Samuel Coster, ethicus-didacticus

[p. 205]

IV Polyxena

1 Preliminaria

1.1 Feitelijke gegevens betreffende de tekstgeschiedenis

De eerste bekende editie van Samuel Costers Polyxena dateert van 1619. Evenals de tweede uitgave van de Ithys werd ook deze tekst gedrukt bij de drukker van de Nederduytsche Academie, Nicolaas Biestkens. De uitgever was echter niet Biestkens, noch Cornelis vander Plasse¹, maar een andere Amsterdamse uitgever en boekverkoper, Willem Jansz. Cloppenburch. De tekst op het titelblad luidt:

s. costers polyxena Treur-spel. Vertoont in de Nederduytsche academie. [Vignet met Costers devies: de schildpad met het motto over.al. thvys.] t'amsterdam, [lijn] Voor VVillem Iansz. Cloppenburch, Boeckverkooper aande Beurs, inde vergulde Chroniick. 1619.

Het colofon bevat de vermelding van de drukker (p. 86):

[drukkersvignet van Biestkens: een lelie in een doornstruik, met het randschrift: Ghelijck een lelie onder de doornen. So is mijn vriendinne onder de dochteren Cant. 2.2]

1 In de periode 1618 - 1621 drukte Biestkens voor uitgever Vander Plasse de volgende teksten uit de kring van de Academie: Bredero's Spaanschen Brabander en Van Milderts Virginias treurspel in 1618, Bredero's Stommen ridder, Costers Ithys (2de uitgave), Duytsche Academi en Isabella in 1619, Costers Nederduytsche Academijs Niemant ghenoemt, niemant gheblameert in 1620, Bredero's Over-geselle Lucelle (3de druk) in 1621. Bij Biestkens, zonder dat een (andere) uitgever wordt genoemd, verschenen Costers Vertoninghen tot Amsterdam (2 edities), zijn Ghezelschap der goden en Ithys (ie uitgave), alle in 1618. Voor andere uitgevers dan Vander Plasse drukte Biestkens in deze jaren nog eén andere Academie-tekst, ook in 1619, namelijk zijn eigen Het eerste [,tweede en derde] deel van Claas Kloet (voor Jan Marcusz.). Zie: Hummelen 1982, het hoofdstuk ‘Welke spelen zijn geschreven voor opvoering in de Nederduytsche Academie?’, passim, en Bijlage 5(Speluitgaven en opvoeringen (1617-1637)). Het blijkt ook dat Biestkens in deze periode niet genoemd wordt als drukker van de andere Bredero-edities, waarop Vander Plasse vrijwel het monopolie heeft. (Zie voor een alomvattende studie over Vander Plasse en zijn drukkers de in 1988 te verschijnen publikatie van dr. P.J. Verkruijsse).

[p. 206]

Titelpagina van Polyxena, editie-1619.

[p. 207]

t' amsterdam, [lijn] By Nicolaas Biestkens / Boeckdrucker der Duytsche Academie, in de Lelie onder de Doornen. 1619.²

Er is geen reden om aan te nemen dat deze kwarto-editie niet de eerste zou zijn. In 1630 werd deze editie gevolgd door een octavo-editie bij Abraham de Wees, die in 1644 ook ‘de vierde druck door den Autheur oversien en verbetert’ uitgaf, nu weer in kwarto.³.

Zoals op de titelpagina wordt vermeld, werd de Polyxena reeds voór de publikatie gespeeld in de Nederduytsche Academie; wanneer, weten we niet. Wel is bekend dat er in deze periode na een eerste opvoering een aanzienlijke tijd kon verstrijken voór men overging tot een uitgave. Dat geldt bijvoorbeeld voor Costers eigen Boere-klucht van Teeuwis de boer, en men juffer van Grevelinckhuysen, een tekst die al in 1612 werd gespeeld en pas in 1627 (voor Vander Plasse) werd gedrukt.⁴ Eerdere gevallen zijn Bredero's Rodd'rick ende Alphonsus, Griane, Klucht vande koe, Meulenaer en Moortje. Op zichzelf is het jaartal 1619 dus geen enkele reden om het ontstaan van de tekst van Polyxena na dat van Iphigenia te plaatsen, zoals Kollewijn reeds deed, en ook de laatste uitgever van de tekst, Van Eemeren.⁵. Jonckbloet en Te Winkel achtten het stuk een vroeg werk. Jonckbloet situeerde het na de Ithys, maar voór de Iphigenia en de Isabella. Te Winkel meende dezelfde tekst zelfs nog voór de Ithys te moeten plaatsen.⁶ Geen van beiden geeft hiervoor argumenten, maar aan te nemen is dat bij Te Winkel overwegingen betreffende de

2 Bibliotheca Belgica i, nr. c 679, p. 808-809; Meeus 1983, nr. 62. Ik zag exemplaar kb, sign. 232 n 32, 4.

3 Bibliotheca Belgica i, nrs. c 680, 681, p. 809-810. Kollewijn (Coster 1883) en de Bibliotheca Belgica onoderscheiden slechts drie edities, resp. eén van 1619, eén van 1630 en eén van 1644. Nu verschenen van de editie-1630 twee uitgaven: eén met het drukkersmerk ‘Sic itur ad astra’ (in de twee in Nederland aanwezige exemplaren, uba, sign. 1057 c 19 en ubl, sign. 1091 c 66² en in twee van de drie in de b.n. aanwezige exemplaren, sign. y th. 69455, resp. y th. 69456) en eén met slechts een ornament in plaats van het drukkersmerk op de titelpagina, die verder van hetzelfde zetsel afkomstig is, in bn, sign. y i. 2514. (Deze laatste informatie kreeg ik van mevr. dr. J. Stouten). De British Library en de Library of Congress bezitten ook elk een exemplaar van de editie-1630. Mogelijk heeft De Wees deze twee uitgaven gerekend als twee drukken. Zo onderscheidt hij ook de twee uitgaven van eén editie-1630 van de Iphigenia als ‘vijfde’, resp. ‘zesde druk’ (zie hoofdstuk v, sub 1.1.). Alleen een analytisch-bibliografisch onderzoek zou mogelijk aanwijzingen kunnen geven omtrent het eventueel bestaan van een tweede of derde editie, mogelijk ook in 1630. In dit bewogen jaar (het jaar van de Academie-prijsvraag en het rumoer om de Iphigenia) verschenen er bij De Wees ook twee verschillende edities van de Iphigenia.

4 Hummelen acht het waarschijnlijk dat de Teeuwis-editie van 1627 een herdruk is van een oudere, niet overgeleverde druk (Hummelen 1982, p. 213). Hiervoor bestaat echter geen feitelijke aanwijzing.

5 Coster z.j.b., p. 9, n. 3.

6 Jonckbloet 1889, p. 148 en 241; Te Winkel 1923, p. 139.

[p. 208]

opzet van het drama een rol speelden.⁷. De enige die iets nader op de chronologische volgorde van Costers drie classiciserende drama's ingaat, namelijk Rens⁸, acht echter de Polyxena juist Costers rijpste werk. Op zijn - zeer summiere - argumenten kom ik later terug, wanneer ik op inhoudelijke gronden het ontstaan van de Polyxena toch weer voór dat van de Iphigenia situeer.⁹

Het feit dat ik de Polyxena nu reeds als tweede tekst behandel, berust niet op interpretatie en beoordeling van de inhoud en opzet van het stuk, maar op enkele feitelijke gegevens, die m.i. een sterke aanwijzing bevatten dat de Polyxena in 1615 in elk geval al in uitgewerkt concept bestond.¹⁰ In de bloemlezing Apollo of Ghesangh der Musen vindt men immers onder de daarin opgenomen liederen van Coster twee die in de Polyxena gezongen worden door de rei van Trojaanse vrouwen, respectievelijk aan het einde van het tweede en in het midden van het vijfde bedrijf.¹¹ De drie andere opgenomen liederen komen alle drie voor - zoals al eerder vermeld - in de Ithys. Nu bestaat de ons bekende lyriek van Coster steeds uit ‘gelegenheidsgedichten’ (dat wil in dit geval zeggen: lofdichten voor het werk van anderen¹²) óf uit lyrische teksten die personages in zijn drama's in de mond gelegd worden (al of niet als reien). Overname van een rei of lied uit een reeds bestaand drama blijkt in Apollo een vaker voorkomend fenomeen: het gebeurt ook met reien uit Hoofts Achilles en Polyxena, Theseus en Ariadne en Granida.¹³

7 Jonckbloet baseert; zich waarschijnlijk op de hierna nog te bespreken regels uit Sixtinus' Apollo, waaruit zou blijken dat in september 1617 de Polyxena opvoerings-klaar zou zijn. Van Eemeren (Coster z.j.b., p. 9, n. 3) noemt de dateringen van beide literatuurhistorici wel, maar gaat er verder niet op in. Als hij daarna opmerkt dat Kollewijn de eerste druk ‘resoluut’ op 1619 plaatste (als de oudste die hij kende), dan lijk het wel alsof volgens hem Jonckbloet en Te Winkel veronderstelden dat er een eerdere editie van Polyxena heeft bestaan. Dat is niet: het geval en ook niet nodig voor het aannemen van een vroegere datering van de tekst. Van Eemeren stelt elders ook ómgekeerd ‘publikatie’ gelijk aan ‘produktiviteit’, eveneens ten onrechte. (Zie ook Verkuyl 1981, p. 313).

8 Rens 1972c, p. 336, n. 5; 349-350.

9 Zie hoofdstuk vi, Epiloog, noot 1.

10 Hierover schreef ik al eerder in Smits-Veldt 1980-1981, p. 368.

11 Polyxena vs. 896-922, resp. 1861-1880. In: Apollo 1615, p. 119 (ten onrechte gepagineerd als 105)-120, resp. 72. Ook vermeld door Unger 1883, p. 133 en Keersmaekers 1981, p. 131 (die dan ook opmerkt dat deze gedichten de vraag doen rijzen ‘naar de chronologie van Costers drama's’, p. 129-130).

12 Opgenomen in Coster 1883, afdeling Gedichten, p. 603-618. Kollewijn maakte hiervoor gebruik van de in de zeventiende eeuw door een liefhebber aangelegde verzameling Costeriana, in het bezit van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde en berustend in de u.b. te Leiden. (Enkele gedichten komen ook voor in de toneelteksten, eén is waarschijnlijk niet van Coster). Nadere gegevens over de ‘gelegenheid’ der opgenomen gedichten bij Kossmann 1922.

13 Keersmaekers 1981, p. 131. Uit Keersmaekers inhoudsopgave en determinering blijkt dat verder nog eén ‘toneeltekstgedeelte’ in Apollo voorkomt, namelijk een sonnet van Rodenburgh, dat in de twee in 1617 verschenen edities van diens Jaloursche Studenten/Jaloersche Studentin voorkomt.

[p. 209]

Het blijkt bovendien - en dat is het sterkste argument - dat de tekst van de rei uit het vijfde bedrijf (waarin de Trojaanse meisjes hun rouw over de gedode Polyxena betuigen) alleen vanuit zijn plaats in het drama te begrijpen is. De regels waarin de meisjes zingen over ‘'t Salighe lichaam van deez' onbesmette Bruyt’ (vs. 1862) en de nymfen aansporen om ‘de Princes van Troyen’ met bloemenkransen te bedekken, zijn buiten hun context zonder meer onduidelijk. Behalve spellingsverschillen is er op twee plaatsen sprake van een inhoudelijke variant, die echter in beide gevallen Apollo op mislezing van de Polyxena-redactie moet berusten.¹⁴ Het andere Polyxena-lied is echter niet contextueel gebonden. De bekende lof op het landleven geeft weliswaar het perspectief aan waartegen het zorgelijk bestaan van de Trojaanse koningin (en dat van haar door politieke ambitie bewogen vorstelijke tegenstanders) moet worden bezien, maar deze zou in zijn algemeenheid net zo goed - en wellicht beter - in de Ithys hebben gepast. Ook hier is sprake van enkele inhoudelijke varianten, waaronder weer enkele die op mislezing van de Polyxena-redactie wijzen.¹⁵

Als argument dat de Polyxena in elk geval al in September 1617 zou hebben bestaan, is wel een passage uit Suffridus Sixtinus' Apollo over de inwydinghe vande Neerlandtsche Academia De byekorf aangehaald.¹⁶ In dit op 24 September 1617 ter gelegenheid van de opening van de Academie opgevoerde muzenspel kondigt Melpomene aan dat zij, als het publiek dat wenst, haar talent nog wil beproeven op meér drama's dan de ene die na de opening zal worden vertoond (namelijk de ‘Oragien-tragedie#x2019; van Hoghendorp. Zij zal dan geïnspireerd worden

Om weder op een nieuw yets goddelijcks te stichten
Met fijn ghezang' en rijm en reeden-vloeyend' dichten.
Van Troias ondergang, verciert met defte rêen,
Maegd-offer, moeder-moort en andre treurichêen.¹⁷

Gaat men er van uit dat de door de muze opgesomde onderwerpen aspecten zijn van eén bepaald drama, dan lijkt alleen de Polyxena hiervoor in aanmerking te komen. De ‘moeder-moort’ zou dan slaan op het doden van de door de dood van haar (klein) kinderen reeds zo beproefde (groot)moeder Hecuba, waarmee

14 Bewinnen in vs. 1872 is in Apollo: beminnen; haar in vs. 1878 is in Apollo: daer.

15 Van mislezing is sprake in vs. 2(Polyxena vs. 897): weelderij in plaats van woelery; vs. 9 Polyxena vs. 904): de vrede in plaats van te vreden; vs. 22 (Polyxena vs. 917): soudt en doen in plaats van sond' en doet. Andere varianten: vs. 2 (Polyxena vs. 897): haer in plaats van hier; vs. 17 (Polyxena vs. 913): na in plaats van in; vs. 24 (Polyxena vs. 920): niet in plaats van nauw.

16 Reeds door Jonckbloet 1889, p. 143; het laatst nog door mijzelf in Smits-Veldt 1982-1983, p. 201. Ook Hummelen gaat er vanuit dat Sixtinus op de stof van de Polyxena doelt, maar meent dat de toezegging een algemeen karakter heeft, die op nog slechts vage plannen voor een concreet treurspel kan wijzen (Hummelen 1982, p. 215).

17 Sixtinus 1946, p. 18, vs. 357-360.

[p. 210]

de Polyxena eindigt. Mede op grond van deze wat geforceerde uitleg en de opmerking ‘en andre treurichêen’ geefik toch aan een andere uitleg de voorkeur, die nog versterkt wordt door de overweging dat de muze in feite spreekt over onderwerpen die nog op dramatische wijze bewerkt moeten worden (stichten in de zin van ‘zorgen dat het tot stand komt’¹⁸). Melpomene houdt haar publiek dan gewoon een staalkaartje voor van door haar eventueel te bewerken, beproefde tragische onderwerpen, die door de klassieke schrijvers reeds in verschillende drama's aan de orde waren gesteld. Te weten: de val van Troje (in feite zelf nooit gedramatiseerd, alleen de naweeën ervan, zoals in deHecuba en Troiades van Euripides en in Seneca's Troades), het verhaal van Iphigenia (in Euripides' Iphigenia in Aulis) of Polyxena (in Euripides' Hecuba en Seneca's Troades), de moord op Clytaemnestra door haar kinderen (in Sophocles' en Euripides' Electra) en nog zoveel meer droevigs! Met andere woorden: op grond van deze passage kan men wel concluderen dat het bewerken van onderwerpen uit de klassieke tragedies tot het programma van de Academie behoorde, maar niet dat de Polyxena op stapel stond.¹⁹

Overigens is het natuurlijk heel wel mogelijk dat de reeds eerder bestaande en gespeelde tekst voor de editie-1619 op bepaalde punten is aangepast.²⁰ Dit gebeurde immers ook bij de latere druk, evenals het geval is bij de latere edities van de Ithys en Iphigenia. Anders echter dan bij die laatste twee teksten is er in de tekst van de Polyxena niet wézenlijk ingegrepen. De enige belangrijke verandering in de editie-1630, die overgenomen werd in de latere edities, is een toevoeging van 32 regels tussen vs. 1224 en 1225, waarin Agamemnon Ulysses zijn snode rol in het Palamedesproces verwijt. Deze verandering verwijst dan ongetwijfeld naar Vondels in 1625 verschenen sleuteldrama Palamedes.

Anders dan het geval was bij de tweede editie van de Ithys richt Coster zich in de editie van de Polyxena niet in een voorbericht tot zijn lezers. Wel gaat aan de tekst - evenals in de edities van Iphigenia - een door de auteur ondertekende ‘Inhoudt’ vooraf.

18 w.n.t. xv, s.v. stichten, k. 1573.

19 Mogelijk heeft Sixtinus wel geweten dat de Iphigenia klaar was. (Costers inleiding daarvan dateert van 22 September 1617, twee dagen voór opening van de Academie. Of de tekst toen ook al verschenen was is niet geheel duidelijk. (Zie hoofdstuk v.i.i., p. 307-310).

20 Op de aard van deze mogelijke aanpassingen ga ik in in hoofdstuk vi, de Epiloog, sub 1, p. 457 (betreffende de chronologie van Costers tragedies).

1.2 Verschillen tussen de edities-1619, -1630 en -1644²¹

Zoals reeds gezegd biedt de tekst van de octavo-editie van 1630 slechts in eén pas-

21 Ik baseer me voor de door mij genoemde varianten slects op de editie-Kollewijn, die in principe alle inhoudelijke varianten vermeldt, maar uit de spellingsvarianten een keuze maakt. De editie van Polyxena door Van Eemeren volgt de opgave van Kollewijn.

[p. 211]

Het offer van Polyxena, in Polyxena, ed.-1630.

[p. 212]

sage een wezenlijke inhoudelijke verandering ten opzichte van de editie-1619. Behalve de toevoeging van 32 regels in de tekst is in de editie-1630 een prentje met de afbeelding van Polyxena's dood opgenomen, met daaronder de regels:

Wie Tyrannie haet, wie vroom is en rechtschapen.
Aenschout den moort lust van de blinde Griecsche Papen.
Die't Vollick leeren, dat Gods gramschap wort gheboet.
Door't gruw'lic storten van onnosel Maechde bloet.²²

De gravure is een verkleinde en vereenvoudigde kopie van de gravure van Savery die opgenomen was in de editie van Vondels vertaling van Seneca's Troades, De Amsteldamsche Hecuba (1625²³). De tekst is nieuw, maar slaat, zoals we zullen zien, niet erg op de situatie in de Polyxena, wel op die in de Iphigenia.

De varianten in de edities-1630 en -1640 ten opzichte van editie-1619 betreffen - behalve in de hierboven genoemde gevallen - over het algemeen slechts spellings- en interpunctievarianten, herstel van zetfouten or van slordigheden in de eerste kopij, herstelde onregelmatigheden in het metrum én opnieuw gemaakte zetfouten. Zoals wel vaker is gesignaleerd waarborgt de aanprijzing ‘door den Autheur oversien en verbetert’ op het titelblad van de editie-1644 echter geenszins een geheel gecorrigeerde tekst.²⁴ In sommige gevallen zijn de varianten arbitrair, maar men vindt in elk geval in deze editie een groot aantal duidelijk noodzakelijke correcties ten opzichte van de tekst van editie-1619, die zich echter ook al in de editie-1630 bevonden. Dit geldt echter niet voor alle correcties: een aantal fouten uit én editie-1619 én editie-1630 is nu hersteld, maar even zo goed zijn heel wat van de toen gemaakte fouten gewoon overgenomen (onder andere het weglaten van de hele regel 764). Enkele malen is een variant uit de editie-1644 ten opzichte van de twee vorige edities duidelijk geen verbetering, maar weer een zetfout óf een bewuste correctie die vermoedelijk toch on-

22 Het prentje dat het offer van Polyxena voorstelt, met onderschrift, bevindt zich in de editie-1630 op fol. a2r., ná de titelpagina (fol. a1r.) en de lijst van ‘Personagien’ (fol. a1v.); in de editie-1644 (die een groter formaat heeft) op de titelpagina. De tekst van het onderschrift vindt men in Coster 1883, p. 380. Op de gravure ziet men Polyxena, geknield op een (classicistische) graftombe (geen grafheuvel, zoals in de tekst, in navolging van Euripides, wordt gesuggereerd). Rechts achter haar staat Pyrrhus met een geheven zwaard in de rechterhand, terwijl hij met de linkerhand zijn linkeroog bedekt. Aan weerskanten van de tombe houden een meisje en man met afgewend gelaat een brandende fakkel vast. Voór Polyxena staat een priester (met krans en bisschopsstafje). Linksboven wordt Astianax van een toren geworpen door een krijgsman, met naast hem (in silhouet) een figuurtje met (ook een) bisschopsstafje in de hand.

23 Savery's gravure, naar een tekening van David Vinckboons, vindt men in Vondel, w.b.-editie ii. p. 532. In het onderschrift in deze Trodes-vertaling wordt de nadruk gelegd op ‘Der Griecken achterdocht’, die ‘onder Godsdiensts schyn’ de laatste Trojaanse telgen ter dood laat brengen.

24 Dit was ook niet het geval in de als zodanig aangeprezen latere edities van Costers Teeuwis de boer enz. (Smits-Veldt 1975-1976, p. 669-670).

[p. 213]

juist is.²⁵ Zonder analytisch-bibliografisch onderzoek is over de mogelijk gecompliceerde drukgeschiedenis van de Polyxena echter niet veel naders te zeggen.

25 Vs. 534, mildelijck wordt middelijck; vs. 1097, hettich wordt hertich; in de toevoeging tussen vs. 1224-1225 wordt hayr nu heyr. In hoeverre het weglaten van het woord Pausa na vs. 1696 op opzet berust is niet duidelijk.

1.3 Bronnen

Met het treurspel Polyxena betrad Coster het toneel op de hoge laarzen van de twee in zijn tijd beroemdste klassieke tragici, Euripides en Seneca. Anders dan in de Ithys, waarin hij een eigen dramatisering geeft van een door Ovidius vertelde geschiedenis, grijpt hij hierin direct terug op twee bestaande (en verheerlijkte) tragedies: de Hecuba (in het Grieks: Hekabe) van Euripides en Seneca's Troades. Deze leverden niet alleen de stof voor de nieuwe dramatisering, maar ook een aantal kant en klare dramatische elementen, die hij als model voor de onderdelen (de scènes) van zijn dramatische constructie kon nemen. De globale stof had hij overigens ook al kunnen vinden in het dertiende boek der Metamorfosen van Ovidius. Deze baseerde zijn geschiedenis van Astianax, Hecuba, Polyxena, Polymnestor en Polydorus zelf weer op de Troiades en Hecuba van Euripides.²⁶

In 1886 wees Kollewijn Euripides' Hecuba en Seneca's Troades al aan als bronnen ‘van Costers Polyxena, waartoe hij eerst inging op de inhoud van beide klassieke drama's’.²⁷ Hier volgt nu ook een kort overzicht van de inhoud van deze twee tragedies. (De inhoud van de koren laat ik terzijde).²⁸

Seneca's Troades speelt zich af direct na de val van Troje, voordat de gevangen vrouwen en kinderen door de Grieken meegevoerd zullen worden naar hun vaderland. Koningin Hecuba, haar dochters Polyxena en Cassandra en schoon-

26 Ovidius, Metamorfosen xiii, vs. 399-575 (Ovidius 1921-1922, ii, p. 256-269). De twee laatste scènes van de Polyxena zouden Coster mede ingegeven kunnen zijn door Ovidius. Ook bij deze wordt Hecuba op het laatst (bijna) gedood door de dienaren van Polymnestor. Als in de ‘Inhoudt’ van Polyxena het dood slaan van Hecuba door Polymnestors lijfwacht wordt beschreven als gebeurend ‘met hout, steenen en sulcx alsse by de wech vonden’ (Coster 1883, p. 379), herinnert dit zelfs direct aan Ovidius. Andere overeenkomsten met de Metamorfosen-lezing zijn de afwezigheid van de Agamemnon-passages en het feit dat alleen Polymnestor wordt aangegrepen en niet zijn zonen.

27 Kollewijn 1886. De tekst van Euripides en Seneca (met een Engelse vertaling) vindt men in de Loebeditie van be ider tragedies (Euripides 1926, p. 245-349; Seneca 1927-1929 i, p. 121-223). Een recente uitgave, met Engelse vertalingen commentaar, van Seneca's Troades in Fantham 1982.

28 De teksten zijn in de Loebedities niet in bedrijven verdeeld, evenmin de Hecuba in de Erasmus-vertaling (Erasmus 1969, p. 223-268). Mijn verdeling wordt bepaald door de koorzangen.

[p. 214]

dochter Andromache zijn de voornaamsten onder de buitgemaakte slavinnen.

i	Hecuba bejammert tegenover het koor haar droeve val en het verlies van haar echtgenoot. Haar en haar dochters wacht nu een bitter slavenlot.
ii	Ongunstige wind verhindert het uitvaren der schepen. Talthybius komt de oorzaak hiervan melden: de geest van Achilles heeft geëist dat Polyxena aan hem geofferd zal worden voór de Grieken toegestaan wordt te vertrekken. Agamemnon verzet zich eerst tegen de door Pyrrhus, Achilles' zoon, uitgeoefende aandrang om Achilles' wens in te willigen. Dan verklaart priester Calchas dat niet alleen Polyxena, maar ook Astianax, Hectors zoontje, gedood moet worden, als garantie voor een gunstige overtocht.
iii	Andromache spreekt tegenover een oude man over haar angstige voorgevoelens met betrekking tot het lot van haar zoontje Astianax. Nadat ze hem verstopt heeft in Hectors graf wordt ze geconfronteerd met Ulysses, die het kind komt opeisen. Ze wordt gedwongen de jongen in de handen van de Griek over te geven, die hem dan, ondanks haar smeekbeden, wegvoert.
iv	Hecuba moet nu Polyxena halen, onder het mom dat ze met Pyrrhus zal huwen. Nadat Andromache haar verweten heeft dat zij de oorzaak is van Trojes val, onthult zij het ware doel van haar gedwongen missie. Vol bitterheid moet Hecuba toezien hoe haar dochter wordt meegevoerd.
v	Tot ontzetting van Andromache en Hecuba beschrijft een bode vervolgens de dood van de beide moedige koningskinderen. Hecuba vraagt nog slechts om haar levenseinde. De wind doet nu de zeilen bollen en de vloot kan vertrekken.

Het toneel van Euripides' Hecuba is de kust van Thracië, het buurland der Trojanen, waar de Grieken na hun vertrek uit Troje zijn geland.

i	De geest van Hecuba's jongste zoon, Polydorus, zweeft boven de tent van bevelhebber Agamemnon, waarin Hecuba en andere Trojaanse vrouwen als oorlogsbuit zijn ondergebracht. Hij vertelt hoe hij is gedood door de Thracische koning Polymnestor, bij wie hij onderdak had verkregen, nadat zijn vader hem met een som gelds daarheen had gezonden. Deze dag zal zijn lijk door de Trojaanse vrouwen gevonden kunnen worden. Ook voorspelt Polydorus dat deze dag tevens zijn zuster door de Grieken aan Achilles geofferd zal worden, volgens diens wens van over het graf.
ii	Het gruwelijk spookbeeld vervult de opgeschrikte Hecuba met angstige voorgevoelens over het lot van Polyxena, die door het koor bevestigd worden. Hierop komt Odysseus in opdracht van de Griekse legervergadering Polyxena halen. Hecuba's smeekbeden zijn vruchteloos, maar haar dochter gaat moedig de dood tegemoet.
iii	Als Talthybius verslag heeft gedaan van Polyxena's sterven, zendt Hecuba vol wanhoop eén van haar dienaressen naar het strand om water te halen, waarmee het lichaam gewassen kan worden.
iv	De terugkeer van de vrouw brengt nieuw leed: achter haar draagt men het

[p. 215]

lijk van Polydorus. De van smart uitzinnig wordende Hecuba begrijpt wie de moordenaar is en besluit haar zoons dood op de Thracische vorst te wreken. Op dit moment verschijnt Agamemnon, die Hecuba's wraakplan sanctioneert.

v

Tot slot wordt Polymnestor met zijn zoons door een list naar Agamemnons (en Hecuba's) tent gelokt, waar Hecuba en de haren de koning de ogen uitkrabben en zijn zonen doden. Op zijn jammerklachten verschijnt Agamemnon, die de verklaring van beide partijen aanhoort en Hecuba's daad als rechtmatig beoordeelt. Polymnestor voorspelt in razernij zowel Hecuba als Agamemnon een ellendig einde. De wind steekt nu op en de Grieken maken zich klaar voor het vertrek.

Zoals uit de analyse zal blijken heeft: Coster op grond van deze beide bronnen een nieuw drama samengesteld dat gekenmerkt zal worden door een opeenstapeling van gruwel, die met name Hecuba treft. Mogelijk heeft Coster hiernaast ook aan de Metamorfosen gedacht. Bij Ovidius vindt men na de vermelding van de val van Troje eerst het verhaal van de dood van Astianax en het smartelijk afscheid van Troje door Hecuba en de haren (beide uit Euripides' Troiades). Dit wordt direct gevolgd door de introductie van Polymnestor en diens moord op Polydorus. Dan wordt achtereenvolgens verteld hoe Agamemnon op de Thracische kust landt, hoe Achilles' geest Polyxena opeist, het meisje moedig haar dood tegemoet gaat en sterft. Een relatief lange passage is gewijd aan een jammerklacht van Hecuba, gevolgd door het vinden van Polydorus' lijk en Hecuba's wraak op Polymnestor (zonder tussenkomst van Agamemnon). De droeve geschiedenis eindigt met Hecuba's steniging door de dienaren, waarop zij verandert in een hond.

1.4 Receptie

Blijkens de titelpagina is Costers Polyxena reeds voór de eerste editie van 1619 op de ‘Nederduytsche Academie’ gespeeld. Het feit dat het stuk in 1630 opnieuw wordt uitgegeven, dan door Abraham de Wees, zal wel in direct verband staan met de commotie rondom de uitgaven en opvoeringen van Costers Iphigenia van datzelfde jaar, bij dezelfde uitgever. (Zie hoofdstuk v, sub 1.4.2., p. 335-340). De (dan zo geheten) ‘Amsterdamsche Academie’ schijnt het stuk toen echter niet ook in het repertoire te hebben opgenomen.²⁹ Uit een bits liedje tegen de Academie, geschreven als reactie op de Iphigenia-opvoenngen van november 1630, spreekt wel vrees voor een mogelijke heropvoering van de Polyxena. Tevens

29 We hebben een vrij volledig overzicht van de stukken die in de periode 1630-1631 op de ‘Amsterdamsche Academie’ werden opgevoerd: de Polyxena hoort daar niet toe. (Zie Oey-De Vila/Geesink 1983, p. 19, 35-36).

[p. 216]

blijkt hieruit dat men in domineesland het stuk toen als net zo lasterlijk beschouwde als de Iphigenia en Vondels Palamedes. (Zie ook voor dit liedje, ‘Esopus-ezels op 't toneel’: hoofdstuk v, sub 1.4.2., p. 336), Het onderschrift bij het in de editie-1630 toegevoegde plaatje gaf daar ook direct aanleiding toe. Het stuk zou later in de Amsterdamse Schouwburg gedurende tien jaar nog 22 opvoeringen beleven, vanaf de herpremière op 18 april 1644 tot en met 1654.³⁰ In verband met de herpremière gaf Abraham de Wees de tekst in 1644 opnieuw uit. In 1667 herinnert Jan Vos zijn publiek aan het emotionerende effect dat de vertoning van de moord op de jonge Astianax op de schouwburgbezoekers had. Als hij in zijn voorrede tot de Medea de Horatiaanse stelling wil bewijzen dat ‘zien gaat boven horen’, zegt Vos:

Zoo meenigmaal als Ulysses in het Treurspel van Polyxena, door den vermaarden Samuel Koster gedicht, Astianax, het zoontje van Hektor en Andromache, van de toorentrans wurp, scheen het nagebootste kint d' aanschouwers zoo hardt op het hart gelijk op d'aardt te vallen: men zagh de traanen niet min uit d'oogen dan het nagebootste bloedt langs het Tooneel vioeien.³¹

30 Het stuk stond in deze periode ieder jaar, behalve in 1651, op het repertoire (Oey-De Vita/Geesink 1983, p. 99-124, 188).

31 Jan Vos, ‘Aan de beminnaars van d'oude en nieuwe toneelspeelen’ (voorrede tot Medea). In: Vos 1975, p. 354.