuel Coster, ethicus-didacticus van M.B. Smits-Veldt uit 1986. Het betreft de handelseditie van het gelijknamige proefschrift.

 

redactionele ingrepen

p. 54: noot 172 heeft geen nootnummer in tekst, deze is door redactie alsnog geplaatst

p. 107: noot 35 heeft geen nootnummer in tekst, deze is door redactie alsnog geplaatst

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. XIV, 467 en 500) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina I]

Samuel Coster, ethicus-didacticus

 

[pagina II]

NEERLANDICA TRAIECTINA

opgericht in 1954 door prof. dr. C.B. van Haeringen en prof. dr. W.A.P. Smit

Bijdragen van het Instituut De Vooys voor Nederlandse taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit te Utrecht onder redactie van prof. dr. W.P. Gerritsen, prof. dr. A.L. Sötemann en prof. dr. H.J. Verkuyl

1	dr. C.M. Geerars, Hubert Korneliszoon. Poot
2	dr. C.A. Zaalberg, ‘Das Buch Extasis’ van Jan van der Noot
3	Jan van der Noot, The Olympia Epics (edited by C.A. Zaalberg)
4	dr. B.J. Uijlings, Praat op heterdaad
5	dr. H.F.A. van der Lubbe o.f.m., Woordvolgorde in het Nederlands
6	dr. W. Drop, Verbeelding en historie
7	dr. A.C. Crena de Iongh, G.C. van Santen's Lichte Wigger en Snappende Siitgen
8	dr. S.J. Lenselink, De Nederlandse psalmberijmingen van de Souterliedekens tot Datheen
9	dr. L. Koelmans, Teken en klank bij Michiel de Ruyter
10	dr. J.J. Lub o.e.s.a., Sinte Augustijns Hantboec
11	prof. dr. C.B. van Haeringen, Gramarie
12	dr. C.J.J. van Schaik, Balthazar Huydecoper
13	dr. W.P. Gerritsen, Die wrake van Ragisel
14	dr. T. van Veen, Utrecht tussen Oost en West
15	dr. H.P.A. van Eijk, Mededelingsvormen bij Arthur van Schendel
16	dr. C. Blokland, Willen Sluiter 1627-1673
17	dr. S.F. Witstein, Funeraire poëzie in de Nederlandse Renaissance
18	dr. S.A.P.J.H. Iansen, Verkenningen in Matthijs Casteleins Const van Rhetoriken
19	dr. P.E.L. Verkuyl, Battista Guarini's il pastor fido in de Nederlandse dramatische literatuur
20	dr. W. van den Berg, De ontwikkeling van de term ‘romantisch’ en zijn varianten in Nederland tot 1840
21	dr. A.M. Duinhoven, Bijdragen tot reconstructie van de Karel ende Elegast, deel I
22	prof. dr. W.A.P. Smit, Kalliope in de Nederlanden, deel I
23	dr. H. Postma, Marsmans ‘Verzen’
24	dr. P.C.A. van Putte, Heijman Dullaert
25	dr. L.H. Mosheuvel, Een Roosvenster

 

[pagina III]

26	dr. K. de Graaf, Flandrijs
27	dr. A.M. Duinhoven, Bijdragen tot reconstructie van de Karel ende Elegast, deel II
28	prof. dr. W.A.P. Smit, Kalliope in de Nederlanden, deel II
29	dr. M.B. Smits-Veldt, Samuel Coster, ethicus-didacticus

De delen 1 t/m 22 werden gepubliceerd door uitgeverij Van Gorcum, Assen en zijn voorzover nog voorradig aldaar verkrijgbaar. De serie wordt vanaf deel 23 voortgezet door Wolters-Noordhoff/Forsten, Groningen.

 

[pagina V]

Samuel Coster, ethicus-didacticus

Een onderzoek naar dramatische opzet en morele instructie van Ithys, Polyxena en Iphigenia

door M.B. SMITS-VELDT

Wolters-Noordhoff/Forsten Groningen 1986

 

[pagina VI]

Omslagillustratie: Portret van Samuel Coster. Gravure door R. Perzijn, naar een schilderij van Sandrart (detail). (Inst. v. Neerl. UvA)

Omslagontwerp: Ebe Treffers

De uitgave van dit werk is mogelijk gemaakt door een subsidie van de Nederlandse Organisatie voor Zuiver-Wetenschappelijk Onderzoek (Z.W.O.)

isbn 90 6243 056 2

copyright © 1986 Wolters-Noordhoff/Forsten b.v., Groningen

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior written permission of the publisher.

 

[pagina IX]

Inhoud

HOOFDSTUK I PROLOOG

1	Doel van het onderzoek	1
2	Costers devies	4

 

HOOFDSTUK II HET NEDERLANDSE RENAISSANCEDRAMA: HET WOORD IS AAN DE DIDACTICI

1	Costers classiciserende drama's als ‘humanistentragedies’	11
2	Het Nederlandse renaissancedrama: een herwaardering	12
2.1	De concepties van Smit en Rens	12
2.2	Recente visies op het Franse en Engelse humanistendrama	18
2.3	De neerslag van de visie op de rhetorische basis van het renaissancedrama; reacties in Nederland	23
2.3.1	Rens en Witstein	23
2.3.2	Reden tot herbezinning	26
3	Het rhetorisch-didactische karakter van het renaissancedrama	27
3.1	De techniek van het rederijkerstoneel	27
3.2	Het didactische doel van de renaissancetragedie in relatie tot het verloop van de handeling	29
3.2.1	Julius Caesar Scaliger	29
3.2.2	‘Tragische geschiedenissen’	33
3.2.3	De politiek-morele functie van het dichterschap	35
3.3	De relatie tussen de moreel-instruerende tragedie en de rhetorica	37
3.3.1	De taak van de rhetor	37
3.3.2	De rhetorische opzet van de tragedie bij Scaliger	39
3.3.3	De invloed van het rhetorica-onderwijs op de opbouw van de tragedie	43
3.4	Middelen tot morele instructie	48

 

 

[pagina X]

3.4.1	De moreel-instruerende tragedie in Nederland	48
3.4.2	Morele instructie en het ‘grondmotief’ in enige vroege Nederlandse renaissancetragedies	51
3.4.3	De functie der koren	55
3.4.4	De functie der sententiae	56
4	De tragedies van Seneca als modellen voor het renaissancedrama	58
4.1	Het belang van het model	58
4.2	De bekendheid van Seneca's tragedies	61
4.3	De kenmerken van Seneca's tragedies	64
4.4	De aantrekkingskracht van Seneca's tragedies	69
5	Daniel Heinsius	74
6	Verwachtingen ten aanzien van de opzet van Costers tragedies	80

 

HOOFDSTUK III ITHYS

1	Preliminaria	85
1.1	Feitelijke gegevens betreffende de tekstgeschiedenis	85
1.2	Verschillen tussen de editie-1615 en de editie-1618/1619	89
1.3	Bron	90
1.4	Receptie	91
2	Analyse van de tekst	93
2.1	Verantwoording	93
2.2	Analyse	94
3	De dramatische opzet van de Ithys	140
3.1	Suggestie in plaats van illusie	140
3.2	Geen structurele eenheid	143
3.3	Tekst en handeling als dragers van morele instructie	146
3.4	Karakters	149
3.5	Titel	151
4	De stof van de Ithys; morele lading van literaire motieven	151
4.1	Het hof: Prognes wraak	151
4.1.1	Senecaanse horror	151
4.1.2	Morele exempla	155
4.2	Het land: de pastorale situatie	158
4.2.1	Het pastorale genre in Nederland: een introductie	158
4.2.2	De pastorale liedjes in de Ithys	160

 

 

[pagina XI]

4.2.3	Het pastorale genre op het toneel	165
4.2.3.1	De pastorale mode en Guarini's Il pastor fido	165
4.2.3.2	Costers Ithys en de Italiaanse pastorale mode	169
4.2.3.3	Costers Ithys en Hoofts Granida	171
4.2.4	De ‘bergerie’-traditie	175
4.3	Het gelukkige landleven ver van het hof: beatus ille	182
4.3.1	Herderslof en lof van het landleven tegenover hofkritiek	182
4.3.2	Horatius' beatus ille	185
5	De morele instructie van de Ithys	188
5.1	De gelukkige mens	188
5.1.1	Costers Ithys	188
5.1.2	Seneca philosophus	190
5.1.3	Costers tijdgenoten; Coornhert en Spiegel	193
6	Conclusie	203

 

HOOFDSTUK IV POLYXENA

1	Preliminaria	205
1.1	Feitelijke gegevens betreffende de tekstgeschiedenis	205
1.2	Verschillen tussen de edities-1619, -1630 en -1644.	210
1.3	Bronnen	213
1.4	Receptie	215
2	Analyse van de tekst	216
2.1	Verantwoording	216
2.2	Analyse	217
3	De dramatische opzet van de Polyxena in relatie tot die van Costers modellen	249
3.1	De imitatio in de dramatische constructie	249
3.2	Constructieprincipes	253
3.2.1	Euripides' Hecuba en Seneca's Troades	253
3.2.2	Costers Polyxena	257
3.2.2.1	Gerichtheid op horror	257
3.2.2.2	Eenheid in veelheid van handeling	260
3.3	Tekst en handeling als dragers van morele instructie	264
3.4	Karakters	271
3.5	Titel	278

 

 

[pagina XII]

4	De stof van de Polyxena; morele codering in de dramatraditie van de renaissance	278
4.1	De receptie van de door Euripides en Seneca behandelde ‘matière de Troie’.	278
4.2	De Hecuba- en Polyxena-stof in het drama in de moedertaal	284
4.2.1	Frankrijk	284
4.2.2	Nederland	288
4.2.2.1	Jacob Duym	288
4.2.2.2	P.C. Hooft	292
5	De morele instructie van de Polyxena	294
5.1	De eis tot temperantia en patientia: Lipsius	294
5.2	Andere moraalfilosofische noties	301
6	Conclusie	304

 

HOOFDSTUK V IPHIGENIA

1	Preliminaria	305
1.1	Feitelijke gegevens betreffende de tekstgeschiedenis	305
1.2.	Verschillen tussen de edities-1617 (2 x ), -1626 en -1630 (2 x )	320
1.3	Bronnen	322
1.4	Receptie	329
1.4.1	Voor 1630: Vondels Palamedes	329
1.4.2	1630	333
1.4.3	Na 163O	341
2	Analyse van de tekst	346
2.1	Verantwoording	346
2.2	Analyse	346
3	De dramatische opzet van de Iphigenia	377
3.1	Euripides: voorbeeld, geen model	377
3.2	Streven naar dramatische eenheid	382
3.3	Tekst en handeling als dragers van politiek-morele instructie	389
3.3.1	‘Inhoudt’	389
3.3.2	Tekst en handeling	391
3.4	Karakters	395
3.5	Titel en motto's	400

 

 

[pagina XIII]

4	De stof van de Iphigenia: morele codering	402
4.1	Het offer van Iphigenia als moreel exemplum	402
5	De politiek-morele instructie van de Iphigenia	406
5.1	De politiek-religieuze situatie in Amsterdam 1617	406
5.2	De oppositie in Amsterdam aan het woord	417
5.3	Politieke actualiteit en politieke instructie in de Iphigenia	421
5.3.1	De politiek en de politici	421
5.3.2	De predikanten	432
5.3.3	Politiek-theoretische noties	442
5.4	De morele instructie van de Iphigenia	446
6	Conclusie	454

 

HOOFDSTUK VI EPILOOG: COSTERS ONTWIKKELING ALS ETHICUS-DIDACTICUS VAN ITHYS TOT IPHIGENIA

1	Chronologie en dramaopvatting	457
2	Aard van de instructie	463
3	Het einde van Costers dramatische carrière	465
LIJST VAN GEBRUIKTE LITERATUUR		468
REGISTERS OP PERSONEN, TITELS EN ZAKEN		489
LIJST VAN ILLUSTRATIES		499