Samuel Coster, ethicus-didacticus

2 Analyse van de tekst

2.1 Verantwoording

De analyse van de Polyxena-tekst berust op dezelfde principes als die van de tekst van de Ithys (zie hoofdstuk iii, sub 2.1.). Hij is vooral gericht op de wijze waarop in de achtereenvolgende scènes de ‘belering’ van het publiek plaats vindt. De geformuleerde morele instructie wordt (min of meer vrij) vertaald of uitvoerig samengevat, de rest van de tekst wordt meestal in een kortere samenvatting weergegeven. Hierbij kon ik mede gebruik maken van het woordcommentaar in de Polyxena-editie van Van Eemeren. De sprekende persoon of personen worden gecursiveerd aangegeven.

Ik ga uit van de tekst van de editie-1619, met verwijzing naar de ene passage tussen vs. 1224 en 1225, die in de editie-1630 is toegevoegd.

[p. 217]

2.2 Analyse

Eerste bedrijf. Eerste toneel

1-15 andromache. astianax.

De eerste woorden van de ongelukkige vrouw, met wier smart om man en kind de handeling wordt ingezet, verplaatsen het publiek direct naar de puinhopen van het verwoeste Troje. Door deze uitgangssituatie te ontlenen aan het einde van eén van de aangrijpendste scènes van Seneca's Troades (derde bedrijf, eerste scène), geeft Coster zijn referentiekader ook in dramahistorische zin direct duidelijk aan. Alleen de ‘setting’ van de scène is echter aan Seneca ontleend (Andromache klaagt voor het graf van Hector, waarin zij haar kind heeft verborgen), niet de tekst zelf.

Deze eerste scène is direct al de eerste demonstratie van het ellendig lot der Trojaanse vrouwen, wier vorstelijke staat na de gewelddadige dood van de mannen gereduceerd is tot een slavenbestaan. In Andromache, Hectors weduwe, gaat het verdriet om de verloren echtgenoot en haar dreigende lot gepaard met angst voor het leven van haar zoontje Astianax.

Andromache. Astianax

1-15	Andromache klaagt tegenover de gestorven Hector over haar slavinnenlot. Ze heeft Astianax in Hectors graf verborgen, om hem niet in handen van de naderende Grieken te laten vallen. Waar is de barmhartigheid der goden?

Eerste bedrijf. Tweede toneel

16-76 rey der griecken. hecuba. polyxena. andro[mache].

De triomferende Grieken, die nu op het toneel verschijnen, worden inderdaad voorgesteld als slavendrijvers. Onder hun gevangenen voeren ze onder meer de vroegere Trojaanse koningin Hecuba en haar dochter Polyxena met zich mee: twee andere slachtoffers van het oorlogslot, dat de Grieken de overwinning heeft geschonken:

Rey der Griecken

16-18

De Grieken geven bevel dat Andromache aan de stoet van de andere gevangen vrouwen gebonden zal worden en met hen bewaakt.

Hiermee is de uitgangssituatie nu nader ontvouwd: de ‘ghewesen Coninginnen’ (vs. 16) zijn niet alleen blootgesteld aan angst, maar ook aan de diepste vernedering. Aan deze val der groten moét binnen het verwachtingspatroon van het publiek wel de bekende les over de vergankelijkheid van materieel bezit en aards geluk verbonden worden. Costers Hecuba voldoet volkomen aan deze

[p. 218]

verwachting, evenals de Hecuba van de Troades, wier openingsclaus Costers directe voorbeeld is geweest. Laat zij voor iedere hooggeplaatste die zich hoomoedig op eigen macht verheft, een onheilspellende spiegel zijn! Coster vlecht echter nog een andere les mee: wantrouw vriendschap die slechts op eigenbaat is gebaseerd:

Hecuba

19-22	Hecuba heeft, zo ziet zij in, te lichtvaardig op de onkwetsbaarheid van haar koninklijke macht vertrouwd.
23-30	Zolang de voorspoed van het hof duurt, duurt ook de trouw van zijn vleiers. In tegenspoed is het echter overgeleverd aan het ‘wanck'le luck’. Wantrouw dus vriendschap uit eigenbaat.
31-38	De hoogmoedige vorsten die op grond van hun gewaande macht al het aardse en goddelijke tarten, luisteren niet naar de stem der rede, die waarschuwt voor de vergankelijkheid van hoge staat.
38-47	Laten zij zich spiegelen aan Hecuba, die van zo hoog zo laag gevallen is. Het ‘dart'le luck’ brengt immers onverwacht degenen die het eerst omhoog heeft geholpen, weer ten val!

Na deze bespiegelingen wendt Hecuba zich tot haar dochters. Zij spreekt ook Cassandra toe (vs. 53), die dus mogelijk ook aanwezig is:

48-55

Wat zal er van Hecuba en haar kinderen worden, in slavernij in verre landen? Wat zijn ze nu al?

Andromache en Polyxena bieden beiden een eigen antwoord op Hecuba's wanhoop. Polyxena ziet in dat de enige houding tegenover het onverbiddelijke lot berusting is, Andromache erkent wel de juistheid van de stoïsche eis tot temperantia en patientia (of constantia), maar meent ook dat deze in de praktijk moeilijk is te volgen. Zowel de morele noodzaak van de patientia/constantia als de les betreffende loze vriendschap zullen in de loop van de handeling nader worden gedemonstreerd:

Andromache. Hecuba. Polyxena

56-62

Andromache kwalificeert de Trojaanse vrouwen als ‘voetveghen [...] van den homoedt’ (vs. 56), Hecuba noemt hen ‘slavinnen’ (vs. 58). Polyxena spoort aan tot ‘vergenoeging, en gherustheyt in de staat van teghenwoordich’ (vs. 61-62). Andromache echter meent:

Andromache

62-75

Weliswaar is er niets waardevollers dan berusting, maar wie kan zowel in voor- als tegenspoed tevreden zijn? Macht en rijkdom maken de mens, ook in tijden van naderend onheil, zorgeloos. Hij staart zich blind op zijn geluk en denkt pas aan ongeluk als hij door eigen overmoed ellendig ten val is gebracht. Zo is het ook met de Trojanen ge-

[p. 219]

gaan. Was het hele Trojaanse koningshuis maar omgekomen, want nu is het einde van de ellende nog niet in zicht.

Hecuba reageert hier slechts op met een klagende uitroep:

Hecuba

75-76

Goden, wat moeten we beginnen? Daar zijn de Grieken.

Eerste bedrijf. Derde toneel

76-149 ulysses. andromache.

De Grieken - onder leiding van Ulysses, naar nu blijkt - voegen zich nu weer bij de bewakers van de gevangen vrouwen en kinderen:

Ulysses

76-83

Ulysses geeft de soldaten bevel al de gevangenen scheep te doen gaan. Hij zal met de zijnen volgen. Dan mist hij Astianax.

Ulysses houdt nu Andromache staande. Ook het volgende twistgesprek tussen de Griekse leider, die de beproefde vrouw haar enige zoon wil ontnemen, en de fiere Andromache, die zich strijdbaar en moedig als een waardig echtgenote van de held Hector tegenover hem plaatsf, vindt zijn model in Seneca's Troades (derde bedrijf, tweede scène). Er zijn echter aanzienlijke verschillen aan te wijzen, met name in de karaktertekening (hierover later, in 3.4).

Ulysses. Andromache

83-149

Als Ulysses beveelt dat zij haar zoontje tevoorschijn zal brengen weigert Andromache met grote beslistheid. Ulysses kondigt aan dat hij het kind zal doden, zoals Achilles Hector doodde, maar Andromache schampert over zijn woorden: ze acht Ulysses een jeugdige blaaskaak. Zij zal niet wijken onder welke dwang dan ook, want zij heeft ‘in 't vrouwe lijf een mannelijck ghemoedt’ (vs. 134). Dan beveelt Ulysses dat alle graven afgebroken zullen worden. Nu wordt Andromache zeer geëmotioneerd en smeekt Ulysses de rust van de gestorven Hector niet te verstoren.

Eerste bedrijf. Vierde toneel

150-161 astianax. andromache. ulysses.

Astianax. Andromache. Ulysses

150-161

Astianax wordt tevoorschijn gebracht. Ulysses bezweert dat hij met hem het geslacht van Hector zal uitroeien; zo zal van deze kant de Grieken geen wraak kunnen treffen. Hij doodt het kind, Andromache

[p. 220]

roept wraak over hem uit. Ulysses beveelt haar weg te leiden en met z'n allen scheep te gaan.

Het publiek is in deze scène met eén der ergste gruweldaden van de Grieken geconfronteerd, de eerste waarvan Ulysses de instigator is: moord op een kind voor de ogen van de moeder. Het leed, de Trojaanse vrouwen reeds aangedaan is zo vermeerderd door een bijna achteloze daad van een van elk meedogen ontblote cynicus. Met name in de visuele toneelhandeling wordt het publiek van zijn wreedheid doordrongen. Men heeft namelijk kunnen zien hoe Ulysses het kind van boven (de muur) naar beneden heeft geworpen.³²

De val der groten, verwoord door Hecuba, is zo ook letterlijk aanschouwelijk uitgebeeld. De moord op Astianax zal echter slechts het begin van zich nog meer ophopende ellende blijken te zijn, zoals Andromache al heeft voorzien (vs. 74-75).

32 Zic sub 1.4. (p. 216) en noot 30.

Eerste bedrijf. Vijfde toneel

162-274 polymnestor.

In de volgende scène wordt de handeling verplaatst van Troje naar Thracië, het buurland. In een 113 regels tellende monoloog presenteert de Thracische koning Polymnestor zich als een machiavellistisch vorst, die zijn vriendschapsbanden met de Trojanen zo gauw mogelijk wil verbreken ten gunste van een goede verstandhouding met zijn nieuwe buren, de Grieken. Hecuba's bittere algemene uitspraak in vs. 23-30 wordt zo al snel bewezen door een duidelijk exempel, maar tegelijk wordt de aanzel gegeven voor de volgende slag die de Trojaanse vrouwen, en m.n, Hecuba, zal treffen. Polymnestor geeft een expositio over de stand van zaken (de vermoedelijke val van Troje) en zijn eigen relatie tot de Trojanen. Als argument voor zijn ommezwaai tekent Polymnestor welsprekend de oorlogsellende die hij als wijs vorst zijn onderdanen wil besparen:

Polymnestor

162-207

Onheilsberichten zijn meestal sneller dan geluksboden, en geruchten over Trojes val hebben Polymnestor bereikt. Er is alle reden om deze te geloven, want Priamus heeft zeker niet voor niets zijn jongste zoon met geld naar Thracië gestuurd. Polymnestor heeft de jongen weliswaar onderdak geboden, maar vriendschap met de Trojanen komt hem nu wel zeer slecht van pas: het is wijs om in vrede met je buren te leven, maarzot om medeslachtoffer te worden van de hun overkomen rampen. Omdat hij nooit iets anders wilde dan vrede met zijn buren, is het nu beter om goede maatjes met de Grieken te worden.

Polymnestor richt zich dan in gedachten tot zijn onderdanen:

[p. 221]

208-209

Zijn volk heeft lang vrede genoten, meer door slimheid dan door militaire macht.

Deze overweging geeft aanleiding tot een aantal associatieve sententies over de oorzaken en gevolgen van een oorlogssituatie:

210-213

De militaire overwinning brengt droefenis. De soldij der soldaten bestaat uit een in ellende gestort volk, wiens land in de handen van een vreemde vorst valt en verwoest wordt.

Na de gevolgen komt de mogelijke oorzaak van de oorlogsellende aan de orde: de eigenzinnlgheid der vorsten:

214-220

De ondergang van een land wordt vaak veroorzaakt door de stijthoofdigheid van de vorst. Diens begeerte tot twist roept (binnenslands) haat en nijd, en dus strijd op, aangewakkerd door andere, machtsbeluste, vorsten, die hiervan profiteren om het land in bezit te nemen.

De conclusie luidt:

221	Het onschuldige volk moet boeten voor de misstappen van de vorst.

Dekwade gevolgen voor het volk strekken zich uit tot ver na het beëindigen van de strijd:

222-223

Nadat de vorst genoeg heeft gekregen van de aangerichte bloedbaden, lijdt het volk armoede.

Armoede is Crouwens gewoonlijk ook eén van de praktische redenen van behoefte aan vrede:

224-226

Gewoonlijk geven armoede en uitputting van de soldaten aan liefde en deugd de kans om de oorlog te beëindigen.

Maar het volk blijft met de ellende van de armoede zitten:

227	Het volk blijft zonder nering achter in een door oorlog vernietigd land.

Er is dan toch nog eén geluk bij een ongeluk, want anderen overkomt nog iets veel ergers:

228-241

Deze onderdanen zijn dan toch nog beter af dan anderen, omdat ze niet overwonnen zijn. In het geval van totale machtsovername zijn de overwonnenen niet alleen hun materieel goed kwijt, maar zij worden ook slaven, waarmee de overwinnaar zijn staat verhoogt en die hij daarna aan andere barbaren doorverkoopt. Hij vernietigt hun land tot op de laatste steen, waardoor de hoogmoed wordt verdreven.

Uit deze laatste woorden spreekt naast het medelijden met onschuldige oorlogsslachtoffers ook weer de notie ‘hoogmoed komt voor de val’. Uit Hecuba's woorden in vs. 19-47 bleek reeds hoe deze notie werd gerelateerd aan ‘de val der groten’; nu wordt hij ook verbonden aan het lot der onderdanen die meegesleept worden in de val van hun vorst. Polymnestors beschouwing over het droevig slavenlot van ‘totaal overwonnenen’ is immers ook direct toepasbaar op hetgeen in de eerste vier scènes is vertoond én door Hecuba verwoord. Ook Hecuba wees op de hoogmoed dergenen die menen dat hun voorspoed geen einde neemt.

[p. 222]

Op grond van de door hem overwogen consequenties van oorlog-in-etgen- land concludeert Polymnestor:

242-243

Zalig het land dat zulke ellende weet te vermijden en waar een wijze vorst de vrede waarborgt.

Deze overweging zal zijn toekomstige gedragslijn bepalen:

244-274

Polymnestor zal de Grieken vriendelijk tegemoet treden nederigheid heeft immers een verzoenender effect dan hoogmoed. Onzekerheid over de waarheid van het gerucht van een Griekse overwinning moet echter eerst weggenomen worden. Waan bedriegt immers. Polymnestor stuurt daarom zijn dienaar naar de sterrenwichelaar, die uitsluitsel kan geven. Als Troje is gevallen moeten er snel maatregelen genomen worden om de wraak der Grieken te ontgaan.

Met deze monoloog is Polymnestor als een zeer opportunistisch vorst getekend, die zijn eigen land tegen eike prijs wil vrijwaren voor oorlogsrampen (in dit geval als resultaat van de wraak der Grieken). In het licht van zijn rücksichtsloze moord op dejonge Polydorus, waartoe hij weliswaar nog niet expliciet, maar wel impliciet heeft besloten (vs. 266-267), lijkt een zich inleven in de ellende van oorlogsslachtoffers (zonder dat dit ten overstaan van anderen voorgewend moet worden) echter psychologisch- moreel ongeloofwaardig.

Eerste bedrijf. Seste toneel

275-340 polydoor.

Na de handige en trouweloze machinator, die een op vriendschap gebaseerd bondgenootschap zonder probleem opoffert om zelf geen risico's te lopen, wordt zijn toekomstig slachtoffer, Polydorus, gëmtroduceerd: de volgende in de rij van vermoorde Trojaanse prinsen. De gemoedstoestand waarin de jonge Polydorus verkeert wordt in de nu volgende monoloog met fraaie rhetorische wendingen verwoord. Polydorus wordt beheerst door eén emotie: angstige voorgevoelens over het lot van Troje en hemzelf houden hem bevangen. Deze emotie wordt door hemzelf voorgesteld als strijdig met rede en wil:

Polydorus

275-281

Polydorus voelt zich opgejaagd; zijn tevoren zo onbevreesde gemoed is nu beneveld door angst.

Tevergeefs spoort hij zichzelf aan:

282-286

Probeer toch met je wil deze vrees de baas te worden!

Het helpt niet. Hij moet bekennen:

286-305

Hij is niet meer in staat de zorg van zich af te zetten. Zijn brein blijft beneveld, hij zelf reddeloos. Hij voelt dat de Trojanen door de hemel zijn verlaten en baseert deze kwade vermoedens op gemompel onder het volk en de brand in de verte.

[p. 223]

306-340

Hij richt een gebed tot de goden. Eerst tot Jupiter: moge deze het harde gemoed van Juno verzachten! Dan tot de op Troje wraakzuchtige Juno zelf: waarom zou ze het laatste bloed van de Trojaanse kinderen verlangen, alleen omdat Paris destijds (in het zg. Parisoordeel) Venus heeft verkozen boven haar? Ten laatste smeekt hij Venus om te zorgen dat de goden medelijden met hem zullen hebben.

Eerste bedrijf. Sevende toneel

341-437 ibis. polydorus. rey van traciers.

Polydorus' eenzaamheid wordt nu doorbroken door de komst van zijn vriend Ibis:

Ibis

341-347

Ibis, die de geruchten over de eertijds reeds voorspelde val van Troje ook heeft gehoord, beklaagt in zichzelf het lot van Polydorus en wil hem opvrolijken met iets dat zijn jeugdig hart mogelijk zal bevallen.

Hij spreekt de droevige Polydorus aan. Deze volgende scène, waarin de ene vriend remedies zoekt om de ander uit zijn zorgelijk gepeins te halen, geeft aanleiding tot het aansnijden van verschillende morele onderwerpen: de waarde van de vriendschap én de bekende eis van gelijkmoedigheid in voor- en tegenspoed:

Ibis. Polydorus

348-375

Ibis zegt Polydorus dat hij de groeten moet overbrengen van diens geliefde. Liever dan over de liefde wil Polydorus echter spreken over zijn zorgen. Ibis biedt zijn vriend hulp aan, maar Polydorus aarzelt om deze te gebruiken. Ibis herhaalt dan in positieve zin Hecuba's woorden uit vs. 25-30:

Ibis

376-377

In tijden van geluk kent men zijn vrienden niet, maar pas in nood wordt de ware vriendschap op zijn waarde geschat.

Ibis. Polydorus

378-392

In deze tijd van nood kan Polydorus zijn vriendschap als waar erkennen, zo meent Ibis. Dus: laat die vertellen! Het hoge woord komt er uit en Polydorus maakt Ibis deelgenoot van zijn angstige gevoelens.

Deze heeft zijn instructie voor deze situatie klaar:

Ibis

393-405

Het zijn misschien allemaal maar geruchten van het ‘klappich volck’

[p. 224]

(vs. 394), maar áls ze waar zijn, dan zal Ibis - zo zweert hij - de Grieken met geweld vervolgen. Op dit moment moet Polydorus zich echter gedragen zoals het een vorst past: diens hart mag niet bewogen worden door angst. Adeldom beteugelt het gemoed en zorgt dat men gelijkmoedig is in voor- en tegenspoed. Polydorus moet zich gedragen als een ware zoon van de Trojaanse koningin.

Dit is ware vriendentroost, immers:

406-409

‘De trotse deucht troost meer alst slappe vrouw-ghesmeeck’ (vs. 407). Hierdoor krijgt het hart weer moed. Meehuilen doet slechts de moed verliezen.

Nadat hij Polydorus zo een hart onder de riem heeft gestoken neemt Ibis zijn toevlucht tot een uitnodiging aan zijn vriend om zich feestelijk te gaan vertreden:

Ibis. Polydorus

410-418

Hoewel Polydorus met tegenzin de sociale beleefdheid die de ‘ghewoont’ hem oplegt in acht neemt, volgt hij toch Ibis, die hem naar de andere hovelingen wil voeren, om zich daar met hen te vermaken.

Ibis. Polydorus. Rey van Traciers

419-437

In het gezelschap van dames en heren wordt Polydorus met vreugde begroet. Deze slaat echter het verzoek van eén der dames om mee te dansen af en koppelt haar beleefd aan eén der heren. Hijzelf wil liever samen met Ibis toezien. De dans, begeleid door muziek, begint zo zonder hem.

De dans der Thracische hovelingen sluit dit eerste bedrijf zonder woorden af.

Tweede bedrijf. Eerste toneel

438-469 ibis. rey van traciers. polydoor.

Het tweede bedrijf sluit direct aan op het eerste. Ibis spreekt de nog steeds neerslachtige Polydorus, bij wie er ondanks de vriendelijke blikken van de dames geen lachje af kan, krachtig toe:

Ibis

438-445

De benarde mens wordt steeds door droefheid achtervolgd: zo ook Polydorus. Ibis zou echter liever sterven dan zo te leven.

De te verwachten morele instructie blijft ook nu niet uit:

446-452	Mannelijke kracht kan ijdele waan en op gissing berustende angst beteugelen, behalve als een kwaad geweten aan je ziel knaagt.
453-461	Aangezien Polydorus zich de haat der goden niet op de hals gehaald kan hebben, mist zijn gezucht zeker alle grond. Weliswaar ziet men's

[p. 225]

avonds brand in de richting van Troje, maar Polydorus weet toch wel wat over het lot van de stad is voorspeld en wat de zangers daarvan zingen? Of acht hij die voorspellingen maar ijdele praatjes?

De tekst lijkt hier niet erg consistent: deze laatste woorden passen namelijk wel in de mond van Polydorus, maar niet in die van Ibis. Diens opmerking suggereert immers het bestaan van twee, elkaar tegensprekende voorspellingen (zie vs. 345). Ook het antwoord van Polydorus past eerder bij Ibis, om - tegen beter weten in - ter geruststelling van Polydorus alle beroep op praatjes en voorspellingen als ‘beuselinghen’ af te doen:

Polydorus. Rey van Traciers

462-469

Polydorus gelooft er niet in. Ondanks de bemoedigende woorden der Thracische edellieden blijft hij droevig en vertrekt om zich eenzaam aan zijn melancholie over te kunnen geven.

Tweede bedrijf. Tweede toneel

470-484 ibis. rey van traciers.

Buiten de aanwezigheid van Polydorus blijkt Ibis ook veel minder optimistisch. Hij spreekt nu toch weer wel over een uitleg ten goede van de brand, maar blijft bij zijn afwijzen van waarzeggingen:

Ibis. Rey van Traciers

470-475

Ibis en de Thraciërs vertrouwen niet op voorspellingen. Waarzeggers raden maar wat:

Na deze kritische woorden verschijnt sterrenwichelaar Mantis, en even later ook de koning, in hun gezichtsveld. De hovelingen sparen onderling hun kritiek op deze lieden niet:

476-484

De wichelaar praat het volk naar de mond en de koning denkt de waarheid door het gekakel van een leugenaar te vinden, iemand die meent de geheimen der goden te kennen.

Hiermee is de redeloosheid van zowel de raadgever als de raad zoekende vorst, die op zo'n bedrieger vertrouwt, expliciet gemaakt.

Tweede bedrijf. Derde toneel

485-563 mantis. polymnestor.

De twee dubieuze gezagdragers staan nu tegenover elkaar. Mantis heeft - op Polymnestors verzoek tot opheldering over Trojes lot na - alleen het woord. Coster gebruikt deze scène om de zelfingenomen wichelaar in al zijn hoogmoed te tekenen, maar tevens legt hij Mantis een aantal bespiegelingen in de mond die essentieel inzicht in de positie van de mens en zijn relatie tot God inhouden:

[p. 226]

Mantis. Polymnestor.

485-501

Mantis stelt zich ter beschikking van de koning. Als Polymnestor hem beveelt te vertellen hoe het met Troje is gesteld, geeft hij echter eerst hoog op van zijn grote kunnen in het sterrenwichelen.

Coster laat daarbij niet na om Mantis en passant de hiërarchisch ondergeschikte positie van de priester ten opzichte van de vorst te laten formuleren:

Mantis

502-503

Mantis zal het bevel van zijn vorst nu gehoorzaam opvolgen: deze is immers boven hem gesteld ‘tot over-hooft, van Godt’.

Hierna volgen 26 regels ethiek-in-notedop:

504-529

God heeft de mens naar zijn evenbeeld geschapen en boven de dieren gesteld: de mens richt zich als enige met zijn ‘vernuft’ (vs. 509) naar de hemel en looft God met zijn rede. Alleen in de mens smeulen de vonken van het goddelijk vuur. Hij is geschapen om zijn naaste te dienen: daartoe dienen zijn handen, zijn sociale zin en zijn redelijk verstand. (Door dit verstand staat de mens in directe relatie tot het goddelijke;) het stijgt op tot boven in de hemel en brengt hem vandaar het inzicht hoe hij wél moet leven.

De hemel leert de mens het natuurlijk gebruik van de aardse dingen, ook al zijn er velen die zich aan ‘misbruycks qua ghewoont’ (vs. 526), de goede natuur ten spijt, overgeven. Hierdoor missen ze de kennis van het goddelijke, en dat nog wel in hun mooiste jaren, als ze juist op het ‘recht ghebruyck’ (vs. 529) der dingen zouden moeten letten.

Mantis twijfelt er niet aan of hij heeft dat goede gebruik altijd tot het zijne gemaakt, en met goede resultaten:

530-539

Door zijn goede instelling kwam hij tot inzicht en dit draagt hij met vreugde aan anderen over, zoals ook billijk is. Hij heeft indertijd voorspeld dat Troje negen jaar onoverwinnelijk zou blijken: nu, na het tiende jaar, ziet men in hoe waar die voorspelling was.

(Kennelijk doelde Ibis in vs. 345 (en vs. 359?) op dié voorspelling). Als Mantis de waarheid spreekt (en dat zou door Polymnestor onderkend moeten zijn), lijkt hij er nu blijk van te geven dat er toch wat in die sterrenwichelarij zit. Toch wil Coster zijn publiek dit inzicht zeker niet meegeven. Dit blijkt niet alleen uit de duidelijk geformuleerde kritiek van Ibis en de Thraciërs, die Mantis' komst heeft ingeleid, maar ook uit de komische wijze waarop Coster Mantis de door hem waargenomen loop der planeten laat beschrijven. Op grond hiervan kwam de wichelaar tot de conclusie, zo zegt hij, dat Troje moet zijn gevallen.

Dit in:

540-555

Euforisch besluit hij:

556-559

De mens is zó goddelijk dat hij dit alles uit de loop der hemellichamen kan opmaken, als hij zijn verstand maar slijpt.

[p. 227]

Gezien de wijze waarop het oordeel over Mantis' betrouwbaarheid door Coster wordt gestuurd, zal het publiek ook deze uitspraak als hoogmoedige bluf hebben moeten opvatten. Maar toch lijkt Mantis het nu weer bij het juiste eind te hebben, want daár kan hij de komst der Grieken aankondigen, die reeds op de Thracische kust landen! De opschepper heeft weer ‘lichtvaardich by gheval’ (vs. 474) goed geraden, óf had hij de vloot al zien aankomen voór hij naar Polymnestor ging?

Dit in:

560-563

Tweede bedrijf. Vierde toneel

564-616 polymnestor.

De boze voorgevoelens van Polymnestor én Polydorus, ieder om zijn eigen redenen om zijn eigen lot bezorgd, blijken nu bewaarheid. Polymnestor gaat als eerste tot handelen over. In de volgende monoloog overlegt hij wat te doen en komt tot een besluit:

Polymnestor

564-573

Nadat hij Mantis heeft weggestuurd wordt Polymnestor extra vervuld van angst dat Agamemnon en de zijnen hem voor het verbergen van Priamus' zoon zullen straffen.

Coster maakt van de gelegenheid gebruik om een klein exposé over de achtergrond van de Trojaanse oorlog in te lassen, in Polymnestors woorden van:

574-579

580-611

De noodzaak om de wraak der Grieken te ontgaan gedoogt geen uitstel: angst om de trotse Grieken te benaderen moet wijken voor de noodzaak van de vrede van zijn volk. Met Polydorus' dood zal deze vrede én Polymnestors geluk gekocht moeten worden.

Het blijkt nu dat Polymnestor niet alleen een laffe opportunist is (die trouwens ook voor zijn eigen hachje vreest), maar ook een rücksichtsloze tiran, die in de moord op Polydorus nog een extra voordeel ziet ook: hij komt zo meteen in het bezit van diens geld. Dit in:

612-615

616	Daar ziet Polymnestor juist Polydorus aankomen.

Tweede bedrijf. Vijfde toneel

617-635. polydoor. polimnestor.

De wel zeer opportune komst van Polydorus bij de Thracische vorst wordt zeer aannemelijk door zijn motivatie:

[p. 228]

Polydorus. Polymnestor

617-633

Polydorus, die nu zeker weet dat Troje is gevallen, komt hulp vragen voor vluchtelingen uit zijn vaderstad. Polymnestor kondigt hem zonder omhaal van woorden zijn dood aan en beveelt ondanks Polydorus' klachten zijn dienaren om de jongen in zee te werpen.

Polydorus heeft het laatste, klagende, woord, voor hij wordt doorstoken:

Polydorus

634-635

Een goddeloos mens tergt door wangeloof zijn God; eigenbelang ligt ten grondslag aan schijnvriendschap.

Hiermee is het eerste geval van schijnvriendschap, die vrienden in nood opoffert (zie Hecuba's woorden in vs. 23-28) ten volle gedemonstreerd. Tevens is de volgende gruweldaad, aan de Trojanen begaan, voltrokken. Voor innerlijke strijd binnen Polymnestor was hierbij geen plaats; de moord op Polydorus wordt in een vloek en een zucht bedisseld.

Tweede bedrijf. Sesde toneel

637-667 ulysses.

In de volgende scène wordt men weer geconfronteerd met de Grieken. Ulysses, die de grote instigator was van het gruwelijk leed, Andromache aangedaan, treedt nu op als triomfator.

Ulysses

636-667

Ulysses treedt op het strand om baan te maken voor de vloot der Grieken. Hij dankt de goedgunstige goden Juno en Jupiter, die er voor gezorgd hebben dat men zich hier kan bevoorraden. Dan laat hij alles gereed maken voor de triomfale intree van Agamemnon, de Griekse bevelhebber, wiens komst reeds met muziek wordt aangekondigd.

Tweede bedrijf. Sevende toneel

667-745 agamemnon met alle de grieksche princen.

Agamemnon, de grootste onder de leidende Griekse vorsten, bevestigt tegenover de zijnen de triomf over Troje. De situatie vraagt om een passende dankmonoloog aan de goden en deze wordt dan ook door Agamemnon uitgesproken. (n.b. De tekst van deze monoloog is gesteld in een afwijkend rijmschema van gekruist rijm). Binnen het optreden van deze vorst, evenals binnen dat van de Thracische koning Polymnestor, passen echter ook de bekende sententiae over de gevaren die een land in tweedracht bedreigen en de plicht van de vorst om het heil van zijn onderdanen te waarborgen.

Evenals de woorden van Polymnestor komt de associatieketen van Agamem-

[p. 229]

nons sententieachtige uiteenzettingen alleen op het beginpunt uit de situatie voort:

Agamemnon

668-677

De goden hebben het zondig Troje gestraft en de deugd der Grieken eindelijk met een overwinning beloond.

Aan deze constatering kunnen enige algemene wijsheden gekoppeld worden:

678-682

Ook al duurt het soms even, toch helpt de hemel uiteindelijk altijd de vreedzamen en brengen zij de kwaden, die de overwinning van de deugd belemmeren, ten val.

Dit gebeurt door de volgende middelen:

683-693	De hemel doet dan burgertwist ontstaan en misplaatst wantrouwen ten opzichte van de eigen vorst, als zou deze heulen met de vijand, die het zondige rijk terecht probeert te vernietigen.
	Hieruit komt onder het mom van vriendschap nijd voort, gevoed door eigenliefde, die het heil van de gemeenschap doet vergeten. Waardigheid, deugd en eer zijn dan te koop, en brengen zo het tweedrachtig volk ten val.

Hiertegen is echter een goede remedie:

694-695

Eendracht onder de vorsten is heilzaam voor de onderzaten en maakt gemakkelijk te overwinnen landen onoverwinnelijk.

Anders dan in de aan Polymnestor in de mond gelegde visie (vs. 214 e.v.) lijkt in Agamemnons woorden de ondergang van een land te wijten aan (door de goden bewerkte) tweedracht onder de burgers, niet aan de machtswellust van de vorst. Toch gaat de conclusie dezelfde richting uit: eendracht onder de vorsten is basisvoorwaarde voor het geluk van het volk. Deze woorden, die op deze plaats vrijblijvend zijn, worden echter straks gedemonstreerd aan de handeling: argwaan ten opzichte van de vorst zal de aan verraad onschuldige Agamemnon treffen. Dit zou vermeden zijn als vorst Ulysses geen aanstoker van tweedracht was geweest. Agamemnon benadrukt tot slot nog eens de rechtvaardigheid van de Griekse zaak:

696-745

Dank zij de goedgunstigheid der goden hebben de Grieken door hun eendracht Troje overwonnen. Niet zij, maar Trojanen als Paris c.s. waren schuld van de oorlog en voorwerp van terechte Griekse wraak. De priesters moeten dus Mars een dankoffer brengen en men moet de god met lofzangen loven. Intussen dient leeftocht aan boord gebracht te worden voor de toekomstige thuisreis.

Tweede bedrijf. Achtste toneel

746-845 ulysses. rey van grieksche krijghs-luyden. mantis.

Agamemnons speech is kennelijk mede aangehoord door Mantis, die na vs. 564

[p. 230]

de aankomst der Grieken is gaan bezien. Onmiddellijk na de woorden van de bevelhebber treft Ulysses zijn eerste maatregelen om de algehele vernietiging van Hecuba's geslacht te verzekeren. Mantis speelt hierin een centrale rol. Gesuggereerd wordt dat Ulysses reeds lang op de hoogte was van diens bestaan en op diens medewerking rekende. Immers: zijn instructie voor de priester heeft hij al bij zich.

Ulysses. Rey

746-764

Ulysses beveelt de Grieken om Agamemnon te volgen (die kennelijk toeziet op het uitvoeren van zijn bevelen). Ze moeten echter eerst discreet Mantis vragen bij hem te komen. Dan herhaalt hij nog eens Agamemnons bevelen.

De Grieken brengen de wichelaar nu voor Ulysses:

Ulysses. Mantis

765-845

Ulysses vraagt Mantis naar Polydorus, waarop de priester vertelt dat Polymnestor deze zelf heeft gedood, om de Grieken gunstig te stemmen. Ulysses wil Mantis nu gebruiken om nog meer wraak op de Trojanen te nemen: Polyxena moet geofferd worden. Mantis haast zich zijn (betaalde!) diensten in dezen aan te bieden en Ulysses komt met een plan: Mantis moet zich vermommen als de geest van Achilles en zo de dood van Polyxena eisen. Ulysses heeft namelijk een gerucht vernomen dat er een huwelijk tussen eén van de Trojaanse prinsessen en eén der Griekse vorsten wordt bekonkeld. Dat wil hij absoluut verhinderen, anders is de Trojaanse oorlog nog lang niet voorbij.

Aarzelende bezwaren van Mantis wuift Ulysses weg met de verzekering: het volk gelooft alles, als het onder schijn van godsdienst wordt bedrogen. Bovendien: een wijs man die het doór heeft, zal niets zeggen, uit vrees door de geestelijkheid voor ketter uitgemaakt te worden. Mantis krijgt instructie in de vorm van een, door Ulysses reeds tevoren geschreven, tekst. Beiden vertrekken, want Hecuba nadert.

Tweede bedrijf. Neghende toneel

846-895 rey van troyaansche vrouwen. hecuba.

Nadat in de vorige scène de voorbereidselen zijn getroffen voor de volgende rampspoed die met name Hecuba, moeder van Polyxena, zal treffen, komen de Trojaanse koningin en de haren onder klaagzangen weer ten tonele:

Rey

846-873

De rei der Trojaanse vrouwen probeert klagend Juno te bewegen: moge zij verhinderen dat zij als slavin meegevoerd zullen worden! Daar-

[p. 231]

na richten ze zich tot Venus: wil zij, die Paris zo beminde, diens moeder niet helpen? Ter wille van Venus heeft Troje zich immers - door Paris' keuze - de haat van Juno op de hals gehaald.

Hecuba haakt hierop in door op Paris' rechtvaardigheid in het oordelen te wijzen:

Hecuba

874-878

Paris werd door geen gunst en beloften omgekocht: zijn handelen kwam slechts voort uit zijn goddelijk gemoed, waarop door ongoddelijke ontevredenheid wordt gesmaald.

Door te ontkennen dat Paris is gezwicht voor de schone beloften van Venus, die hem immers de (onwettige) liefde van Helena beloofde, ontkent Hecuba in feite evenzeer dat Paris' schuld oorzaak is geweest van de ondergang van Troje. Agamemnon zag dit uiteraard anders (zie vs. 723-728).

In haar volgende woorden werpt Hecuba dan ook alle schuld op de afgunst van Juno, net als de rei had gedaan. Dit niet dan na de begeerte naar andermans goed te hebben afgeschilderd als bron van innerlijke pijn:

879-889

Ontevredenheid en kwade begeerte der mensen baren terecht smart: Hoe vreemd dat ook de goden ontevreden zijn als het object van hun verlangens hun ontgaat. Nu de goden zo smadelijk tonen dat deze ‘raserny’ (vs. 888) ook bij hen leeft, hoe wil men dan dat de mensen hun begeerten beteugelen?

Toch vraagt Hecuba de goden nog om medelijden:

890-895

Moge de hemel zich over haar ongeluk ontfermen. En laten de Trojaanse maagden met aangename muziek haar leed verzachten.

[Tweede bedrijf. Tiende toneel]

896-934 rey van troyaansche vrouwen.

De rei geeft met het volgende (dat in de eerste regels direct verwijst naar Horatius' ‘Beatus ille’³³ en de daarop volgende beschouwing over de bekende tegenstelling tussen het onrustige, zondige hof en het land, waar tevredenheid en innerlijke rust heerst, een algemeen perspectief aan waartegen de ellende der Trojaanse vorstin én de machinaties der politici om haar heen moeten worden beoordeeld. Vorsten zijn nooit te benijden en de kroon van de innerlijke rust verkrijgen zij zeer zelden. Wijs zijn degenen die een eenvoudig bestaan op het land leiden, vreedzaam levend volgens ‘der natuuren wensch’ (vs. 930):

Rey

896-922

Wijs zijn degenen die het woelige bestaan van de stad ontlopen en het

33 Zie hoofdstuk iii, noot 188.

[p. 232]

leven der boeren willen delen. De boer leeft in rust ‘na zijn lust’ (vs. 901); hij wil zijn hut niet ruilen voor een paleis, waar men altijd meer behoeft dan men heeft. Hij leeft volgens de geboden der goden. Als men van kwade begeerte is bezeten, waarborgt een koningskroon het echte koningschap, namelijk innerlijke rust, geenszins. En zonde leeft nu juist aan het hof.

Na het lied gaat de rei in dezelfde toon door:

923-931	Wie zou zijn rust willen ruilen voor koninklijke macht en eer? Alleen de zotten, die uit onwetendheid nergens bang voor zijn. Hoe gelukkig leeft de eenvoudige mens, die alles heeft wat de natuur vraagt: (bevrediging van) ‘nootdruft’ en vervulde liefde, die zoveel vermag.
932-934	Terwijl Hecuba slaapt zal de rei vertrekken en de speellieden gebieden om haar slaap met muziek te bevorderen.

Derde bedrijf. Eerste toneel

935-998 polydorus. hecuba.

Terwijl Hecuba slaapt verschijnt de geest van Polydorus. Hecuba zal verschrikt ontwaken, vervuld van vreselijke voorgevoelens over het lot van twee van haar kinderen. De scène vindt een voorbeeld in de openingsscène van Euripides' Hecuba, maar is op Senecaanse wijze getoonzet: vertoon van horror, maar vooral ook oproep tot wraak, gevolgd door een monoloog van uitzinnige wanhoop:

Polydorus

935-948

Polydorus stijgt op uit de dampen van de Styx en toont zijn moeder zijn wonden. Hij roept Hecuba op om zijn dood aan de trouweloze Polymnestor te wreken.

Hecuba

949-992

Haard rust verstoord door geesten en onder hen notabene Polydorus, is Hecuba opgeschrikt uit haar slaap. Angst dat haar zoon dood is heeft haar bevangen. Deze wordt nog vermeerderd door een onheilspellend droombeeld, dat haar de dood van eén van haar kinderen voorzegde. De versteende goden nemen haar smeekbeden niet aan, zo klaagt zij. Het lijkt of de hemel om haar ellende lacht, óf dat mogelijk de haar goedgezinde goden machteloos zijn. Hecuba is nu geheel vertwijfeld: ze weet zich de prooi van ‘helsche raserny’ (vs. 987), die haar ziel in benauwdheid brengt. Richt Juno haar wraakzucht nu op Polyxena, zoals het droombeeld lijkt te beduiden?

Zoals al uit haar woorden in vs. 883 e.v. bleek, is er bij Hecuba nu reeds geen plaats meer voor Godsvertrouwen. Ze voelt zich slechts het onschuldig slachtoffer van de haat der goden (i.c. die van Juno). Van enige overweging over eigen

[p. 233]

schuld of van berusting is geen sprake.

993-998

Daar hoort ze de Grieken aankomen, die zich onder leiding van de priesters opmaken om Mars met zang en dans te eren. Ze haast zich weg.

Derde bedrijf. Tweede toneel

999-1018 rey van griecken. agamemnon. ulysses. pyrrus.

De Grieken en hun leiders, waaronder nu ook Pyrrhus, de zoon van Achilles, maken zich onder trompetgeschal gereed tot een dankdienst voor Mars en bereiden zich voor op een (dieren)offer op het altaar. Ze zingen een lofzang op de oorlogsgod:

Rey enz.

999-1018

Lof zij de god die door wraak en geweld de overwinning bezorgt aan de goeden!

Derde bedrijf. [Derde toneel] (n.b. in de editie-1619 staat abusievelijk: Tweede toneel)

1019-1090 mantis vermomt. agamemnon. ulysses. pyrrus. rey van griecken.

Direct na het lied der Grieken verschijnt tot algemene ontzetting Mantis - vermomd als de geest van Achilles -bij het altaar. Hij rijst zogenaamd op uit de onderwereld, op een plaats waar, naar straks blijkt, ook zijn graf is gesitueerd. (Zie vs. 1264, 1313). Mantis heeft de tekst die Ulysses hem gegeven heeft (vs. 839-840) uit zijn hoofd geleerd: een monoloog van 72 regels, bestemd om de Grieken te overtuigen van de noodzaak om Polyxena te offeren. Het ‘catchword’ is wraak:

Mantis

1019-1090

Mantis-Achilles roept uit hoe verongelijkt hij zich voelt door het vertrek der Grieken, die hem kennelijk vergeten zijn. Immers: Achilles' dood moet nog gewroken worden door het offer van Polyxena, die meegewerkt heeft aan de list die zijn dood beraamde. Als de Grieken zijn eis niet inwilligen, zal hij zich op ieder van hen wreken.

Derde Bedrijf. Vierde Toneel

1091-1318 ulisses. agamemnon. pyrrus. rey van griecken.

Als het rhetorisch geweld van Ulysses' woorden-in-de-mond-van-Mantis zijn eerste uitwerking heeft gehad (de Grieken zijn ontzet, zie vs. 1031-1032, 1098-1100), moet: Ulysses zijn rhetorstalent opnieuw aanwenden om het gewenste doel te bereiken. Allereerst wendt hij welsprekend grote schrik voor:

[p. 234]

Ulysses

1091-1100

Ulysses beschrijft zijn ontzetting bij de aanblik van de geest, een schrik die hij deelt met het volk én de priesters. Hij spreekt de Grieken moed in en spoort hen aan tot beraad.

Dan wendt hij zich tot Agamemnon, die hij een gedragskeuze voorlegt die in zijn voorstelling van zaken geen moeilijke is. Overigens laat Ulysses door de keuze van zijn epitheta in het midden of de goden die achter Achilles' bevel staan, nu goedertieren zijn of juist streng:

1101-1115

Wat moet men doen na dit bevel van Achilles, dat kennelijk in overeenstemming is met de heilige wil der goedertieren goden? Moet men tot zijn schaamte de wil der strenge goden niet opvolgen, of juist wel, uit dwang en vrees?

Agamemnon maant de Grieken tot kalmte:

Agamemnon

1116-1117

Eerst moeten de Griekse leiders onderling overleggen.

Dan spreekt hij ten overstaan van het leger (zie vs. 1192) tot zijn medeleiders. Grote aarzeling over deze wens van de volgens hem toch oprechte goden bevangt hem:

1118-1134

Hoe is het mogelijk dat de oprechte goden, die anders gewoon (dieren)offers aannemen, nu slechts met een mensenziel en (dus) met Agamemnons eeuwige smart tevreden te stellen zijn? Moet de mens wel alles doen wat de goden willen?

Uit Agamemnons woorden blijkt hier nog slechts onbegrip, geen argwaan over de vraag of de goden in deze zaak wel echt een rol gespeeld hebben. Zijn laatste opmerking is in deze context voor een christelijk publiek dan ook alleen aan te merken als ‘zondig’. Een eigen wil die tegenover Gods wil gesteld wordt kan volgens christelijke opvatting slechts tot verderf leiden.

De ethische instructie, die het juiste inzicht in dezen moet formuleren, wordt nu in de mond gelegd van de verdorven Ulysses. Het is hij die wijst op Gods almacht en's mensen afhankelijkheid van Hem, met als krachteloze tegenhanger de ‘kwade gewoonte’. Ulysses maakt ook geen onderscheid tussen de goden (van de Griekse situatie) en (de ene, christelijke) God (vs. 1140-1142 tegenover vs. 1146; vs. 1156, 1158 tegenover vs. 1150, 1155, 1159-1160).

Zo ziet men dat de twee broeders in het namaak-godsdienstig kwaad, de onbetrouwbare, valse Mantis en de met alle heiligheid spottende Ulysses, de dragers worden van als juist te aanvaarden theologische opvattingen. In het geval van Ulysses dient dit echter de intrige: Agamemnon wordt door Ulysses' hypocrisie voor het blok gezet:

Ulysses

1135-1148

Ten onrechte verhovaardigt de mens zich over zijn ijdele roem. Hij is

[p. 235]

immers geheel afhankelijk van Gods wil. Dat wil zeggen: slechts als hij zijn wil door Gods kracht in zich laat bepalen kan de mens het goede bereiken. Buiten Gods wil is hij machteloos. Weliswaar kan door kwade gewoonte zijn bedorven gemoed zich ‘wt eyghen lust’ (vs. 1146) tegen de grote goden keren, maar's mensen weerspannigheid en eigenzinnigheid vermogen niets tegen de onveranderlijke plannen der goden.

Het feit dat de goden nu van de mens iets anders eisen dan ze voorheen deden (een mensenoffer) beargumenteert Ulysses met opnieuw een principiële uitspraakt over Gods almachlt, die niet aan wetten is gebonden:

1149-1159

De goden eisen nu een ander offer dan de vroeger gebruikelijke. Weliswaar hebben ze die eertijds zelf aan de mens bevolen, maar aan Gods wet is slechts de mens gebonden, niet God zelf. Daarom moet Agamemnon nu doen wat zij verlangen.

Het vast blijven houden aan ‘gewoonte’, tégen het goddelijk gebod, is verkeerd:

1160-1163

Het gedrag van de mens wordt vaak bepaald door gewoonte; zelfs door gewoonte bepaald kwaad gedrag herstelt hij met moeite.

Toegepast op Agamemnon:

1164-1167

Zou Agamnemnon dan nu, door gewoonte en eigen wil gedreven, tegen de wil van de goden ingaan, of soms uit medelijden?

Na zijn theologisch argument vindt Ulysses meerdere argumenten om Agamemnon te overtuigen. Eerst de politieke consequenties:

1168-1171

Als Agamemnon deze vijandin wil sparen riskeert hij tweedracht, die dan namelijk zeker zal losbarsten.

Dan doet Ulysses een beroep op de verplichtingen tegenover Achilles, die Agamemnon volgens hem achteloos terzijde schuift:

1172-1182

Ulysses zou, als Achilles het wilde, wel zelf voor hem willen sterven, maar Agamemnon vergeet de diensten van iemand als hij die niet meer kan gebruiken!

Uit Agamemnons reactie blijkt dat hij nu toch bedrog in het spel vermoedt. Zijn opmerking over de dwangpositie waarin afgodengeloof een wijs man kan brengen, zal straks door zijn eigen gedragslijn bevestigd worden:

Agamemnon

1183-1188

Hoe wordt de eenvoudige mens verleid door heilige schijn, en wat voor ramp brengt afgodendienst! Het bigotte en oproerige volk is er echter zo van onder de indruk dat een wijs man liever niet ingrijpt.

Nu Agamemnon zich zo openlijk verzet, gaat Ulysses, gesteund door Pyrrhus, tot de aanval over. Het feit dat het leger in het offer toestemt maakt Agamemnons positie er niet gemakkelijker op. Een felle discussie ontspint zich tussen de aanvoerders:

[p. 236]

Ulysses. Pyrrhus. Agamemnon. Rey van Griecken

1189-1221

Ulysses wijst op de wil van het volk en zegt dat Agamemnon door zijn ongodsdienstige weigering om de wraak der goden uit te voeren deze goden ten onrechte de wet wil stellen. Pyrrhus waarschuwt de leider dat ongehoorzaamheid aan de goden de staat aan het wankelen zal brengen. Agamemnon verwijt de Grieken hun vooroordelen en meent dat hij zich juist een goed vorst betoont door zich van Ulysses' laster niets aan te trekken. Ulysses verwijt hij onredelijkheid: deze hitst bovendien door middel van laster het volk tegen hem op, dat toch al gemakkelijk op grond van praatjes zijn trouwe vorsten haat. Staatzucht en godsdienstijver zijn echter niet op redelijke wijze te bestrijden; de godsdienstijver van het blinde volk al helemaal niet, nu Ulysses uit wraakzucht de Grieken opruit.

Ulysses ontkent deze beschuldigingen en wendt slechts godsdienstigheid als motivatie voor:

Ulysses. Agamemnon

1222-1227

Waar is mijn wraaklust dan ooit gebleken?, vraagt Ulysses. Agamemnon herinnert hem hierop aan zijn beschuldigingen ten aanzien van Palamedes. Ulysses maakt zich hier snel van af en wil bij de zaak blijven: het gaat er nu slechts om of Agamemnon bereid is Polyxena te laten doden.

(n.b.: In de editie-1630 zijn tussen 1224 en 1225 32 regels toegevoegd, waarin Agamemnon dieper ingaat op de zaak-Palamedes en Ulysses' wraakzuchtige eigenbaat ook in die zaak in schrille kleuren afschildert).

De discussie zet zich nu voort en eindigt ermee dat Agamemnon, gedwongen door als godsdienst vermomd bedrog, zich neerlegt bij de wil van het volk, met name om burgertwist te vermijden:

Pyrrhus. Agamemnon. Ulysses

1228-1254

Agamemnon vraagt zich af wie Achilles deze wraak heeft ingefluisterd. Innerlijke smart zal zijn deel zijn als hij toegeeft. Als Pyrrhus hem eraan herinnert dat hij indertijd toch vrijwillig zijn eigen dochter Iphigenia aan Diana heeft geofferd, antwoordt Agamemnon dat dit toen dezelfde reden had als nu: ‘dwang, en een Godsdienstich schijn’ (vs. 1252). Echter: vaak moet een vorst zich om bestwil voegen naar het volk.

Nu het besluit om Polyxena te offeren is genomen, probeert Agamemnon nog eén probleem te creëren:

Agamemnon. Ulysses

1255-1275

Agamemnon vraagt: waar, wanneer en door wie moet Polyxena ge-

[p. 237]

dood worden? Ulysses weet terstond antwoord: uit Achilles' woorden bleek dat het nu direct ter plekke moet gebeuren. En wie moet het doen: natuurlijk Pyrrhus!

Coster benut deze situatie om het karakter van Pyrrhus uit te diepen. In deze figuur wordt voor het eerst in de handeling een innerlijke strijd uitgebeeld, die aan een dramatische beslissing voorafgaat:

Ulysses. Pyrrhus

1276-1292

Ulysses vraagt Pyrrhus waarom hij zo bang staat te kijken. Pyrrhus overweegt eerst hoe lafaards zich wel in gedachten op hun vijand wreken, maar niet in een directe confrontatie. Ook hijzelf voelt zich bevangen door angst. Was zijn moed dus maar schijn, of zou hij door medelijden worden bewogen?

Op deze vraag biedt Agamemnon de passende morele instructie: hoedt u voor lafheid, vermomd als medelijden:

Agamemnon

1293-1300

Medelijden en lafheid lijken op elkaar: beide proberen vat te krijgen op de zwakke mens. In een enkel geval komt medelijden uit redelijkheid voort en kan dan het verharde gemoed verzachten; lafheid is echter nooit redelijk, maar vermomt zich bij lafaards als medelijden.

Hierop vermant Pyrrhus zich en het lot van Polyxena is nog eens bezegeld:

Pyrrhus. Agamemnon

1301-1315

Pyrrhus zal gehoorzaamheid en liefde voor zijn vader stellen boven zijn innerlijke weerzin om Polyxena te doden. Agamemnon gebiedt dat dit direct zal gebeuren. Ulysses moet Polyxena halen en Hecuba wat kalmeren.

Agamemnons laatste woorden, tot het leger gericht, doen bittere ironie vermoeden:

Agamemnon

1316-1318

Polyxena zal op het graf van Achilles geofferd worden door Pyrrhus, ter wille van de eer van zijn vader; dit omdat de Grieken menen dat dit offer de goden waardig is.

Vierde bedrijf. Eerste toneel

1319-1355 hecuba.

De volgende slag die Hecuba zal treffen is nu voorbereid. De beproefde vrouw gaat definitief haar ongeluk tegemoet. Haar monoloog, die nu volgt, is in dezelfde wanhoopstoon gesteld als haar klacht in vs. 949-992, versterkt door het

[p. 238]

onheilspellend genfluister in de rangen van de haar opwachtende Grieken. Nog heviger dan tevoren wordt zij bestookt door boze voorgevoelens en getoond als prooi van wanhoop, die haar geest in verwarring heeft gebracht en haar het geloof in de goden heeft doen verliezen. In haar eerste woorden stelt zij zich opnieuw voor als een speelbal van het wispelturige lot, evenals in haar eerste monoloog, o.a. in vs. 45-47:

Hecuba

1319-1348

Hecuba wordt in lijf en ziel gekweld door de slagen die het ‘dertele gheluck’, dat altijd speelt met de mens, (vs. 1319) haar toebrengt. Spookbeelden teisteren haar. Zijn ze echt of slechts verbeelding van haar angst? De wanhoop heeft haar het geloof aan de hemelse goden doen verliezen, waardoor ze nu werkelijk vervloekt is. Ze is nu nog slechts een prooi van de machten der onderwereld, die haar met vrees voor nog meer ellende vervullen.

Hecuba ziet nu hoe Ulysses op haar toe komt:

1349-1355

Zal Ulysses aan haar dromen en gedachten een uitleg (naar zij vreest; ten kwade) kunnen geven? Wat betekent het gefluister der Grieken?

Vierde bedrijf. Tweede toneel

1356-1395 hecuba.

In de volgende situatie is Ulysses opnieuw bode van het kwaad. Ook deze en de volgende scène hebben een direct model in de tekst van Euripides' Hecuba (tweede bedrijf, eerste scène), maar aangezien - anders dan daar - Ulysses zelf het offer heeft bedisseld, presenteert hij zich nu als huichelaar ten top:

Ulysses. Hecuba

1356-1386

Ulysses kondigt Hecuba aan dat Polyxena volgens de wens van Achilles geofferd moet worden, hoezeer het de Grieken ook spijt. Het is dus de wil van de goden aan wier wraak Hecuba is overgeleverd: ze moet dat geduldig dragen. Hecuba weigert echter aan dit goddeloze offer mee te werken.

Daar komt de niets vermoedende Polyxena zelf:

Hecuba

1387-1395

Hecuba spoort haar dochter eerst aan te vluchten: Ulysses wil haar immers doden. Dan (als Polyxena integendeel juist op haar toe komt) smeekt ze om een omhelzing.

[p. 239]

Vierde bedrijf. Derde toneel

1396-1539 polixena. ulysses. hecuba.

De wanhoop van Hecuba wordt nu gecontrasteerd met de standvastigheid van haar dochter, die - anders dan haar moeder - weigert zich voor Ulysses te vernederen en om haar leven te smeken. Tegenover haar zuivere onschuld en zichzelf wegcijferende kinderliefde staat de niets verschonende wreedheid en hoon van Ulysses, die op zijn beurt nog eens de valsheid van vriendschap uit eigenbaat demonstreert:

Polyxena. Ulysses. Hecuba

1396-1498

Ondanks de - hypocriete - verklaring van Ulysses, die diep meedogen met haar lot veinst, kan ook Polyxena eerst niet begrijpen waarom haar dood de wil der goden is, waarom ook geen van hen naar de klachten van haar moeder luistert. Ze deelt echter niet de wanhoop van Hecuba, maar troost haar. Hecuba herinnert Ulysses eraan hoe zij ooit in Troje zijn leven redde en hoe hij beloofde haar altijd te helpen. Dat was echter maar ‘door schijn van vrientschap’, antwoordt deze. Ulysses smaalt verder: waarom raast Hecuba zo? Ze kon beter dood zijn dan zo'n leven van oneer leiden! Zodra Hecuba hierop reageert met ‘Dood mij dan, in plaats van Polyxena’, biedt Polyxena zich onbevreesd als onschuldig slachtoffer aan de goden aan. Beide vrouwen worden nu door de Grieken vastgegrepen. Hecuba uit wanhopige klachten en smeekt haar dochter om ‘de barsche Grieck’ (vs. 1489) te bewegen haar het leven te schenken. Polyxena antwoordt echter dat de rest van haar leven slechts uit smaad bestaat: dat leven haat zij.

Met ‘de barsche Grieck’ zal Hecuba mogelijk in het algemeen ‘de Grieken’ en hier in het bijzonder Ulysses bedoelen (ook blijkens vs. 1510). Hierop inhakend wijst Polyxena op de bloeddorst van ‘de Grieck’ (vs. 1500), en concentreert zich dan op Agamemnon, die zijn eigen dochter Iphigenia gedood heeft, gedwongen door de priesters.

1499-1539

Polyxena meent: en al zou ze willen blijven leven, dan nog zou de bloeddorst van de Griek geen ruimte geven voor meedogen. Deze heeft indertijd immers zijn eigen dochter aan de afgoden geofferd, door ‘Papen dwang’. Een herhaalde smeekbede van Hecuba aan haar dochter om Ulysses toch te vermurwen wordt opnieuw door Polyxena geweigerd. Het is volgens haar alleen in de macht van de goden om haar het leven te schenken. Bovendien: ze haat slavernij meer dan de dood. Verlangen naar haar vroegere staat en het gemis van haar broers zou haar in haar leven immers maar kwellen.

[p. 240]

Een laatste voetval van Hecuba wordt door Ulysses genegeerd. Polyxena neemt afscheid van haar moeder, waarop Hecuba tot driemaal toe toch nog de goden aanroept, die haar haar laatste steun en toeverlaat hebben ontnomen: ‘O goden! goden! op wien sal ick nu steunen?’ (vs. 1539).

Vierde bedrijf. Vierde toneel

1540-1564 polidorus. hecuba.

Nu zij de steun van haar dochter moet ontberen is Hecuba buiten zichzelf van smart (vs. 1557). Opnieuw verschijnt de geest van Polydorus, die deze keer nu juist niet om wraak roept:

Polydorus

1540-1564

Opgewekt door Hecuba's geweeklaag komt Polydorus vanuit de onderwereld door het in beroering gebrachte water van de zee omhoog en spreekt zijn moeder toe. Waarom gunt zij hem geen rust? Hij moet om zijn moeder blijven zweven totdat ook zij is gestorven. Zijn lichaam zal men weldra aan het strand vinden.

Vierde bedrijf. Vijfde toneel

1565-1636 hecuba.

Hecuba's nu volgende monoloog is echter geen reactie op Polydorus' spokend optreden. Haar smartelijke klachten van hiervoór hebben echter wel plaats gemaakt voor vervloeking van de Grieken en gedachten aan eigen wraak, aangezien ze op ingrijpen van de goden niet meer hoeft te rekenen. De aard van deze monoloog biedt ook gelegenheid tot het invlechten van enige wrange uitspraken over het politiek beleid van op eigenbaat gerichte tirannen:

Hecuba

1565-1579

De Grieken misbruiken de godsdienst ten eigen bate. Deze vervloekte lieden durfden het Trojaanse koningshuis niet zomaar te vernietigen, uit angst voor dehaat van achterklappers. Deze smalen overigens (slechts) op goede rechters, die zonden alleen straffen op grond van de wet der goede natuur, in het hart der volkeren geschreven.

Deze laatste overweging geeft ruimte voor nog algemener beschouwingen. Wat Hecuba namelijk zegt over de middelen die de tiran aangrijpt om onrecht de schijn te geven van recht (i.c. ‘'t goddeloos ghebruyck’, vs. 1581), is niet van toepassing op de handelwij ze der Grieken. Ulysses had juist gepleit voor het niét volgen van het ‘gebruik’, inzake het offer van Polyxena!

1580-1585

De tiran steunt op de goddeloze gewoonte, een ‘heylich schijn’ (vs.

[p. 241]

1582), om zo het onrecht te vermommen als een juiste handeling. Argeloosheid wordt immers het best door geveinsde deugd bedrogen.

Nogal cynisch concludeert Hecuba dat elke vorst zijn beleid maar op zulk bedrog moet baseren:

1586-1590

Deugdzaamheid veinzen is het belangrijkste dat een vorst zijn kinderen kan leren: daar heeft hij het meeste profijt van. Immers: het gewone volk oordeelt, een enkele uitzondering daargelaten, slechts op schijn, niet volgens de rede.

Kritiek op een verkeerd oordeel wordt meestal niet in het landsbelang geacht:

1591-1594

Is er toch iemand die met rede oordeelt, dan houdt hij - anders dan het volk gewoonlijk doet - zijn kritiek op wanoordeel maar voor zich: het risico van tweedracht is te groot.

Deze laatste opmerking over net gedrag van de redelijke mens herhaalt hetgeen ook Agamemnon reeds formuleerde (vs. 1185-1188) en wat hem in feite er toe heeft bewogen om in te stemmen in het offer van Polyxena. Hecuba zelf presenteert zichzelf nu als bewust onredelijk:

1595-1602

Hecuba zou echter lijken op de oproerige mens, die meent dat verzet verandering ten goede zal betekenen. Ze zou leugens ukstrooien tot nadeel van de vrede om over de Grieken wraak en ellende te brengen. Dit zou alleen kunnen als ze het volk op haar zij had; maar helaas: volk noch God zijn door haar smeekbeden te vermurwen.

Deze onredelijkheid uit zich extra in herhaalde twijfel aan de macht van de goden:

1603-1608

De goden zijn beslist niet zo machtig als men gelooft; de sterken zijn machtiger, want die krijgen met geweld alles wat ze willen.

God is ook niet erg consequent, meent Hecuba. Ter adstructie brengt ze eén der gruwelijkste misdaden aller tijden in herinnering: die van Atreus, die zijn broer Thyestes het vlees van diens eigen kinderen voorzette:

1609-1630

Als God echt de kwaden zou haten en de goeden beschermen, waarom straft Hij dan niet de Grieken, die afstammen van de goddeloze Atreus? Diens misdaad hebben de goden weliswaar als gruwel beschouwd, maar het lijkt er op dat ze dat alles nu zijn vergeten.

Hecuba trekt nu ineens de macht van God of de goden (door elkaar gebruikt, en met het oudtestamentische tintje van de God der wrake, die straft tot in het zoveelste geslacht) niet meer in twijiel, maar verwijt hen - nog erger - dat ze juist genoegen scheppen in het kwaad:

1631-1636

De goden weten wel alles en kunnen als ze willen de kwaden best straffen, maar het ziet er naar uit alsof deze hen juist welgevallig zijn. Dat ziet men nu: Agamemnons onrechtvaardige zaak wordt gesteund en Hecuba en haar land worden in ellende gestort.

[p. 242]

Vierde bedrijf. Seste toneel

1637-1696 rey van griecken.

De klacht van Hecuba over het wanbeleid der goden wordt onmiddellijk gecorrigeerd door de rei van Grieken, die dergelijke verwijten als uiting van ongeloof beschouwt. Hij antwoordt direct op haar woorden met een algemene waarschuwing die ‘de ongelovige mens’ zich kan aantrekken:

Rey

1637-1648

‘Neen, wangheloovich mensch’ (vs. 1637). De ongelovige spreekt leugens als hij meent dat de goden zijn land en familie vernietigen. De reden dat de goden hun beschermende macht niet over hem uitstrekken ligt bij hem zelf: hij heeft hun goede geboden geschonden. Hij moet dus de hemel niet wantrouwen, alsof deze niet zou luisteren naar het gekerm van het volk. Het is de zonde van de slechte mensen die hun val veroorzaakt. Deze zonde bestaat uit het gewelddadig volgen van begeerte naar wat hun rechtens niet toekomt.

Deze laatste woorden kunnen in hun algemeenheid oók nog op de specifieke situatie van Hecuba en de haren slaan. De oorzaak van de Trojaanse val ligt immers in de onrechtmatige schaking van Helena door Paris, gesanctioneerd door het Trojaanse koningshuis. (Zie ook Agamemnon in vs. 723-729). Het uitgangspunt van het geval Troje is echter verlaten zodra ‘de oorzaken van de val van een rijk’ opnieuw worden belicht. Eigenbaat der vorsten en de daaruit voortvloeiende burgertwist, als oorzaak van zo'n val, vormen de kern van de volgende instructie:

1649-1663

Een land waarvan de rechters uit eigenbaat het recht verkrachten en welks vorsten eigen heil boven dat van het volk stellen, verzwakt, voedt burgertwist en gaat onherroepelijk ten onder. Zodra de verblinde en op eigenbaat gerichte rechters en regeerders deugd en eer verkopen, zullen zij zich de straf der goden op de hals halen.

Opnieuw (evenals in de woorden van Agamemnon in vs. 680-684) wordt burgertwist voorgesteld als straf van de goden en oorzaak van de ondergang van een volk. De vijand pronfiteert uiteindelijk van dit gebrek aan matigheid. (Dit laatste ook in de monoloog van Polymnestor, vs. 217-220).

1664-1671

Ook al dulden ze het soms enige tijd, de goden zullen toch het zondig volk plagen met onderlinge haat en tartend gedrag jegens anders volkeren. Door dat laatste ontstaat oorlog en vallen de ogenschijnlijk onneembare steden in handen van de sterke vijand, wiens geweld ze zelf hebben opgeroepen.

De rei past deze les - niet geheel terecht, zoals gezegd - toe op Troje en de overlevenden van de ramp die haar trot. Hun droevig slavenlot, reeds beklaagd en in de handeling gedemonstreerd, wordt ook nu weer becommentarieerd:

[p. 243]

1672-1679

Zo is het ook met Troje. De overlevenden hebben het kwader dan de doden: ze zijn van vrijgeborenen getourmenteerde slaven geworden, zonder enig bezit.

In zulke gevallen als de ondergang van Troje is zo'n slavenlot onontkoombaar:

1680-1684

Wanneer het hele volk in de algemene ondergang wordt meegesleurd kan niemand zijn straf ontlopen.

Een dergelijke algemene ellende is echter te voorkomen! De rei eindigt dan ook met een simpele, politieke instructie: geloof in de goden en absolute gehoorzaamheid aan de vorsten (wier rechtvaardigheid op deze plaats niet in twijfel wordt getrokken) zijn een waarborg voor wél-leven:

1685-1696

Al deze ellende wordt ons bespaard als we de goden liefhebben en onderdanig zijn aande vorst, die als rechter de belichaming is van de goden zelf en die ieder op aarde tot Gods geboden, d.w.z. tot deugd voert. Als de oproerige mens wél wil leven, moet hij zich voor het wereldlijk gezag buigen, dan zullen de goden hem zegenen.

Vijfde bedrijf. Eerste toneel

1697-1733 pyrrhus

Het optreden van Pyrrhus brengt de executie van Polyxena dreigend naderbij. De gemoedsgesteldheid van deze jonge man, die het gruwelijk vonnis moet uitvoeren, wordt echter eerst uitgebeeld, al voorbereid in scène iii.4, vs. 1279-1306. Evenals toen staat hij voor het graf van zijn vader, waarop het offer zal plaats vinden (zie vs. 1746). Hij wordt ook nu expliciet voorgesteld als geteisterd door de ‘woelende hartstochten’ vrees en medelijden (vs. 1709-1710). De eerste tien regels van zijn monoloog bevatten een aantal sententiae, die Pyrrhus' probleem, op een algemeen niveau gebracht, introduceren:

Pyrrhus

1697-1706

Opvoeding en gewoonte schrijven de mens een heel andere wet voor dan de goede natuur. We zijn de moed er bijna door kwijt geraakt, zodat we niets eervols durven ondernemen als we dat niet kennen. Tot laster van de schepping noemt de redeloze mens deze kwade gewoonte ‘(ver)anderde natuur’ (vs. 1704), om zijn onnatuurlijke lafheid te verbloemen.

Dan gaat hij over naar zijn eigen situatie:

1707-1710

Zou hij zelf nu inderdaad de wil der goden niet durven uitvoeren, en zich er wel op durven beroepen dat hij de zoon is van Achilles, die - zo anders dan hijzelf - nooit angst en ontroering voelde?

Pyrrhus onderkent echter allerlei reden om deze gevoelens te koesteren: namelijk reden tot twijfel aan de juistheid van zijn opdracht. Deze wordt via het toepassen van een eenvoudige rhetorische figuur (repetitio van de woorden Den Hemel) met kracht verwoord:

[p. 244]

1711-1733

Het offer van Polyxena strijdt tegen alles wat de hemel ooit beoogde. Hoe is het dan mogelijk dat de goden nu vol ongenade zijn? Begeert Achilles echt alleen mensenbloed? Een ieder heeft medelijden, maar hijzelf, Pyrrhus, het meest, en hij ziet dan ook zeer op tegen de hem opgelegde taak. Daar komen de Grieken, met Agamemnon aan het hoofd, die hem het beulszwaard komt brengen.

Vijfde bedrijf. Tweede toneel

1734-1778 agamemnon. pyrrhus.

Nog steeds wordt er niet rechtstreeks overgegaan tot het offer, dat door de tweestrijd waarin Pyrrhus verkeert, extra gruwelijk wordt. Deze gruwel wordt nog versterkt door het openlijk meetreuren van Agamememnon (vs. 1732) en het Griekse leger zelf (vs. 1734-1735, 1739, 1777). In de volgende dialoog tussen de Griekse aanvoerder en Pyrrhus wordt de jonge man alsnog gedwongen zijn taak te volbrengen:

Agamemnon. Pyrrhus

1734-1760

Agamemnon dwingt Pyrrhus zijn ware zielskracht te tonen en tot de daad te besluiten. Op Pyrrhus' protest dat dit offer tegen het redelijk gemoed indruist, doet Agamemnon een beroep op Gods wil.

Zijn volgende woorden bevatten echter een heel andere argumentatie en lijken meer privé voor Pyrrhus alleen bestemd:

Agamemnon

1761-1778

Agamemnon verwijt Pyrrhus dat deze hem zelf tot dit besluit heeft gedwongen. Een onredelijke dwang was het, die voortkwam uit kinderliefde en gebrek aan doorzicht, misleid als Pyrrhus was door de valse Ulysses. Deze veinst slechts godsdienstigheid, om zijn wraak te kunnen volvoeren. De zaak is echter nu zover doorgedreven dat herroeping onmogelijk is. Daar wordt Polyxena al voorgeleid, begeleid door een rei van maagden en onder geweeklaag van het volk.

Vijfde bedrijf. Derde toneel

1779-1860 polixena. agamemnon. pyrrhus. ulysses.

Uiteindelijk zal het zo omstreden offer worden gebracht. Hecuba valt in zinneloze wanhoop de Grieken te voet, maar Polyxena stelt een trotse verachting voor de dood hier tegenover. Haar standvastigheid steekt ook scherp af tegen Pyrrhus' angstige aarzeling om de consequenties te trekken uit eigen besluiten. De zuiverheid staat hier dan ook tegenover de uitvoerders van het kwaad.

[p. 245]

Polyxena

1779-1795

Polyxena spoort haar moeder aan haar vernederende klachten te staken; de hemel luistert niet en de Grieken bespotten haar slechts. En laten de Grieken niet denken dat zij de moed der Trojaanse vrouwen kunnen breken, ook al vernedert Hecuba zich nu voor hen. Zij vergeet zich zelf uit liefde voor haar dochter.

Polyxena zelf kan echter een beroep doen op haar stoïsch inzicht:

1796-1806

Ook al zijn de groten van weleer van al hun materiële goed beroofd, zij blijven toch een onoverwinnelijk vorst, als zij maar zulke moed in het hart dragen als dié moed die voor niemands hoogmoed wijkt.

Dit zal ook uit haar houding in het sterven blijken:

1807-1821

Door haar sterven zal Polyxena tonen dat een edel geslacht alleen edel wordt door beoefening van deugd (d.w.z.: standvastigheid). Zo biedt Polyxena haar borst aan de aarzelende Pyrrhus en vraagt hem haar te doorsteken.

Polyxena staat nu tegenover Pyrrhus bovenop Achilles' grafheuvel (zie vs. 1852).

Kennelijk willen soldaten haar vastgrijpen:

Polyxena. Agamemnon. Pyrrhus

1822-1860

Polyxena vraagt Agamemnon te verbieden dat de soldaten haar aanvatten. Agamemnon, die van ontroering bijna zijn meedogen laat ingrijpen, neemt dit als bevel over. Polyxena onderwerpt zich gewillig, zoals zij zegt, aan de goden. Pyrrhus slaat toe en vervalt daarna in de allergrootste wanhoop. Agamemnon leidt hem weg en spreekt zijn laatste woorden: de goden zijn voldaan, laten ze ons nu veilig op zee begeleiden.

Vijfde bedrijf. Vierste toneel

1861-1910 rey van troysche. hecuba.

In de volgende reizang rouwen de Trojaanse maagden om de dood van Polyxena, ‘deez’ onbesmette Bruyt' (vs. 1862). Deze benaming kan alleen verklaard worden uit Seneca's Troades, waarin, op bevel van Calchas, Polyxena in bruidstooi op Achilles' graf geofferd moet worden. Hierover wordt in Costers drama niets gezegd. Wel is Polyxena in het wit gekleed en hebben de maagden de offerplaats met bladeren en bloemen getooid, maar dit kan bij elk meisjesoffer horen. Hecuba ligt intussen in wanhoop op de grond:

Rey

1861-1880	Zang van de maagden.
1881-1894	De rei beklaagt Hecuba, maar spoort haar daarna aan haar wanhoop te overwinnen: laat zij toch fierheid voorwenden!

[p. 246]

Hecuba

1895-1910

Hecuba uit slechts een wanhoopsklacht en vraagt nogmaals naar het meedogen van de goden. Waarmee kan hun toorn toch gestild worden? Ze vraagt de meisjes dan naar het strand te gaan om water te halen, waarmee Polyxena's lichaam gewassen kan worden.

Vijfde bedrijf. Vijfde toneel

1911-1940 rey van griecken. hecuba op 't doode lichaam.

Terwijl Hecuba zich vol smart op het lijk van haar dochter heeft geworpen, zingt de rei der Grieken een lied over de wankelbaarheid van de Fortuin, waarvan de verblinde mens het slachtoffer wordt. Het leed van de Trojaanse koningin wordt hiermee weer een voorbeeld van de kwade gevolgen van superbia (zoals Hecuba zelf stelde in vs. 31-37); haar uitzinnige smart is daarbij een toonbeeld van gebrek aan patientia of constantia:

Rey

1911-1940

Als het de overmoedige mens goed gaat, denkt hij dat hij eeuwig zal leven; hij denkt pas aan het hiernamaals als hem onheil overkomt. Het ‘weelighe gheluck’ (vs. 1920) leert de mens niet om ellende te verdragen. Daarom zijn zij wijs die in voorspoed juist wel tegenspoed leren dragen. De goddeloze, verblinde mens waant zich echter meester van het ‘wanckelbaer ghekeer des werelts luck’ (vs. 1933-1934). Hij zal eerder dan hij denkt om dit goddeloos wangeloof gestraft worden en door wroeging verteerd.

Vijfde bedrijf. Seste toneel

1941-2074 rey van troyaansche. hecuba.

Zoals te verwachten was na de aankondiging van Polydorus' geest (in vs. 1563-1564) krijgt Hecuba nu bovenop haar grote verdriet om Polyxena nóg een slag van het lot toebedeeld: de maagden hebben het lijk van Polydorus gevonden en brengen het naar zijn moeder:

Rey. Hecuba

1941-1949

Een lid van de rei kondigt aan dat de Trojaanse maagden het lijk van Polydorus komen brengen.

Met dit onheilsbericht is de maat van Hecuba's smart vol; het impliceert bovendien een volgende bevestiging van de les ‘hoedt u voor schijnvriendschap’. De van wanhoop reeds uitzinnige vrouw, die zichzelf - zoals in de vorige rei nog eens werd geformuleerd - niet kon beteugelen, vervalt hierop in de opperste

[p. 247]

zinneloosheid. Haar hierdoor opgeleefde krachten richten zich nu op een wraakactie tegen Polymnestor. Hecuba's wanhoopsklacht gaat over in een pathetische wraakmonoloog:

Hecuba

1950-2014	Hecuba ziet vol afgrijzen hoe de werkelijkheid haar boze voorgevoelens heeft bewaarheid. Ook de voorspelling in een vroegere droom blijkt geheel uitgekomen: door Paris' toedoen zou geheel Troje vernietigd worden. Had zij Paris maar niet, tegen de wens van Priamus in, laten leven! Moet Polymnestor hiervoor echter zijn eed van trouw breken? De goden haten haar en hebben haar ten onrechte in de steek gelaten. Ze zal zich dus op eigen kracht moeten wreken op de geldzuchtige man, die zijn vrienden in de steek laat zodra deze door het ‘wanckel luck’ (vs. 2010) zijn verlaten.
2015-2020	Zo doen de bozen, die slechts uit eigenbaat voor hun naasten vriendschap veinzen. Het op dergelijke bedrieglijke schijnvriendschap gebaseerd ‘blinde luck’ wordt snel doorgeprikt.
2021-2074	Hecuba wekt de Trojaanse vrouwen nu op om Polymnestor op zijn beurt te bedriegen door veinzerij: hun wraak moet zich verschuilen achter schijnliefde, tot het ogenblik der wrake daar is.
	Hecuba ontvouwt haar plan om Polymnestor in een val te lokken. Door de belofte van een zogenaamde verborgen schat verleid zal hij door haar in het verderf gestort worden. Of de macht van kwade of goede goden haar nu drijft kan haar niet schelen.

Vijfde bedrijf. Sevende toneel

2075-2110 rey van troyanen.

Volgens de naamaanduiding onderscheidt deze rei zich van de rei der Trojaanse vrouwen, de ‘Troy(aan)sche’, die o.a. in de vorige scène optrad. In de lijst der ‘Personagien’ wordt echter geen onderscheid gemaakt.

De rei grijpt de naderende val van Polymnestor aan om in een algemene instructie de heilloosheid van begeerte boven ‘nootdruft’ (vs. 2081) aan de kaakte stellen. Hun eerste woorden lijken weliswaar - hoe algemeen ook geformuleerd - aan te sluiten bij Hecuba's onverschilligheid tegenover de goden, maar in vs. 2077-2078 is haar geval al verlaten. De rei spreekt de ‘bedurven mensch’ (vs. 2075)toe:

Rey

2075-2102

De bedorven mens vindt zijn eigen begeerten belangrijker dan die der goden. Waarom streeft hij toch naar onnodige zaken, waarvan het gemis juist rust oplevert? Men heeft niets meér nodig dan wat de ‘nootdruft’ behoeft tot bevrediging van de goede natuur, namelijk voedsel en kleding. Echter: in overvloed maakt de ‘dartele gewoont’ (vs. 2083) ons ontevreden en zorgt dat we steeds meer begeren. Hoe zalig is dan hij die altijd tevreden is met datgene wat God voor hem regelt. Helaas, de meesten gebruiken in schijn en ontrouw geweld om het bezit van hun naaste te pakken. De goden bewenen het droeve feit dat onze goede natuur door begeerte zo wordt verleid dat de mens zijn kwade wil boven de goddelijke wens verheft. (Echter:) hoe meer de mens zich buigt voor de zonde, des te eerder wordt hij aangeklaagd door de kennis van Gods wet, die de natuur in zijn hart heeft geschreven.

[p. 248]

Deze wroeging van het geweten vindt men ook bij Polymnestor, die nu in dezelfde situatie zal verkeren als Hecuba. (Anders dan men zou verwachten, wordt echter niet Polymnestor zelf, maar zijn rijk ‘dertel’ genoemd):

2103-2110

De meinedige Polymnestor vervalt door zijn wroegend geweten tot wanhoop en haalt zich Gods haat op de hals. Ziet hoe vorst en vorstin elkaar door veinzen en schijn proberen te bedriegen. Ziet hoe Polymnestor en Hecuba nu hetzelfde overkomt: de vorst van een losbandig rijk komt tot een zekere val.

Vijfde bedrijf. Achtste toneel

2111-2198 polymnestor. hecuba. rey van troysche.

De wraakactie van Hecuba wordt nu in ijltempo afgewikkeld. Het gejammer van de Trojaanse vrouwen trekt zonder uitstel de huichelende Polymnestor aan en deze loopt in de voor hem opgezette val:

Rey van Troysche. Hecuba. Polymnestor

2111-2198

De rei beklaagt luidkeels het lot van Hecuba, waarop deze antwoordt dat ze nu nog alleen troost zoekt in haar zoon Polydorus. Polymnestor wendt voor dat de jongen op jacht is, zodat zijn moeder hem niet kan zien. De prins, een voorbeeld voor het hof, zou niets weten van de val van zijn vaderstad. Hecuba veinst op haar beurt dat ze een schat voor Polydorus heeft meegenomen, die ze nu aan Polymnestor wil tonen. Zijn dienaren moeten zich dan eerst verwijderen. Dit gebeurt, waarop Hecuba en haar vrouwen de niets vermoedende vorst confronteren met Polydorus' lijk. Ze storten zich op hem en krabben hem de ogen uit.

[p. 249]

Vijfde bedrijf. Negende toneel

2199-2212 ibis. polymnestor. hecuba.

Op het geroep van de nu blinde Polymnestor snelt Ibis toe. Deze vriend van Polydorus wreekt nu diens moordenaar, zijn vorst, door Polydorus' moeder te laten doden. Zo eindigen zowel Polymnestor als Hecuba hier hun leven:

Ibis. Polymnestor. Hecuba

2199-2212

Polymnestor sterft. Ibis spoort de dienaren aan om de dood van hun vorst te wreken. Hecuba verwelkomt haar eigen nu naderende dood en roept de goden aan. Ze heeft het laatste woord: Kom hier, Phrygiërs, en laat me sterven. De dood zal mijn benarde ziel eindelijk rust geven!