Samuel Coster, ethicus-didacticus

2 Costers devies

Ter introductie van de ethicus-didacticus die Coster wilde zijn moge het devies dienen dat hij voor het eerst in de folio-editie-1617 van de Iphigenia zou gebruiken. Vanaf die tijd vindt men op de titelpagina van de meeste edities van zijn werk een houtsnede met de afbeelding van een schildpad, waaronder het motto ‘over.al.thuys’.¹³ Met dit motto wordt de typische eigenschap van het dier dat zijn huis altijd met zich mee draagt benadrukt. Het vermoeden van Kollewijn, de editeur van Costers verzameld werk, dat dit devies zou slaan op Costers sociale eigenschappen en zijn vrolijke levensopvatting¹⁴, doet aan Costers visie op het (toneel)dichterschap te kort. Niet de gezellige bon-vivant die de jeugdige negentiende-eeuwer Kollewijn in hem herkende spreekt uit het devies, maar de morele instructor, wiens ‘Nederduytsche Academie’ op 24 september 1617, twee dagen na de dagtekening van de ‘Inhoudt’ van de Iphigenia, haar poorten zou openen voor de leergierige Amsterdamse jeugd.¹⁵

De bron van Costers devies is mogelijk het drukkersmerk van de uit Gent af-

13 Zie Bibliotheca Belgica i, nr. 663, p. 831. Het devies komt verder voor in de edities van de Ithys 1618-1619, Polyxena 1619, Duytsche Academi 1619, Isabella 1619, 1627 en 1634, Nederduytsche Academijs Niemant ghenoemt, niemant gheblameert, 1620, Boere-klucht van Teeuwis de boer enz. 1627 en 1633 (editie Vander Plasse). In twee latere edities van Costers werk (voor Houthaeck) vindt men de bijenkorf van de Academie óp de schildpad geplaatst, zoals in de editie-1643 van Ithys en editie-1644 van Isabella. (Zie hiervoor: Bibliotheca Belgica i, nrs. C 660-661, 679, 672, 673-675, 682, 683-684, resp. 662, 667). Dit ook nog in Houthaecks editie van Van Milderts Boertighe clucht: van sr. Groen-geel (1643). Alleen in het tweede geval gaat dit vergezeld met Costers eigen motto.

14 Coster 1883, p. x.

15 Smits-Veldt 1984 en de daar opgegeven literatuur.

[p. 5]

komstige boekhandelaar-drukker Ludovicus Cyaneus (of Louis Blaublom), die tussen 1528 en 1546 in Parijs werkzaam was.¹⁶ Cyaneus voerde als drukkersmerk eveneens een schildpad, met daaronder het motto ‘Tecum habita’, dat, letterlijk vertaald, betekent: ‘Woon bij u zelf’.¹⁷ Het komt onder andere voor op de titelpagina van de Parijse editie-1531 van Erasmus' Apophtegmata¹⁸ en van de eerste editie van Calvijns commentaar op Seneca's De clementia (1532).¹⁹

De spreuk ‘Tecum habita’ vindt men terug als de ondertekening van het versje dat de gravure van de toneelvoorstelling van het eerste (anonieme) Academiejaarspel (1618) siert.²⁰ Er bestond al reden om dit spel, het Ghezelschap der goden enz., aan Coster toe te schrijven. De ondertekening van het versje, als verwijzend naar de schildpad, die ook altijd ‘bij zichzelf woont’, zou een extra reden kunnen zijn.²¹ De ondertekening suggereert zelfs een directe relatie tussen Cyaneus' devies en dat van Coster, aangezien de combinatie van beeld en spreuk bij de Parijse drukker - voor zover mij bekend - uniek is.²²

Wat is nu de betekenis van Costers devies en in hoeverre is het ‘Tecum habita’ een variant op het ‘over.al.thuys’? Cyaneus' lijfspreuk verwijst naar een bekende aansporing in Persius' Saturae: ‘Tecum habita, [ut] noris quam sit tibi curta supellex’.²³ Letterlijk vertaald luidt dit: ‘Woon bij u zelf, opdat ge zult weten hoe beperkt uw huisraad is’, of wel: ‘(Vertrouw niet op loftuitingen van anderen, maar) beoordeel zelf hoe weinig uw geestelijke bagage waard is.’ Deze spreuk, die als variant van het ‘Ken u zelve’ kon worden opgevat, wordt bij Persius vooral ingekleurd met de waarschuwing: Ken uw eigen beperkingen. Hij komt onder andere voor in de spreekwoordenverzameling van Sartorius²⁴; de uitleg benadrukt daar het kennen van de reikwijdte van zowel de eigen negatie-

16 Renouard 1926, p. 62, nr. 216; Renouard 1965, p. 103.

17 Afgedrukt in Silvestre 1853, nr. 199, p. 96-97; Brunet v, k. 280.

18 Bibliotheca Belgica ii, nr. E 319, p. 433-434.

19 Brunet v, k. 280. Renouard 1926, p. 62, nr. 216 noemt nog een editie van Nicol. Barthélemy's Epigrammata van 1532.

20 Coster 1883, p. 552; afgedrukt in o.a. Smits-Veldt 1984, p. 61.

21 De eerste reden tot toeschrijving aan Coster is de inhoud van de tekst zelf, die overtuigend Costers geest ademt in zijn eigen terminologie. Kollewijn en Costers bibliografen in de Bibliotheca Belgica houden rekening met Costers auteurschap. (Kollewijn neemt de tekst van het spel op in Coster 1883, p. 551-575. In de Bibliotheca Belgica wordt de tekst beschreven onder nr. C 671, p. 798-801; een relatie tussen het motto en de schildpad wordt gelegd op p. 801).

22 Roberts 1893, p. 125 spreekt van een ‘pleasing originality’ van Cyaneus' drukkersmerk.

23 Persius Flaccus, Saturae iv, rg. 52 (Persius 1929, p. 39).

24 In de editie-1670 van Sartorius' (van 1561 daterende) verzameling van 3000 spreekwoorden heet het: ‘Tecum habita. Ghy behoeft buyten niet te soecken, door-ziet alleen u selfs boesem. Hoc est: Tu apte supellectile te metire, ac tuis ipsius malis bonisve te ipsum expende. Translatum ab iis, qui in Principum aulis agunt, atque alienis opibus perinde quasi suis intumescunt.’ Hierna volgt de hele spreuk van Persius, met verwijzing naar deze auteur (Sartorius 1670, p. 163, nr. 51).

[p. 6]

Het devies van Samuel Coster.

ve als positieve vermogens. Ook vormt het ‘Tecum habita’ het motto van eén van de emblemata in Roemer Visschers Sinnepoppen van 1614.²⁵ Het beeld toont daar een man die met zijn polsstok de breedte van een sloot meet. De strekking betreft hier een zeer praktische gedragsregel: ‘Men moet de tering naar de nering zetten’.

De schildpad, die door Cyaneus kennelijk als voorbeeld van de geestelijk onafhankelijke mens werd gezien, figureert in deze kwaliteit opnieuw in het in 1611 verschenen eerste deel van de door Crispijn van de Passe uitgegeven emblematubundel van de Duitse emblematicus Gabriel Rollenhagen, de Nucleus emblematum selectissimorum. Diens honderd emblemen met meestal Latijnse motto's en Latijnse uitleggende disticha, werden in een tegelijkertijd verschenen editie nog eens apart uitgelegd door middel van Franse kwatrijnen.²⁶ In 1615 verscheen

25 Roemer Visscher, Het derde schock van de Sinnepoppen, nr. xlvii. Roemer Visscher citeert ook de hele spreuk (ten onrechte onder verwijzing naar Horatius) en vertaalt deze als: ‘Woont by u selven opdat ghy weet wat u huysraet vermach’ (Visscher 1949, p. 169).

26 Rollenhagen 1611a en Rollenhagen 1611b(Landwehr 1970, nr. 573; hierin ook Rollenhagen 1613). De twee edities schijnen in het algemeen samengebonden voor te komen. Over de twee delen van Rollenhagens emblematisch werk, de Franse uitleg en de twee hier na verschenen Nederlandse vertalingen van Zacharias Heyns en Theod. Rodenburgh: Witstein 1964, p. 95-104.

[p. 7]

een Nederlandse vertaling in een reeks achtregelige gedichtjes door Zacharias Heyns, vergezeld van de opnieuw uitgegeven prenten.²⁷

Vele van deze emblemen van Rollenhagen ademen een stoïsche wijsheid, waarin standvastigheid en gemoedsrust de wisselvalligheid van de Fortuin het hoofd bieden.²⁸ Embleem nr. 74 bevat een prentje met een schildpad onder een boom, en op de achtergrond een dorp met stoffering. Het motto (als randschrift) luidt: ‘omnia mea mecum porto’ (of: ‘Ik draag al het mijne met me mee’). De uitleg zegt: ‘porto domumque meam <mecum> meaque omnia multis // Regibus hocipso ditior et potior’, of wel: ‘Ik draag mijn huis en al het mijne met me mee en ik ben daardoor rijker en machtiger dan vele vorsten’.²⁹ Het Frans is explicieter in zijn stoïsche levensberusting, die het geluk zoekt in de eigen deugd en niet in de gunsten van de Fortuin:

Las! que tu es trompee humaine creature,
D'estimer cela tien, qui vient de l'adventure:
Mais heureux le sage, qui n'estimant à soy,
Que sa propre vertu, porte tout avec soy.³⁰

Heyns vertaalt dit al amplificerend, met een verwijzing naar Bias, eén van de zeven klassieke wijzen, aan wie (door Cicero en Valerius Maximus) de woorden ‘Omnia mecum porto mea’ worden toegeschreven. Bias zou deze hebben uitgesproken op een moment dat hij zijn door vijanden ingenomen geboortestad moest ontvluchten en, anders dan zijn stadgenoten, geen behoefte had aan het meenemen van zijn materiële bezittingen.³¹ Heyns zegt:

O arm verblinde mensch waer henen strect u leven?
Meynt ghy dat 't groote gelt u by geval gegheven
Een heel vast erfgoet zy, ghy dwaelt voorwaer gy dwaelt
So veel fortuna geeft soo veel sy weder haelt,
Het can seer licht geschien het can seer haestlick komen,
Datgene ghy nu hebt u weder wort ontnomen:
Daerom op dat ghy dan met Biam seggen meucht,
Ick draeg alt myn met my, begeeft u tot de deucht.³²

27 Heyns 1615 (Bibliotheca Belgica iii, nr. H 64, p. 461-462; De Vries 1899, nr. 69 en Landwehr 1970, nr. 574; hierin ook steeds Heyns 1617).

28 O.a. nr. 2(‘Sapientia constans’), nr. 10 (‘Spernit pericula virtus’, een Arion-embleem) en nr. 97 (‘Victrix fortunae sapientia’).

29 Henkel/Schöne 1976, k. 609.

30 Rollenhagen 1611b, fol. D. 1r.

31 Deze anecdote vindt men in Cicero's Paradoxa stoicorum i, 8 (in Cicero 1967-1968, ii, achter De oratore iii, p. 260-261). Pauly/Wissowa (iii, s.v. Bias, k. 387) verwijst ook naar Valerius Maximus' Dictorum factorumque memorabilium liber vii, 2,3.

32 Heyns 1615, fol. D 1r.

[p. 8]

In 1613 verscheen een tweede honderdtal van Rollenhagens emblemen, weer samen met een Franse parafrase, en in 1617 weer door Heyns toegelicht.³³ Hierin komt de schildpad opnieuw voor, maar dan onder een aspect waaronder hij ook bij Roemer Visscher figureert, namelijk dat van ‘Oost west thuis best’.³⁴ In 1619 zou Rodenburgh op zijn beurt Heyns' uitleg benutten voor zijn tweehonderd sonnetten op de emblemata van Rollenhagen, namelijk de ‘Stichtighe zinnebeelden’ achter in zijn Eglentiers poëtens borst-weringh.³⁵ Een jaar daarvoor had Cats in zijn bundel Proteus ofte minne-beelden de schildpad en het ‘Omnia mea mecum’ ook weer gebruikt voor de les ‘waer is doch iemant arm die rijck is in den geest,’, omdat alleen ‘deught en wetenschap zyn aen den mensche soo vast gehecht, datse van hem in geenderley manieren en zyn af te sonderen.’ ³⁶

De schildpad draagt zijn enig wezenlijke bezit, zijn schild, als een onvervreemdbaar deel van zichzelf overal, waar hij ook is, met zich mee. Daarom is hij in Costers gedachtengang ook ‘overal thuis’. Coster doelt hiermee op de veelvuldig in humanistenkringen uitgesproken klassiek-stoïsche gedachte dat ‘slechts de wijze nergens een vreemdeling is; beroofd van zijn bezit en zonder vrienden is hij toch een burger van elke stad, en kan hij zonder vrees de wisselvalligheden van de Fortuin minachten’.³⁷ In 1618 formuleert hij in het Ghezelschap der goden diezelfde gedachte in een lof op de ‘Gheleerde Wetenschap’, die als enige de mens ‘gherust van ziel en zin’ kan maken, zodat hij door geen

33 Gabriel Rollenhagius, Selectorum emblematum centuria secunda (Utrecht 1613) en Zacharias Heyns, Tweede deel van de emblemata enz. (Arnhem 1617). Heyns' bewerking van het tweede honderdtal van Rollenhagens emblemen vindt men in een exemplaar waarin de twee delen van Rollenhagens werk zijn samengebonden met de twee vertalingen van Heyns, in uba, sign. 069-56. (Witstein signaleerde in 1964 dat de tweede vertaling van Heyns niet in een openbare Nederlandse of Belgische bibliotheek aanwezig was; Witstein 1964, p. 98).

34 Rollenhagen 1613, nr. 64; Roemer Visscher, Het tweede schock van de Sinnepoppen, nr. xxxvii (Visscher 1949, p. 98). Beide emblemen (zonder onderschrift) zijn afgebeeld in Porteman 1977, p. 126-127. Henkel/Schöne 1976, k. 609.

35 Rodenburgh 1619, p. 340-440. De vertaling van emblema nr. 74 (eerste deel) op p. 377.

36 Cats, Proteus enz., nr. xv (Cats 1976, i, p. 30-31); Henkel/Schöne 1976, k. 609-610.

37 Vertaald naar de weergave van een zinsnede uit het Secundo commentario (cap. xv) van de 15de-eeuwse Florentijnse reliefsnijder/beeldhouwer en theoreticus Lorenzo Ghiberti, in Burckhardt 1975, i, p. 146 (hoofdstuk ii.1; in het Duits staat: ‘Bürger jeder Stadt’ en ook spreekt Ghiberti van degene ‘die alles geleerd heeft’, wat ik vertaal als ‘de wijze’). In noot 2 vindt men hier meer verwijzingen naar dergelijke uitingen van geestelijk cosmopolitisme onder Italiaanse humanisten. Met een iets ander accent benadrukt Langius, Lipsius' wijze gesprekspartner in zijn De constantia (1584), dat iemand met superieure geestkracht zijn geest over nationale grenzen heén op het hele universum richt en zich zo als wereldburger opstelt (boek i, hoofdst. 9, in Lipsius 1983, p. 53-54). Volgens Langius is vaderlandsliefde in hoge mate aan persoonlijke, materiële, belangen gebonden (boek i, hoofdstuk ii, in Lipsius 1983, p. 56-59). Lipsius' pleidooi voor een cosmopolitistische opstelling vindt men ook in Hoofts Theseus en Ariadne, waarin Theseus verkondigt dat ‘een oprecht man, bescheijden van verstant, // Acht al de werelt ruim sijn lustich vaderlant’ (vs. 107-108): Veenstra (1946, p. 59) brengt dit terug naar Lipsius en Montaigne.

[p. 9]

ramp kan worden aangetast.³⁸ In Apollo's proloog tot dit eerste jaarspel van de Academie zegt Coster hiervan:

Waer dat ghy gaet zy wil of kan u niet verlaten.
Zy reyst en rotst met u langs berghen, weghen, straten:
Door Vuyr en Vyand, door 't ghekrack van helm en swaert;
Door blinckent oorlochs-volck en drommelen te paert.
Gheen 's Vyands groote macht en doet haer van u wijcken:
Geen beeck van bloet verstort en doet haer moet bezwijcken.
Ghevalt het dat u dwingt schenziecker Vyands hand
In droeve ballingschap te doolen achter land,
Deez' trouwe ghezellin zal u alsins gheleyden,
Gheen wederspoet, hoe zwaer, en doet haer van u scheyden,
Gheen moorder, oock hoe graech, u deze schat ontnemt;
Deez' is het die 't met u in schipbreucks noot ontzwemt.
Om gelt en goet leyt wel de moorder looze laghen;
Maer deze schat en zal gheen booswicht u ontjaghen,
Hoe kloeck ter daet.³⁹

De ‘Gheleerde Wetenschap’, die Samuel Coster in zijn Academie wilde dienen, berustte in zijn ogen niet op loze boekenkennis, maar op de werking van het enig waardevolle bezit van de mens: zijn ratio. Deze leert hem standvastigheid in voor- en tegenspoed in ware gemoedsrust. Op dit vermogen van ieder individu onder zijn publiek doet Coster ook in zijn tragedies een beroep, zoals hierna moge blijken.⁴⁰

38 Ghezelschap der goden, vs. 13-16.

39 Ghezelschap der goden, vs. 29-43.

40 Een herinnering aan Costers devies vindt men waarschijnlijk in Huygens' zedeprint ‘Een bedelaer’, waarin de bedelaar o.m. wordt beschreven als ‘een' Schildpadd sonder dack, // Hoewel t'huys waer hij gaet.’ (Huygens 1893, p. 3; ‘Een bedelaer’ dateert van 1623). In De bedroge girigheyd, ofte Boertige comoedie van Hopman Ulrich van J. van Paffenrode wordt in een dialoog van het eerste bedrijf een knecht opgevoerd die (de algemene geleerdentaal het) Latijn spreekt. Zijn medespreker reageert met de woorden: ‘Je slacht de schiltpad, je bent overal t'huys!’ (Van Paffenrode 1669, p. 71; de eerste druk van het stuk dateert van 1657).