Kalliope in de Nederlanden

Het Renaissancistisch-klassicistische epos van 1550 tot 1850

[p. 261]

Hoofdstuk X
De eerste vertalingen van ‘Paradise Lost’
1728; 1730

§ 1. ‘Milton in Holland’

In hetzelfde jaar 1728, waarin Abraham de Aartsvader het licht zag, verscheen ook de eerste Nederlandse vertaling van Paradise lost. Zij is van de hand van Jacobus van Zanten, die daarin het blank verse van Milton handhaafde. Enkele jaren later, in 1730, volgde een berijming van deze vertaling in alexandrijnen door L. Paludanus, ter aanpassing van het werk aan de Nederlandse vers-traditie en de smaak van het publiek.

Naar aanleiding van deze beide publikaties heeft Herman Scherpbier in 1933 een uitvoerig onderzoek ingesteld naar hun algemene achtergrond en naar de betekenis die hun verschijning voor de Nederlandse literatuur heeft gehad.¹ Hoe raakten Milton en zijn epos in de Republiek bekend en hoe werden zij daar gewaardeerd? Heeft het werk van Van Zanten en Paludanus geleid of bijgedragen tot beïnvloeding van de Nederlandse (Bijbel)epiek door het voorbeeld van Paradise lost? Uiteraard wijdt Scherpbier ook een hoofdstuk aan de vertalingen zelf, maar die blijven voor hem feitelijk toch bijzaak. Het is hem te doen om een veel breder verband: ‘a clear conception of the attitude in Holland to Milton and his writings’ (blz. 2).

Scherpbier heeft zich op bijzonder degelijke wijze van zijn taak gekweten. Overtuigend zet hij uiteen, dat Milton's politieke instelling en de onrechtzinnigheid van zijn theologische opvattingen (voor zover men daarvan iets kon weten²) weinig bevorderlijk zijn geweest voor de belangstelling in zijn dichterlijk werk. Bovendien ontbrak, met name ook in literair-geïnteresseerde kringen, veelal de kennis van het Engels die nodig geweest zou zijn om van dat werk - aanvankelijk dacht men daarbij alleen aan Paradise lost - kennis te kunnen nemen. En een algemeen toegankelijke, d.w.z. Nederlandse of Franse vertaling bestond er vóór de verschijning van die van Van Zanten niet.³

1 Herman Scherpbier, Milton in Holland; a study in the literary relations of England and Holland before 1730, diss. Amsterdam S.U. (Amsterdam 1933).

2 Door een samenloop van omstandigheden werd Milton's theologische verhandeling De doctrina Christiana libri duo eerst in 1825 gedrukt, zodat voordien zijn heterodoxie in het algemeen slechts bekend was in zoverre zij uit zijn epos blijkt. Maar juist in Holland kon men iets meer weten. Na de dood van de dichter in 1674 was er sprake van geweest, dat de Doctrina door Daniël Elzevier in Amsterdam zou worden uitgegeven. Deze had het manuscript ter beoordeling voorgelegd aan Philippus van Limborch, hoogleraar aan het Remonstrants Seminarium, die het in hoge mate Ariaans bevond en publikatie afried. Waarschijnlijk wel terecht neemt Scherpbier aan, dat Van Limborch met vrienden en kennissen over zijn bevindingen gesproken zal hebben, zodat ‘among the prominent Remonstrants Milton was known and condemned as heretic’ (blz. 63).

3 De Duitse vertaling (in blank verse) van Ernst Gotlieb von Berge (1682) en de Latijnse van William Hogg (1690) schijnen ten onzent onopgemerkt gebleven te zijn. Zij behoorden trouwens niet tot de ‘algemeen toegankelijke’ lectuur.

[p. 262]

Toch kan Scherpbier vaststellen, dat omstreeks 1720 ‘Milton was fairly well known in Holland as the author of a great epic’ (blz. 131), al kende men dit dan slechts bij name. Dat was te danken aan de invloed van de talloze periodieken in het Latijn, Frans en Nederlands, die aan het einde van de 17de eeuw begonnen te verschijnen en in de eerste helft van de 18de hun grote bloei bereikten. Er werd daarin veel aandacht besteed aan Engelse publikaties, waardoor zij veel hebben bijgedragen tot overbrugging van de bestaande kloof tussen de Engelse en continentale cultuur, met inbegrip van de letterkunde.

In een afzonderlijk hoofdstuk gaat Scherpbier zorgvuldig na, op welke wijze deze periodieken hun bemiddelende rol hebben gespeeld bij de introductie van Paradise lost in de Nederlanden (blz. 112-131). In het hieronder volgende aperçu, waarin overigens ook bijzonderheden van andere aard zijn verwerkt, heb ik op enkele punten dankbaar van de door hem verstrekte gegevens gebruik gemaakt.

Beslissend voor de erkenning van Milton als episch dichter die niet voor Homerus en Vergilius onderdoet, zijn de negentien⁴ Vertogen geweest, waarin Joseph Addison tussen 31 december 1711 en 3 mei 1712 in The Spectator de superieure qualiteiten van Paradise lost heeft aangewezen en toegelicht, eerst voor het werk als geheel en vervolgens boek voor boek. Zij vormen een voortreffelijke inleiding tot Milton's epos.⁵ In een rustig, maar van bewondering doortrokken betoog laat Addison zien, dat dit aan de regels van het genre voldoet en zich in alle opzichten naast de Ilias en de Aeneis kan handhaven - ja, deze zelfs overtreft door de grootsheid van zijn stof⁶ en door de wijze waarop Milton er telkens in slaagt zijn ontleningen aan Homerus en Vergilius op te voeren tot een hoger plan dan het hunne.⁷ De bewondering van de auteur is des te overtuigender, omdat hij ook zijn bezwaren niet verzwijgt en daaraan zelfs een afzonderlijk Vertoog wijdt.⁸ Maar die enkele onvolkomenheden zijn voor Addison niet meer dan ‘Spots in the Sun’. Er is voor hem dan ook geen

4 Als men het Vertoog van 31 december 1711, waarin de bespreking van Milton's epos wordt aangekondigd, niet wil meerekenen: achttien.

5 In 1719 werden zij afzonderlijk uitgegeven onder de titel Notes on the Twelve Books of Paradise Lost.

6 Typerend is de implicatie daaromtrent in de volgende passage:
Paganism could not furnish out a real Action for a Fable greater than that of the Iliad or Aeneid, and therefore an Heathen could not form a higher Notion of a Poem than one of that kind, which they call an Heroic. Whether Milton's is not of a greater Nature I will not presume to determine, it is sufficient that I shew there is in the Paradise Lost all the Greatness of Plan, Regularity of Design, and masterly Beauties which we discover in Homer and Virgil.
Ik citeer naar: Joseph Addison, Criticism on Milton's Paradise Lost, ed. by Edward Arber (Westminster 1895), blz. 45.

7 ‘I have endeavoured to shew how the Genius of the Poet shines by a happy Invention, a distant Allusion, or a judicious Imitation; how he has copied or improved [cursivering van mij. Sm.] Homer or Virgil, and raised his own Imaginations by the use which he has made of several Poetical Passages in Scripture’. (Criticism, blz. 152)

8 De voornaamste daarvan zijn: een teveel aan persoonlijke reflecties (b.v. over het licht en de eigen blindheid aan het begin van boek III; de voorstelling van heidense goden als reëel; overbodig geleerdheidsvertoon; een vaak te ondoorzichtig en duister taalgebruik; en - vooral - het voorkomen van allegorische gestalten en voorstellingen, zoals die in een epos niet thuis horen. Op dit laatste komt Addison telkens weer terug. Ik citeer zijn eerste opmerking daarover (Criticism, blz. 45):
(z.o.z.) I must in the next Place observe, that Milton has interwoven in the Texture of his Fable some Particulars which do not seem to have Probability enough for an Epic Poem, particularly in the Actions which he ascribes to Sin and Death, and the Picture which he draws of the Lymbo of Vanity, with other Passages in the second Book. Such Allegories rather favour of the Spirit of Spencer and Ariosto, than of Homer and Virgil.
Voor de passage over Zonde en Dood zie men Deel I van mijn studie, blz. 114-115. De ‘Lymbo of Vanity’ (Paradise of Fools) wordt beschreven in Boek III.

[p. 263]

andere conclusie mogelijk dan dat Paradise lost een werk is ‘which does an Honour to the English Nation’.⁹

Zowel in het Frans als in het Nederlands verschenen te Amsterdam vertalingen van The Spectator. Maar de vertogen van Addison over Paradise lost werden daarin nièt opgenomen. Wat moesten de lezers beginnen met deze uitvoerige bespreking van een werk, dat voor hen niet toegankelijk was? In het vierde deel (1724) van de Nederlandse uitgave tekent de vertaler Pieter le Clercq (1692-1759) dan ook - naar aanleiding van een citaat uit Milton's epos in een van de andere vertogen (bij hem het XIVe) - in margine aan:

Men vindt in den Engelschen Spectator verscheide Vertoogen van den Heer Addisson, dien vermaarden Dichter en Staatsbediende, over dat Dich[t]stuk, genaamt het Verlooren Paradys. Maar men heeft hier niet goedgevonden dezelve te vertaalen; om dat zy geene bevalligheit in 't Duitsch [= Nederlands] zouden hebben: vermits zy een Werk tot onderwerp hebben dat niet in Nederlands overgezet is en mogelyk nooit staat te worden.¹⁰

Intussen worden de Nederlandse lezers hier toch met het bestaan van Paradise lost geconfronteerd. En verder-op in datzelfde vierde deel van de Nederlandse Spectator-vertaling gebeurt dit nog veel nadrukkelijker; daar komen ook de grootsheid en de inhoud van Milton's epos aan bod. Het slot van een ander (bij Le Clercq het LIIIe) Vertoog luidt namelijk:

Indien ik eenen Dichter moest bybrengen die een volmaakt meester is in de kunst van op de verbeelding te werken, dunkt my dat ik Milton met recht zoude mogen noemen: En indien zyn Verlooren Paradys in dien opzichte niet by de Iliade of de Eneade haalen kan, is zulks eer een gebrek der taale, waar in het geschreeven is, als van eenig mangel van vernuft in den Poëet. Een zo Godlyk Dichtstuk in 't Engelsch is gelyk een deftig Paleis van klinkerts gebouwt, waar in echter de grootsheit der Bouwkunde met zoo veel kracht kan doorstraalen als in een gesticht van marmer, schoon de stoffen slechter zyn. Maar om 'er niets van te zeggen dan het geen ons tegenwoordig onderwerp vereischt: Wat kan 'er grootscher beseft worden, dan den stryt der Engelen, de Majesteit van den Messias, de gedaante en leest des Satans en zyne vloekgenooten? Wat kan 'er fraaijer bedacht worden dan het Pandaemonium¹¹, het Paradys, de Hemel, de Engelen, Adam en Eva? Wat is 'er ongemeener dan de verscheide herscheppingen [= metamorphosen] van de afvallige Engelen, en de wonderlyke ontmoetingen en gevallen [= avonturen] van hun Hooft, terwyl hy het Paradys zoekt op te spooren? Geen ander onderwerp zou den Dichter

9 Criticism, blz. 151.

10 De Spectator, of Verrezene Socrates. Vierde deel. Uit het Engelsch vertaald door P.L. Clercq (Amsterdam 1724), blz. 98. - Overigens brengt Le Clercq het bewuste citaat (‘een gedeelte... van Adams aanspraak aan Eva, naa den val’) plichtsgetrouw in 30 alexandrijnen binnen het bereik van zijn lezers.

11 Pandaemonium: ‘the high capital // Of Satan and his peers’ (P.L. I, 756-757).

[p. 264]

vertooningen hebben konnen verschaffen zoo bequaam om de verbeelding te treffen, noch geen ander Poëet zou die met krachtiger en levendiger verwen hebben konnen maalen.¹²

Dat was voor de lezers niet allemaal nieuw. Want al eerder was er ook hier te lande een bespreking van Paradise lost verschenen, zij het veel korter dan die van Addison, en minder bewonderend. In de Haagse Journal Literaire van 1717 had een anonieme schrijver - anonimiteit was in periodieken nu eenmaal gebruik - een uitvoerige Dissertation sur la Poësie Angloise gepubliceerd, waarin ook aan Milton's epos de nodige aandacht werd besteed.¹³ De auteur - naar alle waarschijnlijkheid Justus van Effen¹⁴ - begint met op te merken, dat de Engelsen hoog opgeven van Paradise lost, en niet zonder reden, al is het een krankzinnig onderwerp dat erin wordt behandeld:

Il est vrai que quand on y considere d'abord le choix du sujet, on croiroit plûtôt que cette piéce vint des petites maisons,¹⁵ que du cabinet d'un homme d'un bon sens admirable; Mais dès qu'on apperçoit la maniere dont il est traité, on est obligé de revenir de cet étonnement injurieux à l'Auteur, & de ne s'étonner plus que de la maniere heureuse dont il a executé un dessein si temeraire & si inconcevable. (blz. 178).

De lezer wordt meegesleept en zijn kritische zin ‘est étourdi par des beautez continuelles qui l'occupent trop pour lui permettre aucune autre attention’ (blz. 179).

Daarop volgt, rustig verteld en zonder bijzondere nadruk op de stoutmoedige verbeeldingen, een inhoudsoverzicht (blz. 179-187). Het typeert de auteur, dat hij het meest getroffen blijkt door Adam's verhaal aan Rafaël ‘de ce qui étoit arrivé après sa création, de la formation d'Eve, & de la maniere dont elle lui fut associée par la tendresse conjugale’ (blz. 182). Volgens hem doet deze episode uit het achtste Boek ‘mieux sentir le génie merveilleux de M. Milton que tout le reste de son Poëme’ (blz. 182-183).

Maar hij heeft ook wel bedenkingen. Zijn voornaamste bezwaar richt zich tegen de heterodoxe opvatting van Milton over de Goddelijkheid van de Zoon. Een dergelijke persoonlijke zienswijze mag in een epos niet tot uitdrukking komen:

... une des premieres vuës d'un Poëte étant l'instruction, il ne peut pas en conscience confirmer ses Lecteurs dans des erreurs grossieres; son devoir est de se conformer aux opinions reçues, autant que la raison le permet, & pour satisfaire à son Art, il faut qu'il passe sous silence ses opinions particulieres en matiere de Théologie, (blz. 187-188).

Op dit punt is Milton ‘trop sincere & trop Théologien’ geweest. Daarentegen heeft hij niet genoeg rekening gehouden met de godsdienstige aspecten van zijn stof, toen hij zijn verbeeldingen over de strijd in de hemel, de val van de opstandige Engelen en die van het eerste mensenpaar schreef; dáár blijkt hij ‘trop amateur du merveilleux & trop Poëte’. Hij is over deze gebeurtenissen veel te concreet. Immers:

12 De Spectator, deel IV, blz. 379-380.

13 Journal Literaire de l'année M.DCC.XVII. Tome Neuviéme (La Haye 1717), blz. 157-216; het gedeelte over Paradise lost op blz. 178-188.

14 W. Bisschop, Justus van Effen, geschetst in zijn leven en werken (Utrecht 1859), blz. 67; W.J.B. Pienaar, English Influences in Dutch Literature and Justus Van Effen as Intermediary (Cambridge 1929), blz. 212, noot 2; H. Scherpbier, Milton in Holland, blz. 125.

15 des petites maisons: uit het gekkenhuis.

[p. 265]

Il y a grande apparence qu'il ne faut pas prendre à la lettre le petit nombre de circonstances que les Livres sacrez nous en ont rapportées; si dans d'autres endroits ils nous donnoient la signification propre de ces expressions figurées & Mysterieuses, un Poëte en pourroit faire usage aussi, puisque nous en aurions alors la clef. Mais à present le merveilleux qu'on en peut tirer ne sauroit qu'orner un Poëme par des discours vuides de sens, & qui n'excitent pas la moindre notion dans l'Esprit. (blz. 188).

Terecht vestigt Scherpbier naar aanleiding van deze kritiek de aandacht op het feit, dat Milton's heterodoxe opvattingen en vrijmachtige verbeeldingen dus al ‘from the very first’ weerstanden opriepen.¹⁶ En als dit bij Van Effen het geval is, wat moest men dan verwachten van het brede lezerspubliek?

16 H. Scherpbier, Milton in Holland, blz. 127.

§ 2. De vertaling van Jacobus van Zanten

Toen Pieter le Clercq in 1724 aan zijn lezers meedeelde, dat Paradise lost ‘niet in Nederlands overgezet is en mogelyk nooit staat te worden’, kon hij niet weten dat de Haarlemse medicus en Doopsgezinde leraar Jacobus van Zanten juist een vertaling voltooid had of bezig was er de laatste hand aan te leggen. Omdat de auteur aanvankelijk niet aan uitgave dacht, bleef deze echter enige jaren liggen en kwam eerst in 1728 van de pers. Het titelblad van deze Nederlandse primeur luidt:

't Paradys // Verlooren. // Heldendicht // in // tien boeken. // door // John Milton. // Uyt het Engels in rymelooze Maat vertaald // door // J: van Zanten, M:D. // vignet // Te Haarlem, // By Geertruyd van Kessel, 1728.

Het boek werd eenvoudig en wat slordig, maar toch niet zonder enige zorg uitgegeven in het gebruikelijke quarto-formaat; het is in een prettig-leesbare letter gedrukt, en heeft een titelblad in rood en zwart.

De auteur

Het meeste van wat wij over Jacobus van Zanten weten, hebben wij te danken aan Scherpbier, die in de Stadsbibliotheek te Haarlem diens nagelaten papieren aantrof en daaraan verschillende gegevens ontleende.¹⁷ Onder die papieren bevindt zich ook het manuscript van de Milton-vertaling, die reeds in 1724 voltooid blijkt te zijn geweest.

Van Zanten werd in 1658 te Leiden geboren en studeerde medicijnen aan de Universiteit aldaar. Zijn belangstelling beperkte zich echter niet tot zijn eigenlijke vak, zodat hij zich ontwikkelde tot een veelzijdig man die tenslotte niet minder dan acht talen kende. Hij vestigde zich als medicus in Haarlem, waar hij na verloop van tijd tevens leraar van de Doopsgezinde gemeente werd. Zijn theologische betrokkenheid bracht hem tot de vertaling van een drietal godsdienstige werken uit het Engels. Uit zijn papieren blijkt, dat hij reeds vanaf zijn studententijd geboeid werd door literaire arbeid. Hij schreef verzen, en vertaalde - meestal fragmentarisch - werk van allerlei aard uit het Latijn, Frans, Engels en Italiaans. In tegenstelling tot zijn theologische vertalingen gaf hij daarvan echter niets in het licht.¹⁸ Kennelijk be-

17 Ibidem, blz. 133-134.

18 Op één kleine uitzondering na: ‘Together with David van Hoogstraten and Johannes de Wit he published in 1680 a translation of Racine's La Thébaïde ou Les Frères ennemis under the device “In Magnis voluisse sat est”’ (blz. 133).

[p. 266]

schouwde hij dit alles als een persoonlijke liefhebberij, die voor anderen geen betekenis had. Als zodanig werd ook de vertaling van Paradise lost ondernomen en geleidelijk-aan ten einde gebracht. Waarschijnlijk zou zij dus eveneens ongedrukt zijn gebleven, als Pieter Langendijk dit niet had voorkomen.¹⁹ - In 1750 overleed Van Zanten op 92-jarige leeftijd in Haarlem, blind geworden als de zozeer door hem bewonderde Milton.

De eerste vertaler van Paradise lost in het Nederlands behoorde dus nièt tot de min of meer ‘officiële’ dichters van zijn tijd. Men kende hem enkel als vertaler van godsdienstig werk uit het Engels: een van de vele theologanten die op dat gebied actief waren.²⁰ Zijn naam op het titelblad van 't Paradys Verlooren wekte géén literaire verwachtingen, die de belangstelling zouden hebben kunnen stimuleren.

19 Zie beneden, blz. 268-269.

20 Vgl. H. Scherpbier, Milton in Holland, blz. 100.

De ‘bron’

Opmerkelijk is dat Van Zanten Paradise lost aankondigt als ‘Heldendicht in tien boeken’, terwijl Milton bij de tweede uitgave (1674) het aantal - door de boeken VII en X in tweeën te delen - op de Vergiliaanse twaalf had gebracht.²¹ De vertaling berust dus op de eerste uitgave van 1667. Maar zij bevat wel de argumenten-in-proza, die daaraan eerst later werden toegevoegd. Op grond hiervan heeft Wilhelmina C. Niewenhous, die in 1930 een artikel wijdde aan de Nederlandse vertalingen van Paradise lost tussen 1728 en 1912, kunnen vaststellen: ‘Doctor van Zanten must have used a copy of the fifth binding of the first edition of Paradise Lost for which the editor obtained the arguments but in which the division into twelve books was not yet made’.²²

21 Zie Deel I, blz. 108-109.

22 Wilhelmina C. Niewenhous, Paradise Lost in Dutch, in: Tijdschrift voor Taal en Letteren XVIII (1930), blz. 89-120; het citaat op blz. 98.

De Opdracht

Het voorwerk omvat slechts een Opdracht en een Voorreeden. In de eerste wijdt de vertaler zijn boek toe aan de Haarlemse magistraat Mr. Willem Six (1692-1757), wiens ‘Oude²³ Vriend en Dienaar’ hij zich noemt. Hij herinnert aan diens aanmoedigingen ‘om dit werk toen 't eerst begonnen was, te voltooijen’, en voegt daaraan toe: ‘Welken lof de Engelander aan dit Heldendicht in zyne taal gegeeven heeft, en hoe hoog het zelve allerweegen in den beroemden Spectator word opgevyzeld, is uwe Wel-Edelheyt t'oover wel bekend’. Wij mogen daaruit niet afleiden, dat ook Six het Engels beheerste. Van Zanten doelt ongetwijfeld op wat deze gelezen had in de verschenen delen van de Franse of Nederlandse Spectator-vertalingen, waarin de vertogen van Addison over Paradise lost wel niet waren opgenomen, maar toch - zoals wij gezien hebben - vaak en nadrukkelijk genoeg over Milton's epos gesproken werd om diens roem bij de lezers ‘t'oover wel bekend’ te maken. Vermoedelijk was de belangstelling van Six daardoor gewekt en stimuleerde hij Van Zanten, in de hoop door diens vertaling het befaamde Engelse meesterwerk nader te leren kennen.

De Opdracht is gedateerd op 12 juli 1728. Daaruit volgt, dat het boek in de tweede helft van het jaar verschenen moet zijn.

23 Oude hier wel vooral in zijn letterlijke betekenis. In 1728 was Van Zanten 70 jaar en Six 36.

De Voorreeden

[p. 267]

Ook de Voorreeden verwijst naar de Spectator-vertalingen. Daardoor kunnen de lezers weten, hoe hoog Paradise lost door ‘de vernuftige Schryver’ [= Addison] wordt aangeslagen:

Hy schroomt niet het zelve by de Ilias van Homerus, by de Aeneïs van Virgilius, en by het Verlost Jeruzalem van Torquato Tasso te vergelyken, jaa derft wel oordeelen, dat het die alle verre zou te booven gaan, indien het in eene der taalen van de twee eerste Schryvers waare beschreeven geweest.

Van Zanten refereert zich hier kennelijk aan het slot van het Vertoog, dat ik zoëven in de vertaling van Pieter le Clercq heb aangehaald, met name de tweede zin daarvan.²⁴ Weliswaar dikt hij de uitspraak wat aan, maar de overeenkomst is te groot om toevallig te kunnen zijn. Alleen heeft de Haarlemse dokter er op eigen gezag ook Tasso bijgehaald, en wel op een manier die ten onrechte de indruk wekt alsof Addison de Gerusalemme liberata even hoog zou hebben gesteld als de epen van Homerus, Vergilius en Milton. Het tegendeel is het geval.²⁵ Maar dat is een nuance, die in dit verband niet van betekenis is. Globaal genomen zei Van Zanten niets, dat niet waar was.

En dan volgt een passage, die bijzondere aandacht verdient. De auteur zet daarin uiteen, hoe hij tot zijn vertaling van Paradise lost gekomen is. Het waren ‘de lof en toejuyching daar aan gegeeven’, zo verklaart hij, die in hem de lust wekten,

om het zelve met aandacht een en andermaal te doorleezen, en my zynen Schryftrant, wat hard, en hoogdraavend, eenigsins gemeen te maaken. Tot dat ik eyndelyk besloot eene kleene proeve te neemen, hoe de maat van zyne vaersen in onze Neederduytse taale klinken zou. Ik ondernam 't, en 't scheen my niet kwaalyk te gevallen, des ging ik van tyd tot tyd voort, en bracht het zoo ten eynde.

Het ongewone hiervan is, dat Van Zanten blijkbaar is gaan vertalen ter wille van de vorm en niet van de inhoud! Hij moet zózeer onder de indruk zijn geraakt van de stuwende vaart en de sonoriteit in Milton's blank verse, dat dit hem méér ging fascineren dan de verbeeldingskracht van de dichter in zijn fabula. Gewend als hij was aan de opvatting van zijn tijd, die voor poëzie in de landstaal - in tegenstelling tot het Latijn en Grieks - het rijm als essentieel beschouwde, moet het voor hem een openbaring zijn geweest te ontdekken dat het ook anders, en zo subliem anders kon. Alleen in het Engels, of ook in het Nederlands? Die vraag bracht hem tot zijn ‘kleene proeve’ om na te gaan ‘hoe de maat van [Milton's] vaersen in onze Neederduytse taale klinken zou’. Zo staat het wat al te simplistisch in de Voorreeden. Want natuurlijk begreep Van Zanten, dat het geheim van Milton's blank verse niet alleen een kwestie van metrum en rijmloosheid was, maar evenzeer van expressiviteit in stijl en woordkeus. Ook daar hield hij dus rekening mee, zoals blijkt uit de Opdracht, waar hij nauwkeuriger specificeert wat hij deed: ‘Ik ondernam dan den Engelsen Schryver

24 Zie boven, blz. 263-264.

25 In zijn vertogen over Paradise lost noemt Addison slechts éénmaal de naam van Tasso, en wel in de slot-conclusie - om te verklaren waarom hij hem buiten beschouwing heeft gelaten:
I might have inserted several Passages of Tasso, which our Author has like wise imitated; but as I do not look upon Tasso to be a sufficient Voucher, I would nor perplex my Reader with such Quotations, as might do more Honour to the Italian than the English Poet. (Criticism, blz. 152)

[p. 268]

in zyne maat naa te staamelen, en meest al genoegzaam woordelyk in onze taale oover te gieten’ (cursivering van mij). Het resultaat heeft hem verrast; hij bereikte meer dan hij voor mogelijk gehouden had. En dus liet hij het niet bij die éne proeve, maar zette zijn experimenten voort. Het laat zich gemakkelijk indenken, hoe hij daarbij steeds meer in de ban raakte van de uitdaging die Milton's verzen voor hem waren gaan vormen. Met tussenpozen keerde hij er telkens weer toe terug. Hij kon er niet mee ophouden, ‘en bracht het zoo ten eynde’.

Daarmee had Van Zanten een vertaling tot stand gebracht, die voor zijn tijd als uniek mag gelden. In mijn Eerste Deel heb ik, aansluitend bij een opmerking van Th. Weevers, gewezen op het feit dat Renaissancisten en Klassicisten het door hen vertaalde werk altijd overbrengen in hun eigen vorm; eerst aan het einde van de 18de eeuw wordt dit anders en gaat men er naar streven de vorm van de oorspronkelijke dichter zo nauwkeurig mogelijk te handhaven.²⁶ Maar reeds een halve eeuw vóór deze kentering behoort - om de uitdrukking van Weevers te gebruiken - Van Zanten ‘tot de nieuwe school’.²⁷ Daarbij moet dan wel de restrictie worden gemaakt, dat hij nièt uitging van de gewijzigde opvatting omtrent vertalen die deze school aanhing. Hij ‘behoort’ er slechts toe, in zoverre ook hij vertaalde naar de vorm van het origineel. Maar zonder andere reden dan dat zijn gevoeligheid voor het blank verse van Milton hem ertoe bracht te proberen dit - vertalenderwijs - in het Nederlands na te volgen.²⁸

Van Zanten voelde zich dan ook allerminst een vernieuwer, en zelfs geen eigenlijke vertaler. Voor hem was dit werk een persoonlijke buitenissigheid, waarmee verder niets te beginnen viel. Het kwam zelfs niet bij hem op,

om 't zelve ooyt of ooyt ter drukpersse te beveelen, als niet zonder reeden beducht, dat dusdaanige eene wyze van schryven onzen landäart, aan het rym gewend, ten uytersten mishaagen zou.

En dus zou zijn Spielerei ongedrukt gebleven zijn, als hij die niet - blijkbaar enkele jaren na de voltooiing in 1724 - aan Pieter Langendijk had laten zien.²⁹ Uit het verder verloop van de gebeurtenissen blijkt duidelijk, dat deze in zijn opvatting van vertalen behoorde tot wat Weevers ‘de oude school’ noemt. Hij achtte het ontbreken van rijm in Van Zanten's werk inderdaad een ernstig bezwaar, maar meende toch dat een uitgave ‘moogelyk den Liefhebberen der Dichtkunst, geenen ondienst zoude doen’. Zij konden er in ieder geval de inhoud van Milton's epos, dat op geen enkele andere manier voor hen toegankelijk was, uit leren kennen:

26 Zie Deel I, blz. 247-252, in het bijzonder het citaat uit het proefschrift van Weevers, op blz. 247.

27 Th. Weevers, Coornhert's Dolinghe van Ulysse, diss. Leiden (Groningen 1934), blz. 113.

28 In tegenstelling tot Wilhelmina C. Niewenhous (Paradise Lost in Dutch, blz. 91-92) geloof Scherpbier daar niet in. Het is volgens hem ‘more probable that he chose or at any rate retained blank verse for negative reasons, because he did not feel capable of rhyming such a long poem’ (Milton in Holland, blz. 135). Deze mening lijkt mij niet houdbaar. Als het er de Haarlemse dichter alleen om te doen was geweest de noodzaak tot rijmen te vermijden, zou hij wel in proza hebben vertaald. Bovendien zal het navolgen van Milton's blank verse hem ongetwijfeld méér inspanning en tijd hebben gekost dan het maken van een conventionele rijmvertaling; naar de mededeling van Scherpbier zelf (blz. 133) was hij met ‘rijmen’ vertrouwd genoeg om daar geen bijzondere moeite mee te hebben.

29 Pieter Langendijk (1683-1756) was vanaf 1721 factor van de Haarlemse rederijkerskamer Trou moet blycken. Het ligt voor de hand aan te nemen, dat de literair geïnteresseerde Van Zanten lid van deze Kamer was en als zodanig Langendijk geregeld ontmoette.

[p. 269]

Want, schoon de maat eenen ygelyken juyst niet al te gevallig mogte voorkoomen, dat echter 't beloop van 't werk, de stof, en voor al de schrandere uytvindingen [= verbeeldings-vondsten] 't zelve niet geheel en al zouden doen afkeuren.

Zo verscheen dus het werk op aansporing en feitelijk op gezag van Langendijk. Deze kwam openlijk voor zijn patronaat uit. Voor elk van de tien boeken schreef hij namelijk een argumentum in alexandrijnen, dat - met zijn initialen gesigneerd - telkens onder Van Zanten's vertaling van Milton's proza-argument werd afgedrukt. Op zichzelf volkomen overbodig, maar effectief in zijn implicatie: Langendijk dekte de uitgave met zijn naam, maar distantieerde zich van de vorm.³⁰

Uit het vervolg van de Voorreeden blijkt, dat Van Zanten het met het standpunt van Langendijk eens was. Wat deze met de argumenta gedaan had, zou eigenlijk met het hele werk hebben moeten gebeuren:

Had eene pen, zoo wel gesneeden, als de zyne, dit heldendicht, naar zynen trant berymt, 't zou ongetwyfeld by de meesten eenen dieperen ingang gevonden hebben. En wie weet, of niet schier of morgen, iemand, die deeze stof niet mishaagt, de hand aan 't werk zal slaan, om dezelve het rymgewaad eens aan te trekken.

Dat laatste is niet zo'n vreemde gedachte als het misschien lijkt. Zij vloeit logisch voort uit de traditionele opvatting over het vertalen van poëzie, waaraan Van Zanten zich conformeert. Volgens die opvatting gaat het daarbij om twee fasen: ‘de oorspronkelijke tekst wordt in proza overgezet, liefst zo letterlijk mogelijk; daarna wordt dit proza op rijm gebracht, liefst ook weer zo letterlijk mogelijk’.³¹ Van Zanten had slechts het eerste gedaan, weliswaar in ‘rymelooze Maat’ in plaats van proza, maar dat maakte nauwelijks verschil.³² Het belangrijkste - de berijming, d.w.z. het omzetten in ‘poëzie’ - had hij achterwege gelaten. Het materiaal stond nu echter ter beschikking, zodat ook een dichter die geen Engels kende de tweede fase ter hand kon nemen en de vertaling ‘voltooien’. In deze gedachtengang past ook het feit, dat Van Zanten later een dankdicht aan Paludanus richtte ‘Voor 't berymen van myn Paradys verloren’.³³

- Eigenlijk behoefde aan dit alles niets meer te worden toegevoegd. Maar het bloed kruipt waar het niet gaan kan! Ondanks zijn conformisme kon Van Zanten toch niet nalaten iets aan te voeren ter verdediging van de ‘trant van dichten’ die hij aan Milton ontleend had. In alle bescheidenheid overigens: ‘laatende slechts hier onder volgen, 't geen des aangaande in de Engelse uytgaave gevonden word, en 't oordeel daarvan aan den bescheyden Leezer oover’. En dan volgt - in een groter lettertype gedrukt, zodat zij uit de Voorreeden naar voren springt! - de vertaling van het voorbericht waarin Milton zijn gebruik van blank verse in een epos rechtvaardigt. Ik citeer de eerste en de laatste zin daaruit:

De Maat is Engels Heldendicht, gelyk die van Homerus in 't Grieks, en van Virgilius in 't Latyn: Gemerkt het Rym geen noodzaakelyk byvoegsel of recht-

30 Een lofdicht, zoals hij er later een schreef voor de berijming van Van Zanten's werk door Paludanus, kon er dan ook niet op overschieten.

31 Zie Deel I, blz. 400.

32 ‘Eene [vertaling] in prosa door Dr. van Zanten’ schrijft Pieter le Clercq in 1735 (zie beneden, blz. 289, noot 78).

33 Zie beneden, blz. 286.

[p. 270]

schaapen Sieraad van een Gedicht of goed vaers is, voor al in Werken van eenen langen aadem, maar de Uytvinding eener woeste Eeuwe, om eene armhartige stoffe met lam rym af te zetten. [....] Des heeft men dit verzuym van 't Rym, wat ook gemeene Leezers daar van moogen oordeelen, zoo weynig voor een gebrek te houden, dat men 't eerder achten mooge, als 't eerste Voorbeeld in de Engelse Taale, waar door de aaloude Vryheyd voor het Heldendicht van de lastige en heedendaagse slaaverny van Rymen verlost en ontslaagen word.

Volgens zijn aangekondigd voornemen had Van Zanten het verder aan de lezer moeten overlaten zijn standpunt tegenover deze opvatting te bepalen. Maar het goed recht van ‘rymelooze Maat’³⁴ zit hem zó hoog, dat hij er toch nog iets aan toevoegt:

Die tot verdeediging of verschooning van deeze wyze van schryven geneegen is naader bericht te ontfangen, kan daar op naazien, 't geen de vermaarde geeraard brand de Oude daar van in de laatste Uytgaave van zyne Poëzy geschreeven heeft. Als meede 't geen des aangaande gevonden word in de verdichte Histoori der sevarambes, p:m:75 enz. van het vierde en laatste Deel. Voeg daar by, 't geen men leest, in de Continuation des Memoires de Litterature & d'Histoire. Tome II. Partie II. A Paris, chez Simart, en waar van men een Uyttreksel ziet in het Journal des Sçavans de l'Année 1727. in de maand July, p: 380. van den Amsterdamsen Druk.

Het is de moeite waard na te gaan, naar wèlke literatuur Van Zanten hier verwijst en wat daaruit valt af te leiden omtrent zijn belezenheid ter zake.

- a. Geeraard Brand. Met ‘de laatste Uytgaave van zyne Poëzy’ wordt bedoeld de editie van G. Brandts Poëzy, die van 1725 tot 1727 in drie delen bij Willem Barents in Amsterdam verschenen was. In het derde deel daarvan vindt men op blz. 203-268, compleet met Opdracht en Voorrede, het lange gedicht dat Brandt in 1648 ter gelegenheid van de Vrede van Munster geschreven had: De eeuwige vrede [...] In rymeloze Vaarzen uitgebreidt.³⁵ De rijmloosheid heeft hier ook symbolische betekenis:

Dees vryheit die ik zing, wil in geen slaafsche banden
Gebonden zyn, myn dicht nu ook niet. wy versmaden
De boeiens van het rym, daar d'onkunde onze taal
Met zocht te binden; daar geen Grieksche zanggodin
Van wist; daar eertydts Rome, in Cezars lettereeuwen
Van vry was... (blz. 220)

In de Voorrede - en dáár was het Van Zanten om te doen! - verdedigt Brandt ‘de ongerymtheit’ van zijn werk. Het rijm was voor de poëzie slechts nodig, zolang ‘onze Voorouders’ het metrum niet hadden ontdekt, ‘daar onze Dichtkunst nu tegenwoordig op rust’. Sindsdien is het voor ons even overbodig als voor de dichters van de Oudheid:

34 Men merke op, dat dit het énige aspect van het blank verse is, waaraan Van Zanten aandacht besteedt. Andere kenmerken, met name de decasyllabe in plaats van de alexandrijn, laat hij buiten beschouwing, al heeft hij die in zijn vertaling wèl overgenomen. Maar het revolutionaire lag nu eenmaal in de rijmloosheid; daarvan was ook Milton in zijn voorbericht uitgegaan.

35 Voor het eerst gedrukt in de uitgave van Brandt's Gedichten (Rotterdam 1649). Zie voor het gedicht en de bijbehorende verdediging van rijmloosheid: J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde², deel IV (Haarlem 1924), blz. 103-104.

[p. 271]

echter hebben wy ons van 't rym laten ophouden, en den geest in een eng en slaafs perk bepaalt: een onredelyke gewoonte heeft ons regelen voorgestelt, die tegens myn natuur, en de vryheit der Poëzy stryden. Waarom zou 't my dan niet vry staan dit jok van den hals te werpen?          (blz. 213)

In de Opdracht (aan burgemeester Cornelis de Graeff van Amsterdam) deelt Brandt nog mee, dat niemand minder dan Barlaeus de eerste gedeelten van zijn rijmloos gedicht ‘niet alleen gezien, maar (zo my dit zelf betaamt te zeggen) ook goedt gevonden’ had, onder aanmoediging ermee voort te gaan (blz. 208).

- b. Histoori der Sevarambes. De ‘Histoire des Sevarambes’ kwam in 1677 te Parijs anoniem³⁶ van de pers, en werd enkele malen herdrukt. In 1682 verscheen een Nederlandse vertaling, die in 1701 een tweede druk beleefde. Blijkens de pagina, waarnaar hij verwijst, gebruikte Van Zanten de eerste druk van deze vertaling.³⁷- Het boek bevat de gefingeerde historie van een schipbreuk op de kust van het toen nog onbekende Zuidland (= Australië), waar de auteur in aanraking gekomen zou zijn met de Sevarambes en lange tijd onder hen hebben gewoond. Uitvoerig vertelt hij over hun historie, hun staatsinstellingen, levenswijze, godsdienst en taal - wat hem gelegenheid biedt tot satirische vergelijking met de situatie in West-Europa, overigens zonder serieuse utopistische bedoelingen. - Op blz. 68 van deel IV begint een hoofdstuk Van de Taal der Sevarambes, en op blz. 75 komt daarin hun Poëzy aan de orde. Evenals de Grieken en Romeinen schrijven de Sevarambes uitsluitend ‘Maatvaerzen’, maar op hoger peil. Het rijm achten zij ‘belagchelijk en barbaarsch, zeggende, dat de rymen niet anders deeden, als de goede zin en de reden pijnigen, en dat ze niets voortbrachten, 't geen de hertstochten beweegen, noch bevalligheid en kracht aan de Vaerzen konde geeven’ (blz. 75-76). De auteur verklaart zich daarmee accoord en onderstreept dit met een spottende beschouwing over het belachelijke van in-rijm-sprekende acteurs in een comedie. Overigens blijkt, dat in de maat-verzen van de Sevarambes de woorden slechts een bijkomstige rol spelen, en het in de eerste plaats gaat om maat en toon: ‘'t verwonderlijkst is, dat de beweeging alleen der Voeten, zonder de woorden, met de muziek-nooten op de welken het gezongen word, byna alle de beweegingen in het hert voortbrengt, als het gantsche Gedicht’ (blz. 77). Maar dat is een bijzonderheid, die er voor Van Zanten niet toe deed. Wat zijn aandacht getrokken had, was uitsluitend de denigratie van het rijm.

36 Volgens J.G. Th. Graesse, Trésor de livres rares et précieux, tome III (Dresden enz. 1862), blz. 292, kol. 2, zou de auteur geweest zijn: Denis Vairasse.

37 De K.B. te 's-Gravenhage bezit een exemplaar van de beide drukken der Nederlandse vertaling, die uit 1682 - op het frontispice van Jan Luyken: 1683 - onder signatuur 3115 F 9, en die uit 1701 onder signatuur 1015 A 85. - Het titelblad van de door Van Zanten gebruikte eerste uitgave luidt:
Histoorie // Der // Sevarambes, // Volkeren die een Gedeelte van // het darde Vastland bewoonen, // gemeenlijk // Zuid-land // genaamd; // Behelzende een naauwkeurig verhaal van de Re- // gering, Zeden, Godtsdienst, en Taal, dezer tot // noch toe aan de Volkeren van Europa // onbekende Natie. // Uit het Fransch in het Nederduitsch gebracht // Door // G.v. Broekhuizen. // Vercierd met veele uitsteekende Kopere Figuuren. // vignet // t'Amsterdam, // By Timotheus ten Hoorn, Boekverkooper in de Nes, // by de Brakke Grond. 1682.

[p. 272]

- c. Journal des Sçavans. In het vermelde deel van dit tijdschrift³⁸ begint op blz. 365 een overzicht van de verschillende artikelen en vertogen, die zijn opgenomen in het jongste vervolg (1726) van de Continuation des Memoires. Daarbij komt op blz. 380 aan de orde ‘une ingénieuse Dissertation sur la Rime’, en het is deze bespreking (blz. 380-383) die Van Zanten op het oog heeft. De auteur - aldus de recensent - acht het rijm schadelijk voor de poëzie en een verwerpelijk ‘ornement gothique’.

En effet, ajoute-t-il, la Rime fut adoptée par les Goths & par les Vandales, Peuples grossiers & barbares; mais elle fut toujours proscrite par les Grecs & par les Romains si polis & si délicats.          (blz. 380)

De conclusie luidt, dat men rijm en maat slechts zou moeten gebruiken in ‘les petites pieces’ en zich ‘dans les grands ouvrages’ beperken tot de verhevenheid van gedachte en uitdrukkingswijze. - Niet zonder grond besluit de recensent zijn samenvatting met de vraag: ‘Mais en quoi differeront alors la Poësie & l'Eloquence? C'est ce que l'Auteur n'aprofondit point’ (blz. 383)

Het is duidelijk, dat de literatuur-verwijzing van Van Zanten niet op een min of meer systematisch onderzoek berust. Als dat het geval was geweest, zou hij - nog afgezien van de ‘Navolging van rijmlooze klassieke metra’³⁹ in de 17de eeuw - in ieder geval de rijmlooze gedichten van Hooft en Huygens niet onvermeld hebben gelaten. De Haarlemse dokter deed niet meer dan enkele aanvallen op het rijm signaleren, die hem bij zijn lectuur van de laatste tijd⁴⁰ toevallig onder ogen waren gekomen. En daarvan kan eigenlijk alleen de Voorrede van Brandt als een serieuse ondersteuning van Milton's standpunt worden beschouwd. Het stuk in de Histoorie der Sevarambes is meer een boutade dan een betoog, en het uittreksel in het Journal des Sçavans, waarin behalve het rijm ook de maat verworpen wordt, is bepaald géén aanbeveling voor de ‘rymelooze Maat’ die Van Zanten voorstaat.

- De conclusie is onontkoombaar: de Voorreeden valt uiteen in twee gedeelten, die feitelijk met elkaar in tegenspraak zijn. In het eerste conformeert Van Zanten zich nadrukkelijk aan de officiële opvatting, dat het ontbreken van rijm zijn vertaling zo niet waardeloos dan toch onvolwaardig maakt. In het tweede vestigt hij niet minder nadrukkelijk - men denke aan de grote letter voor Milton's voorbericht en de verwijzing naar andere tegenstanders van het rijm! - de aandacht op de legitimiteit van ‘deezen trant van dichten’. Er is naar mijn mening voor deze discrepantie slechts één verklaring mogelijk. Van Zanten bewonderde niet alleen het blank verse van Milton, maar beschouwde ook zijn Nederlandse weergave daarvan als redelijk geslaagd. Nu zijn vertaling - tegen zijn oorspronkelijke bedoeling in - uitgegeven werd, koesterde hij een stille hoop dat zijn ‘rymelooze Maat’ door de lezers aanvaard zou worden. Een hoop waarvoor hij niet openlijk durfde uitkomen, maar die bevestigd schijnt te worden door een merkwaardige opmerking in de Opdracht aan Six. Na te hebben meegedeeld dat hij Milton in zyne maat heeft trachten naa te staamelen, laat Van Zanten daarop volgen:

38 De volledige titel luidt: Journal des Sçavans, Juillet 1727. Augmenté de divers Articles qui ne se trouvent point dans l'Edition de Paris (A Amsterdam, Chez les Jansons à Waesberge. M DCC XXVII). - Dit is ‘tome LXXXII’, bevattende blz. 289-432 van de lopende jaargang.

39 Zie de paragraaf onder deze titel in: F.K.H. Kossmann, Nederlandsch versrythme. De versbouwtheorieën in Nederland en de rythmische grondslag van het Nederlandsche vers, diss. Leiden ('s-Gravenhage 1922), blz. 50-56.

40 Twee van de genoemde vindplaatsen dateren uit 1727!

[p. 273]

Hoe deeze trant den Neederlander behaagen zal, leert de tyd. 't Is althans, zoo veel ik weet, het eerste groot werk, dat op deeze wyze in 't licht gekoomen is.

Met andere woorden: een zó groot werk in blank verse is voor Nederland nieuw, en de tijd zal moeten leren of het aanvaard wordt. Valt daaruit iets anders op te maken dan dat hij dit hoopte?

Hoopte, maar tegen beter weten in! Dat is de ambivalentie, die deze Voorreeden tot zo'n curieus en in zekere zin treffend document humain maakt.

De vertaling

Wat in Van Zanten's vertaling het eerst opvalt, is de zorg waarmee hij het vers van Milton heeft nagevolgd. Evenals deze schrijft hij een vijfvoetige jambe zonder naslag na de laatste heffing, zodat elke regel op een betoonde syllabe eindigt.⁴¹ En het is stellig een opmerkenswaardige prestatie, dat hij dit in de ruim dertienduizend regels van zijn overzetting heeft weten vol te houden op een manier, die inderdaad iets van de soepele kracht weergeeft waardoor het Miltoniaanse vers zich kenmerkt. Een enkele keer is merkbaar, dat het hem moeite gekost heeft en dat hij de klemtoon op de laatste syllabe van de regel slechts wist te realiseren door een zware overbetoning, die vers-technisch niet te verantwoorden valt. Dan scandeert hij: ‘Almágtigé’ (blz. 160, reg. 2), ‘vrymoédigér (blz. 323, reg. 14), ‘Beschúldigstér’ (blz. 350, reg. 19). Maar dergelijke gevallen blijven uitzonderlijk genoeg om niet de indruk van het geheel te bepalen. Kenmerkender voor Van Zanten's ‘schryftrant’ - om zijn eigen woord te gebruiken - is het overdadige gebruik van enjambementen. De Haarlemse dokter hanteert de overloop van regel naar regel als het middel bij uitstek om tot de vereiste klemtoon op de laatste syllabe van ieder vers te komen. Hoewel hij daarmee in principe het voorbeeld van Milton volgt, gaat hij in de toepassing véél en véél verder dan deze, zowel wat de frequentie als wat het extreme karakter van de enjambementen betreft. Het gevolg daarvan is, dat de eenheid van zijn versregel doorgaans niet meer dan een typographische aangelegenheid wordt, en zijn rijmloze vijfvoeters bij het lezen eerder overkomen als ritmisch proza dan als poëzie. Een goed voorbeeld levert de passage in het tweede Boek, waar Satan op zijn tocht door de verschrikking van de Chaos eindelijk een geluid hoort, waarop hij zich oriënteren kan:⁴²

Een algemeen en wild gerammel van
Verbaazende en verwarde klanken, en
Van stemmen onder een vermengd, in 't hol
Der duysternis, besprong zyn ooren met
Een luyd geweld: hy neygde derwaards heen,
Niet schroomend' daar te ontmoeten, wat voor kracht
Of Geest des allerlaagsten Dieps in dat

41 Schaarse uitzonderingen daarop treft men ook bij Milton aan.

42 Paradise lost II, 951-959:

At length, a universal hubbub wild
Of stunning sounds, and voices all confused,
Borne through the hollow dark, assaults his ear
With loudest vehemence: thither he plies,
Undaunted to meet there whatever power
Or spirit of the nethermost abyss
Might in that noise reside, of whom to ask
Which way the nearest coast of darkness lies
Bordering on light...

[p. 274]

 

Geluyd mocht woonen, of,⁴³ wie 't weezen mocht,

 

Te vraagen naa den naasten weg, die uyt

10

De duysternis aan 't licht des heemels paalt.

 

(blz. 78)

Maar dit voorbeeld doet tevens uitkomen, dat kracht en vaart van de vertaling door het prozaïserende effect van de enjambementen nauwelijks worden aangetast. Storender werkt in dat opzicht de neiging, die Van Zanten nogal eens vertoont, om de stromende gang van Milton's zinsbouw te onderbreken en voort te gaan met een nieuwe zin. Ook hier is één voorbeeld voldoende om duidelijk te maken wat ik bedoel. In boek IV ziet Satan voor het eerst Gods nieuwe schepsels in het Paradijs, en onder deze:

Two of far nobler shape, erect and tall,
Godlike erect, with native honour clad,
In naked majesty seemed lords of all:
And worthy seemed; for in their looks divine
The image of their glorious Maker shone..

(P.L. IV, 288-292)

Bij Van Zanten wordt dit:

onder al die Schepsels, twee

Van eedeler gedaante, 't hoofd om hoog,
En godlyk, naa den heemel opgerecht:
Zy scheenen met natuurelyk gezag
In naakte Majesteyt in dit gewest
Te heersen; en zy scheenen 't waardig, want
Het weezen van den grooten Maaker scheen
Hunn' godlyke oogen uyt...

(blz. 130)

De inzet van een nieuwe zin in reg. 4 doorbreekt de eenheid van visie. Bij Milton ziet Satan het eerste mensenpaar tegelijkertijd als ‘erect and tall’ en ‘lords of all’; bij Van Zanten ziet hij alleen het eerste, en wordt het tweede een conclusie achteraf.

- Na zijn vers treft ons in Van Zanten's werk vooral de letterlijkheid, waarmee hij vertaalt. Reeds uit de twee citaten hierboven blijkt, hoe ‘woordelyk’ hij in het algemeen de oorspronkelijke tekst volgt - veel méér dan in de vers-vertalingen van zijn tijd gebruikelijk was. Het is niet voor niets, dat hij daar in zijn Opdracht aan Six uitdrukkelijk op wijst.⁴⁴ Maar Scherpbier gaat te ver, wanneer hij die letterlijkheid hanteert als criterium voor het resultaat van de vertaling: ‘in many cases he succeeded in his attempt’;⁴⁵ dit impliceert namelijk, dat Van Zanten elders zou hebben gefaald. Deze behoorde echter te veel tot ‘de oude school’ van vertalers, om het niet vanzelfsprekend te achten dat hij zich kleine afwijkingen en toevoegingen mocht veroorloven, waar dit naar zijn mening wenselijk was. Hij schroomt dan ook niet ‘interpreterend’ te vertalen, als hij vindt dat dit de duidelijkheid ten goede komt. Zo b.v. in de woorden, waarmee Rafaël zijn verhaal over de strijd in de hemel voor Adam inleidt:

and what surmounts the reach

Of human sense, I shall delineate so,
By likening spiritual to corporal forms,
As may express them best; though what if earth

43 of: kennelijk een drukfout voor om.

44 Zie boven, blz. 268.

45 H. Scherpbier, Milton in Holland, blz. 136.

[p. 275]

5

Be but the shadow of heaven, and things therein

 

Each to other like, more than on earth is thought?

 

(P.L. V, 571-576)

Van Zanten geeft daaraan een meer positieve vorm:

en al 't geen

Den reyk van uw verstand te booven gaat,
Zal ik afschetsen door gelykenis
Van 't geestelyk met het lichchaamelyk,
Om 't klaarder te beduyden: 'k weet ook niet
Of 't noodig is, want de Aarde is slechts een' schaauw
Des Heemels, en 't geen daar om hoog, en hier
Om laag gevonden word, verschilt misschien
Zoo veel niet, als op aarde word gedacht.

(blz. 188)

Op soortgelijke wijze gaat hij te werk in de passages, waar het geleerdheidsvertoon van Milton de tekst voor de gemiddelde lezer ondoorzichtig of zelfs onverstaanbaar maakt. Ook Van Zanten heeft daar kennelijk meermalen moeite mee gehad. In eerste instantie zoekt hij dan een oplossing door zo letterlijk mogelijk de Engelse zinsconstructie weer te geven. Maar zo nodig volgt hij verder zijn intuïtie en maakt van de betrokken passage naar zijn beste kunnen een min of meer zinvol geheel. - Het duidelijkst blijkt Van Zanten's zelfstandigheid ten opzichte van het origineel echter op de enkele plaatsen, waar hij kans ziet een eigen poëtische vondst in te lassen. Als Milton van de woedende Satan zegt dat hij ‘like a comet burned, // That fires the length of Ophiuchus huge⁴⁶ // In the arctic sky’ (P.L. II, 708-710), dan vertaalt Van Zanten: ‘brandende als // Een Staartstar, die langs Ophiuchus top // Zyn' vuurge zweep in Noorderlucht vertoont’ (blz. 68; cursivering van mij). Het meest sprekende - en best geslaagde - voorbeeld vindt men aan het begin van het derde Boek, in Milton's beroemde verheerlijking van het Licht, waarin hij tevens klaagt over zijn blindheid. Hier laat Van Zanten zijn voorbeeld los voor een vernuftig en aangrijpend spel met de homoniemen star ( = ster) en star ( = staar), waarbij hij de tegenstelling nog verscherpt door ‘zijn’ star aan te duiden als zwart in plaats van lichtend; ‘zwarte staar’ is de benaming voor volkomen blindheid.

maar, helaas!

Geen daageraad bejeegend my. Een star,
Maar neen, geen star, een dikke zwarte star
Heeft myn gezicht doen taanen, of een prop,
Een' zinking oovertoogen met een kleed.⁴⁷

(blz. 86)

Met deze woordspeling blijft Van Zanten in de geest van Milton, die zich bij tijd en wijle ook wel een pun veroorloofde (een van de dingen, waartegen Addison bezwaar maakt).

46 Ophiuchus: ‘Slangendrager’, een van de sterrenbeelden. - De vertaling ‘langs Ophiuchus top’ doet vermoeden, dat Van Zanten de naam heeft opgevat als die van een berg.

47 Bij Milton vindt men slechts, dat zijn ogen

find no dawn;

So thick a drop serene hath quenched their orbs,
Or dim suffusion veiled.

(P.L. III, 24-26)

Men zal opmerken, dat Van Zanten in het laatste gedeelte van het citaat weer aansluiting zoekt bij zijn voorbeeld.

[p. 276]

Herhaaldelijk betrekt Van Zanten bijzinnen en bijstellingen bij zinsconstructies, waarvan zij volgens de gangbare interpunctie geen deel uitmaken. Dat komt, doordat hij een vroege editie van Paradise lost gebruikte, waarin weinig aandacht aan de leestekens is besteed en vaak verschillende combinaties van woordgroepen mogelijk zijn. Een goed voorbeeld daarvan vindt men in het tweede Boek, als Zonde de hellepoort geopend heeft en de Chaos zichtbaar wordt,

where eldest Night

And Chaos, ancestors of Nature, hold
Eternal anarchy, amidst the noise
Of endless wars, and by confusion stand.
For Hot, Cold, Moist, and Dry, four Champions fierce
Strive here for mastery, and to battle bring
Their embryon atoms...

(P.L. II, 894-900)

Van Zanten's tekst had vermoedelijk in reg. 4 een punt achter wars en een komma achter stand, of een komma op beide plaatsen. In ieder geval interpreteerde hij de rust achter wars als het einde van een zin. Dat leverde moeilijkheden voor de samenhang tussen 4b en 5 op, die hij trachtte op te lossen door zo letterlijk mogelijk de Engelse woorden te vertalen:

Daar de Nacht

En Baayert, Teelers der Natuure, een ryk
Van eeuw'ge heerseloosheyd hebben in
Het midden van geraas, en altyd kryg.
Zy houden 't door verwarring, heet, koud, nat
En droog, vier Kampioenen streeven elk
Om 't zeerst naa 't Meesterschap, en voeren hunn'
Deelloozen, ongebooren tot den kryg...⁴⁸

(blz. 75-76)

Mooi is het niet, en duidelijk nog minder! Moet de lezer daaruit opmaken, dat ‘heet, koud, nat en droog’ de namen van de ‘vier Kampioenen’ zijn? Begreep of bedoelde Van Zanten dat zelf?

Voor een andersoortig probleem zien wij ons b.v. op blz. 76 gesteld. Daar wordt ‘the wary fiend’ (P.L. II, 917) vertaald met ‘de afgematte Nikker’, wat in de context uitstekend past. Heeft Van Zanten verkeerd gelezen en wary verward met weary? Of stond dit laatste, als variant of als drukfout, inderdaad in zijn Engelse tekst? Wij zouden eerder geneigd zijn dat aan te nemen, als wij hem niet in dezelfde passage verschillende malen achtereen sire (= vader) zagen verwarren met sir en vertalen als ‘Heer’. Nauwkeurig lezen behoorde kennelijk niet tot zijn sterke punten; hij had een neiging om te lezen wat hij verwachtte dat er zou staan.

Die neiging lijkt mij ook goeddeels ten grondslag te liggen aan de ernstige vertaalfouten, die Van Zanten soms maakt: ernstig, omdat zij een verkeerde voorstelling oproepen en dusdoende verwarrend werken. Ik geef daarvan een tweetal voorbeelden.

1. Aan het begin van Boek I spreekt Satan, drijvend op de vuurzee van de Hel, tot Beëlzebub,

48 De komma achter Deelloozen is verwarrend. Men versta: ‘en voeren tot den kryg hunn' deelloozen ongebooren’ (de laatste twee woorden zijn de vertaling van embryon atoms, met het adiectief in postpositie).

[p. 277]

 

With head up-lift above the wave, and eyes

 

That sparkling blazed; his other parts besides

 

Prone on the flood, extended long and large,

 

Lay floating many a rood; in bulk as huge

5

As whom the fables name of monstrous size... (P.L. I, 193-197)

Van Zanten breekt de zin af achter huge in reg. 4, wat hem noodzaakt tot een onjuiste interpretatie van ‘in bulk as huge’. Maar erger is, dat hij in reg. 2 parts niet herkent als ‘ledematen’ van Satan, en het woord betrekt op de overige gevallen Engelen (wat in de context onhoudbaar is):

het hoofd pas steekende uyt

Den vuur'gen stroom, en de oogen vol van gloed,
En vonken, rondom heenen uytgespat:
Zyn ander volk zwom midden in den stroom,
En dobberde, uytgedeegen, wyds en zyds
Veel mylen verre, op een gestaapeld, als
Een hooge berg; gelyk de Dichters ons
Vertellen van de Reuzen, woest van leest... (blz. 11)

2. Aan het einde van Boek II heeft Satan, na zijn tocht door de Chaos, eindelijk de nieuw-geschapen Aarde gevonden:

Thither, full fraught with mischievous revenge,
Accursed, and in a cursed hour, he hies. (P.L. II, 1054-1055)

In de laatste regel heeft Van Zanten ‘He cursed’ gelezen, en zijn vertaling daaraan aangepast, waardoor de prolepsis die aan Milton's vers zo'n aangrijpende betekenis verleent, hopeloos verloren gaat:

Dus verr' gevoerd, en vol van snoode wraak,
Vloekt hy, en gaat al vloekende zyn gang. (blz. 82)

- Ondanks de sterke inslag van letterlijkheid valt er dus toch nog vrij wat aan te voeren tegen de nauwkeurigheid en de duidelijkheid van Van Zanten's vertaling. Maar het gaat niet in de eerste plaats om de qualiteit van zijn werk als zodanig. Het bijzondere is, dat de Haarlemse dokter vertaalde met de primaire bedoeling zo overtuigend mogelijk Milton's blank verse in het Nederlands over te brengen. Binnen de grenzen van zijn klein - voornamelijk receptief - talent is hij daar verrassend goed in geslaagd. Wilhelmina C. Niewenhous stelt zijn vertaling op dit punt boven die van Alex Gutteling,⁴⁹ en naar mijn mening terecht. Gutteling vertáált beter dan Van Zanten, maar zijn blank verse is minder Miltoniaans.

Ter illustratie van de wijze, waarop Jacobus van Zanten bijna argeloos niet alleen de suprematie van het rijm, maar ook die van de alexandrijn en van de contemporaine dichterlijke taal doorbreekt, laat ik tenslotte nog een wat langere passage uit zijn vertaling volgen.

49 Wilhelmina C. Niewenhous, Paradise Lost in Dutch, blz. 116: ‘The tone of the first translation is more truly Miltonic’. - Alex Gutteling (1884-1910) ondernam een vertaling in blank verse van Milton's epos, die door zijn vroege dood onvoltooid bleef. De zes gereed gekomen boeken werden in 1912 posthuum uitgegeven.

Eva in de rozentuin

Als Satan in het Paradijs is doorgedrongen, gaat hij op zoek naar het eerste mensenpaar:

[p. 278]

 

Wanneer hy buyten hoop, en naar zyn wens,

 

Juyst Eve alleen gewaar word, met een wolk

 

Van Bloemen, kleur- en geurryk, ooverdekt,

 

Pas half gezien: zoo stondze dicht omringd

5

In 't Roozenhof van Roozen, die rondöm

 

Haar gloeyden, en zich neygden, om 't gebloemt

 

Op zwakker steel te schooren,⁵⁰ welker top,

 

Of purper, of Azuur, of Inkarnaat,

 

Of als met goud bestrooyd, onöndersteund,

10

Naa de Aarde boog: Zy bond die aardig op

 

Met Mirte-telg, onächtzaam voor zich zelv',

 

De schoonste Bloem, maar zonder band of stut,

 

Te verre van haar beste steunsel, en

 

Den storm zoo naa. [ ..................................

 

 

15

............] Haar Heemels weezen was gelyk

 

Een Engel, maar vry zachter, en zoo als 't

 

Een' Maagd best sierd: haar kuysse aanvalligheyd,

 

Haar tred en zwier, en 't minste, datze deed,

 

Verstompte zyn' boosaardigheyd: Hy wierd

20

Van 't fel besluyt, dat hy had opgevat

 

Tot haare schaâ, door dat gezicht beroofd.

 

De Booze stond slechs in dat oogenblik

 

Versteeken van zyn boosheyd, en hy was

 

Domdriestig goed, en zonder Vyandschap

25

En List, en Haat en Nyd en dolle Wraak.⁵¹

 

(blz. 319-320)

50 Hier begaat Van Zanten een van zijn onnauwkeurigheden. In de Engelse tekst (zie de volgende noot) is het Eva die zich telkens bukt ‘om 't gebloemt // Op zwakker steel te schooren’. Doordat Van Zanten het ‘neygen’ op de rozen betrekt, wordt onwillekeurig de indruk gewekt alsof zij dat doen om hun zwakkere zusters te steunen. Bij zijn berijming van deze passage vatte Paludanus het dan ook zo op (zie beneden, blz. 284).

51 P.L. IX, 423-433; 457-466 (bij Van Zanten deel uitmakend van Boek VIII):

when to his wish,

Beyond his hope, Eve separate he spies,
Veiled in a cloud of fragrance, where she stood
Half spied, so thick the roses blushing round
About her glowed, oft stooping to support
Each flower of tender stalk, whose head, though gay
Carnation, purple, azure, or specked with gold,
Hung drooping unsustained; them she upstays
Gently with myrtle band, mindless the while
Herself, though fairest unsupported flower,
From her best prop so far, and storm so nigh.
[ ..........................................................................
..................................] her heavenly form
Angelic, but more soft, and feminine,
Her graceful innocence, her every air
Of gesture, or least action, overawed
His malice, and with rapine sweet bereaved
His fierceness of the fierce intent it brought:
That space the evil one abstracted stood
From his own evil, and for the time remained
Stupidly good; of enmity disarmed,
Of guile, of hate, of envy, of revenge.

[p. 279]

Het zijn enigszins onhandige verzen, maar toch stellig verzen die méér erkenning en waardering verdienen dan tot dusverre hun deel geworden is.

§ 3. De vertaling van Paludanus

Veel eerder dan Van Zanten kan hebben verwacht, werd zijn werk inderdaad op rijm gebracht. Reeds in 1730 - binnen de twee jaar! - zag die berijming het licht onder de titel:

Het // Paradys // verlooren. // Geschetst na 't Engelsch // Heldendicht // van // John Milton, // door // L.P. // vignet // Te Amsteldam, // By Evert Visscher, Boekverkooper // in de Dirk van Hasseltsteeg, 1730.

De uitgave is bescheidener (en slordiger) dan die van Van Zanten's boek; het formaat is groot octavo en de gebruikte letter te klein om prettig leesbaar te zijn. Daar staat echter een (meer pretentieus dan fraai) frontispice van J.C. Philips tegenover, dat in de Haarlemse editie geen aequivalent had.

De auteur

Waarom de auteur op het titelblad alleen zijn initialen liet afdrukken, is niet duidelijk. Onder de Opdracht tekent hij voluit als L. Paludanus: latinisering van L(ambert) van den Broek. Omtrent hem is weinig bekend. Het N.N.B.W. vermeldt hem niet; het Biographisch Woordenboek van A.J. van der Aa volstaat met het noemen van enkele titels die op zijn naam staan, goeddeels vertalingen van Franse toneelspelen. Te Winkel releveert hem als lid van het Amsterdamse kunstgenootschap Ars usu juvanda dat ‘bestond uit derden- of vierdenrangspoëten, die bij hunne tijdgenooten nauwelijks bekend waren’.⁵² In 1730 moet hij reeds op meer gevorderde leeftijd zijn geweest.

52 J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde², deel V (Haarlem 1924), blz. 518.

Het ontstaan van het boek

In het Voorbericht deelt Paludanus heel wat over de ontstaansgeschiedenis van zijn boek mee. Daaruit blijkt, dat het werk als een simpele berijming van Van Zanten's vertaling werd opgezet, maar gaandeweg een daarvan ietwat afwijkend karakter kreeg.

Paludanus kende geen Engels. Hij behoorde tot de grote groep Nederlanders, bij wie - zoals hij het formuleert - de roem van Milton slechts ‘flaauw kenlyk geworden [was], door de vertaaling eeniger Spectators of vertoogen’. Eerst de vertaling van Van Zanten maakte het hem mogelijk Paradise lost te lezen. In tegenstelling tot de Haarlemse dokter werd hij niet door de versvorm, maar door de inhoud van Milton's epos gegrepen - zózeer zelfs ‘dat my de lust beving, om daar op myne geringe krachten te beproeven’ en het op rijm te brengen. Daarmee moet hij vrijwel onmiddellijk begonnen zijn, waarschijnlijk nog in 1728.

Toen de eerste zes boeken reeds klaar waren, kwam Paludanus echter ‘door een braaf Oeffenaar der Dichtkunde in kennis met iemand, die der Engelsche taale en 't verlooren Paradys bekend was’. Deze nieuwe kennis wees hem erop, dat Van Zanten naar de eerste versie van Paradise lost vertaald had, en bleek bereid ‘uit liefde tot den naam van den Dichter, om des Heeren van Zantens vertaaling of eerder myne beryming tegens een laater druk (waar in de Heer Milton zyn werk in

[p. 280]

12 boeken had verdeeld, en eenige andere kleene veranderingen gemaakt) te vergelyken’. Dit leidde er vervolgens toe, dat de toegewijde anonymus een nieuwe vertaling (in proza) maakte van de plaatsen waar de Engelse tekst bij de herziening gewijzigd was, zodat Paludanus zich aan de laatste versie kon houden. Deze schrok wel even van deze onvoorziene complicatie en het extra-werk dat zij voor hem meebracht - ‘dewyl ik veele plaatzen moest verrymen’ -, maar zette toch door. En zo kwam dus (dat is de implicatie) een werk tot stand, dat op de vertaling van Van Zanten niet alleen de rijmvorm vóór heeft, maar ook op een betere versie van het origineel berust! Geen geringe prestatie voor iemand die ‘door de bril van een ander, by gebrek van kennis der Engelsche taale, maar heb konnen zien’!

Veel minder uitvoerig spreekt Paludanus over een andere invloed, die op zijn bewerking van Van Zanten's vertaling heeft gewerkt. In de loop van 1729 verscheen namelijk te Parijs ook een Franse vertaling van Milton's epos:⁵³ in bevallig, maar weinig tekstgetrouw proza, en met enige weglatingen.⁵⁴ Zij is anoniem, maar wordt gewoonlijk toegeschreven aan Nicolas-François Dupré de Saint-Maur (1695-1774). De uitgever heeft er kennelijk naar gestreefd alles bijeen te brengen wat de lezer zou kunnen wensen. In de eerste plaats zijn ‘les Remarques de Mr. Addisson’ opgenomen: de eerste vertaling van Addison's vertogen over Paradise lost in het Frans! Verder vindt de lezer er een Leven van Milton, vertaald naar het Engels van Elijah Fenton,⁵⁵ alsmede een aantal verklarende aantekeningen bij de moeilijkheden waarvoor het geleerdheidsvertoon van de dichter hem stelt.

Paludanus heeft deze uitgave, zodra hij ze had leren kennen, als model voor de zijne genomen; opnieuw kon hij daardoor méér geven dan Van Zanten. Ditmaal echter camoufleert hij zijn verplichtingen. Hij noemt de Franse vertaling slechts terloops om mee te delen, dat zijn eigen aantekeningen ten dele daaraan ontleend en ten dele eigen werk zijn.⁵⁶ Praktisch betekent dit, dat hij de annotatie overnam maar hier en daar enigszins bewerkte. De invloed van Saint-Maur's editie op de zijne is echter groter geweest dan uit deze eenmalige vermelding blijkt. Ook Fenton's

53 De Journal Literaire van 1729, blz. 337-338, vermeldt uitdrukkelijk ook het Amsterdamse verkoop-adres: ‘A Paris, & se trouve à Amsterdam, chez Pierre Mortier. 1729 in 12. 3. Vol.’

54 In 1730 werd dit werk, vermeerderd met enige andere stukken, in Den Haag opnieuw uitgegeven, maar nu volledig. De Journal Literaire van 1730 merkt daarover op:
Cette Traduction est au fond la même, que celle de l'Edition de Paris: on y a seulement restitué quelques Endroits, qu'il avoit nécessairement fallu en retrancher, pour que l'Ouvrage pût paroître en France. Malgré ces précautions, le Traducteur n'a obtenu que des Approbations extrêmement seches, qui, selon toutes les apparences, lui auroient été refusées, s'il n'avoit rien supprimé dans sa Version. Le plus considerable de ces Retranchemens regarde le Limbe de Vanité, qui est une vaste Contrée au de-là du Monde, dans laquelle Milton feint que Satan entra au sortir de l'Empire du Chaos. (blz. 353-354)
Voor the Lymbo of Vanity zie hierboven, blz. 263, noot 8.

55 ‘The Life of John Milton’ van Elijah Fenton (1683-1730) is opgenomen in de 12de en 13de druk van Paradise lost, verschenen in resp. 1721 en 1727 (Wilhelmina C. Niewenhous, Paradise Lost in Dutch, blz. 98).

56 Met de merkwaardige toevoeging: ‘hy die gelieft te weeten, welke van den Franschman en welke van my zyn, moet zich de moeite getroosten, om dit zelf naa te gaan: 't Is voor my te veel werks geweest’.

[p. 281]

Leven van Milton nam hij daaruit over,⁵⁷ en graag zou hij hetzelfde hebben gedaan met ‘les Remarques de Mr. Addisson’. Dat laatste bleek echter niet mogelijk:

Het voorneemen myns drukkers was, omze te doen vertolken, maar vermits tot die Vertoogen, een ander Boekverkooper het recht van Copy had,⁵⁸ heeft hy daar van afgezien, om dat recht ('t geen by eerlyke Boekverkoopers als heilig word geschat) niet te krenken.

Behalve voor het bijwerk schijnt Paludanus echter ook wel eens aan Saint-Maur te hebben ontleend voor zijn berijming van Van Zanten. Het ligt trouwens min of meer voor de hand dat hij op de Franse vertaling terugviel, als hij de Nederlandse niet goed begreep. Daarbij moeten wij evenwel in aanmerking nemen, dat hij het werk van Saint-Maur waarschijnlijk pas heeft leren kennen, toen zijn berijming reeds goeddeels voltooid was. Bovendien behoeft de ontlening van een gedachte of zegswijze aan Saint-Maur niet te betekenen, dat de tekst van Van Zanten helemaal werd losgelaten. Het is dus niet zo gemakkelijk, een overtuigend voorbeeld van overname uit het Frans te geven. Ik heb verschillende passages aangetroffen, waar ik beïnvloeding door de Franse tekst mogelijk acht of zelfs voor waarschijnlijk houd, zonder daaraan echter bewijskracht te durven toekennen. Maar tenslotte heb ik er toch een gevonden, waar twijfel uitgesloten is. Aan het begin van boek VI verhaalt Rafaël aan Adam, hoe de Engel Abdiël - die geweigerd heeft aan het verzet tegen God deel te nemen en uit het kamp van Satan naar dat van de getrouwe Engelen is teruggekeerd - vanaf de hoogste Troon een stem hoort, die zijn trouw prijst en hem toezegt:

Met grooter eer zult gy uw vyand nu
Bespringen, die bespot wierd, toenge 't heyr
Verliet, en ooverweldigen met kracht,
Die reeden voor hunn' wet verwerpen, jaa
De rechte Reeden voor hun wet, en voor
Hun Vorst Messias, die als kooning heerst
Uyt kracht van zyn' verdiensten.⁵⁹

(blz. 207)

Aldus de vertaling van Van Zanten. Overmatig duidelijk is dit zeker niet, en wij kunnen ons voorstellen dat Paludanus voor beter begrip bij Saint-Maur te rade ging. Daar vond hij:

57 In zijn Voorbericht deelt Paludanus mee: ‘Voorts hebbe ik het leeven van den Dichter, uit het Engelsch vertaalt, hier by doen drukken...’ Wie de vertaler was, wordt niet duidelijk. Er zijn te veel verschillen met het Frans dan dat het zonder meer zou kunnen gaan om een overzetting via Saint-Maur door Paludanus zelf. Moet ook hier aan de kenner ‘der Engelsche taale en 't verlooren Paradys’ worden gedacht, die hulp geboden had bij het aanpassen van Van Zanten's tekst aan de latere versie van Paradise lost? Of heeft Paludanus in eerste instantie naar Saint-Maur vertaald en zijn helper vervolgens het resultaat naar de tekst van Fenton verbeterd en aangevuld?

58 Het ‘recht van Copy’ berustte ongetwijfeld bij de uitgevers van de reeks vertalingen uit de Engelse Spectator onder de titel: De Spectator, of Verrezene Socrates. Het is dan ook in deel VII van deze reeks, dat Addison's vertogen over Paradise lost tenslotte in het Nederlands verschenen zijn; zie beneden, blz. 289.

59 Hoewel de Engelse tekst in verband met Paludanus feitelijk irrelevant is, laat ik die volledigheidshalve ter vergelijking toch volgen. P.L. VI, 39-43:

Back on thy foes more glorious to return,
Than scorned thou didst depart; and to subdue
By force, who reason for their law refuse;
Right reason for their law, and for their king
Messiah, who by right of merit reigns.

[p. 282]

Vas, soumets par la force ceux qui ont secoüé le joug de la raison, & qui ne veulent point accepter pour leur Roy le Messie que ses perfections constituent le Monarque legitime.⁶⁰

Dat is meer een paraphrase dan een vertaling, maar de duidelijkheid laat niets te wensen over. En wij zien Paludanus hier dan ook Van Zanten ter zijde schuiven, om een uitbreidende berijming te geven van Saint-Maur's paraphrase:

Gaa, breng door 's Hemels kracht nu t'onder, die het juk
Der reên verwerpende (verfoey'lyk lasterstuk)
Messias niet voor Vorst en Koning willen kennen,
Messias, wiens verdienste en deugden, die zy schennen,
Hem magtig maken, om, naa 't Hemels raadsbesluit
Zyn wettig koningryk alle eeuwen in en uit,
Met eeuw'ge schoud'ren in zyn glorie te onderschraagen.

(blz. 188)

60 Ik citeer naar de Haagse editie van 1730 (zie boven, blz. 280, noot 54). Het citaat aldaar: II, 4-5.

De Opdracht

Paludanus droeg op 1 december 1729 zijn boek aan twee medici op: Jacobus van Zanten in Haarlem en Abraham van Loon in Amsterdam. De opdracht aan de eerste ligt voor de hand, en wordt trouwens in het Voorbericht verklaard:

Ik, der Engelsche taale onkundig, hebbe my bediend van de vertaaling des Heeren Jacobus van Zanten, aan wien ik het werk, om dat het zyn Ed. meest eigen is, vermits ik hem zo kort als mogelyk was, ja zomtyds woordelyk heb gevolgt, opdraag.

Maar waarom moest Van Zanten deze wel-verdiende eer delen met Van Loon? Had deze eveneens aanspraak op de erkentelijkheid van Paludanus? Was hij wellicht de brave ‘Oeffenaar der Dichtkunde’, door wie deze in aanraking was gebracht met de kenner van het Engels die de varianten uit de tweede versie van Paradise lost voor hem had vertaald? Of was hij - wat het meest waarschijnlijk lijkt - die behulpzame kenner van het Engels zelf? Naar het antwoord op deze vragen valt slechts te gissen.

Voorbericht aan den Leezer

Over het Voorbericht behoef ik weinig meer te zeggen. Wat daarin de moeite van het vermelden waard is, heb ik grotendeels al verwerkt in mijn ontstaansgeschiedenis van Paludanus' boek. Maar er blijft één passage over, die daarbuiten valt en te curieus is om hier niet afzonderlijk aan de orde te worden gesteld. De auteur geeft daarin antwoord op de vraag ‘waarom ik dit werk berymt en uitgegeeven hebbe’. Tot het berijmen is hij gekomen uit liefde voor de poëzie, bewondering voor Paradise lost, en ‘om myne kragten in de rymkonst te beproeven’. Daarin zit niets opmerkelijks, maar verrassend is wèl het vervolg! Wat het uitgeven betreft, dat heeft hij gedaan,

Op dat de Liefhebberen van Nederduitsche rymen (want voor deezen dient het slechts, en niet voor Dichters) dit werk in rym zouden konnen leezen, en voorts om verhevene Dichtgeesten, zich aan de Maaze of elders onthoudende,

[p. 283]

(die niet slechts den naam van Rymers maar van Poëeten verdienen)⁶¹ aan te spooren, ten einde zy, dit Dichtstuk, met een Dichtstyl, de zaaken, daar in vervat, gelyk, naazingen, op dat ons Nederland, een Werk ('t welk alles wat ik ooit in myn moedertaale geleezen hebbe overtreft) in all' zyn fraayheden en luister zoude erlangen; en elk zich mooge verwonderen, dat zulk een groote geest in éénen Man is gevonden, die misschien alle andere Dichtgeesten van alle plaatzen en eeuwen overtroffen heeft.

Er zijn in dit citaat drie punten, die ons treffen. In de eerste plaats de vanzelfsprekendheid, waarmee er ook hier van wordt uitgegaan dat poëzie ‘in rym’ gelezen behoort te worden. Aan het feit dat Milton zijn werk in blank verse geschreven en Van Zanten dit als ‘rymelooze Maat’ overgebracht had, besteedt Paludanus geen enkele aandacht. In zijn ogen is dit voor Nederland niet relevant.

In de tweede plaats valt het onderscheid op, dat Paludanus tussen ‘Rymers’ en ‘Poëeten’ maakt, en de nadruk waarmee hij zichzelf tot de eersten rekent. Natuurlijk zit daar een stuk bescheidenheids-topos in, maar ik meen er toch ook iets meer in te mogen lezen. Paludanus beseft wel degelijk dat zijn ‘gering vermoogen’ - zoals hij het elders in zijn Voorbericht uitdrukt - ‘niet verder strekt dan om te rymen’. Een ‘Poëet’ (creatief dichter) zoals Hoogvliet of Poot is hij niet. Hij heeft Milton's werk wel in verzen gebracht, maar voorlopig niet op de wijze zoals Paradise lost dat eigenlijk verdient en zoals hij hoopt dat een Poëet het nog eens beter zal doen.

En tenslotte treft ons de grenzeloze bewondering voor Milton, die uit Paludanus' woorden blijkt. Ook hier is een element van topische overdrijving onmiskenbaar, ditmaal op basis van de modieuse belangstelling voor de vertogen van Addison. Maar ook hier is de ondertoon m.i. echt. Paludanus is zó onder de indruk gekomen van Milton's Hemel-, Hel- en Paradijs-verbeeldingen, dat hij zich kritiekloos gewonnen gegeven heeft.

Uit dit alles rijst, hoe vaag ook, toch een beeld voor ons op: dat van een ietwat exuberante, naïeve, weinig kritische autodidact of half-intellectueel, die zich theoretisch zijn beperkingen bewust is en praktisch zichzelf toch altijd nog overschat.

61 Omstreeks de jaarwisseling van 1729 op 1730 bedoelde Paludanus met de ‘Dichtgeesten aan de Maaze’ ongetwijfeld in de eerste plaats Arnold Hoogvliet en Hendrik Schim. Bij degenen, die zich ‘elders’ onthielden, zal hij vermoedelijk vooral aan Langendijk en Poot hebben gedacht.

Een lofdicht

Op de verso-zijde van de pagina, die het slot van Het Leeven van John Milton bevat, staat een lof-sonnet afgedrukt, gesigneerd met de zinspreuk ‘Lenté’. Wie zich achter dit devies verschuilt, heb ik niet kunnen achterhalen, maar men zou kunnen denken aan Abraham van Loon, de tweede destinataire van Paludanus' boek. In zijn tot Milton gericht sonnet stelt deze lofdichter nog eens precies de verhouding tussen Van Zanten's vertaling en de ‘voltooiing’ daarvan door Paludanus vast. Zijn terzinen luiden:

ô Albions Homeer! schoon Haarlems Hippokraat

U Neêrduitsch spreeken leerde in rymelooze maat,

Hy zelf verëischte iets meer in taal van Hemellingen.⁶²

62 Kennelijk een zinspeling op Van Zanten's opmerking, dat zijn werk meer ingang gevonden zou hebben, wanneer een pen als die van Langendijk ‘dit heldendicht, naar zynen trant berymt’ had (zie boven, blz. 269, tweede citaat).

[p. 284]

 

't Is Paludaan alleen, die onvertsaagd aan 't Y,

5

U, langs zyn glibb'rig spoor,⁶³ in stoute Poëzy

 

Uw eeuwig Eng'lenwerk op hooger toon leert zingen.

63 langs zyn glibb'rig spoor: aan de hand van zijn vaak moeilijk te volgen vertaling (?)

De berijming

Het overbrengen van Van Zanten's rijmloze vijfvoeters in rijmende alexandrijnen betekende voor Paludanus óók, dat hij diens conciese en vaak stroeve stijl diende te vervangen door de vloeiende gelijkmatigheid die in zijn tijd van alexandrijnen werd verwacht. Bovendien bracht het mee, dat hij moest trachten de onduidelijkheden van zijn voorganger op te lossen of te vermijden, zodat zijn tekst zich zo moeiteloos mogelijk lezen liet. Paludanus heeft zowel het een als het ander geprobeerd, maar zijn resultaat bleef in alle opzichten beneden peil. Het enige positieve, dat er van zijn alexandrijnen kan worden gezegd, is dat zij inderdaad rijmen; vers-technisch noch poëtisch hebben zij verder enige verdienste. Als hier of daar een gelukkige uitdrukking ons treft, blijkt deze steevast aan Van Zanten te zijn ontleend. En wat de oplossing van moeilijkheden betreft: die komt meestal neer op een niets-verduidelijkende tautologie of op camouflage in een stroom van woorden die er de aandacht van afleiden. Een enkele maal zoekt hij steun bij Saint-Maur,⁶⁴ maar - voor zover ik kon nagaan - minder vaak dan wij zouden hebben verwacht; hetzij omdat hij daarvoor de Franse vertaling te laat in handen kreeg, hetzij omdat hij zichzelf ook op dit punt overschatte.

Het heeft geen zin, uitvoerig op de berijming van Paludanus in te gaan. Eén enkel voorbeeld is voldoende om te illustreren, hoe de lawine van zijn alexandrijnen Van Zanten's vertaling plat-walst tot karakterloze egaliteit. Daartoe laat ik hier zijn bewerking volgen van de eerder geciteerde passage over Satan's bespieding van Eva in de rozentuin:⁶⁵

wen hy nu hoop'loos in zyn zinnen,

En naar zyn wensch, de praal der aardsche Koninginnen,
En de eerste Ryksvorstin der waereld, onverzeld
Gewaar word, treedende langs 't gras en bloemryk veld,
Dus met een wolk bedekt van bloemen, schoon van geuren
En verwen, dat hy naauw haar ligchaam kon bespeuren,
Zo dicht was zy omringd van Roozen, zonder tal,
In 't schoone Roozenhof, die Eva te geval'
Rondom haar gloeiden, en zich neigden, om de takken
Van 't andere gebloemt' veel teerder in 't verzwakken,
Te stutten, welker top, of 't gloeyende inkarnaat,
Of 't purper of azuur in glans te boven gaat,
En als met goud bestrooid zich boog naar de aarde neder;
Aardsmoeder Eva bond met mirtetelg haar teder
En aartig weder op, onachtzaam voor haar nut,
De schoonste en teêrste bloem, maar zonder band of stut,
Te verr' verwyderd van haar besten steun, wiens oogen
Zy miste, nu den storm als in den mond gevlogen.
[ .............................................................................................. ]
Haar hemelsch wezen was eens Engels aangezicht
Gelyk, maar zagter, schoon ontbloot van hemelsch licht,
Doch juist in zulk een stand als Eva 't beste sierde:
Haar kuissche aanvalligheid, haar tret waar door zy zwierde,

64 Zie boven, blz. 281-282.

65 Zie boven, blz. 277-278.

[p. 285]

 

Zo luchtig als een' pluim langs 't bloem- en grasryk dal,

 

En 't minste dat zy deed, vol zwier en trant en val,

25

Verstompte Satans list, en kon zyn trots vertzaagen:

 

Hy wierd van zyn besluit en aangelegde laagen,

 

Die hy tot Eva's schaê had opgevat, berooft,

 

Door zulk een schoon gezicht, dat al zyn wraak verdooft:

 

Hy stond een blik des tyds versteeken van zyn boosheid:

30

Hy was domdriestig goed in al zyn goddeloosheid,

 

En zonder vyandschap en list, en wraak en nyd...

 

(blz. 282-284)

Titel-uitgave van 1742

In 1742 verscheen er van Paludanus' vertaling een titel-uitgave met het volgende titelblad:

Het // Paradys // verlooren. // Geschetst na 't Engelsch // Heldendicht // van // John Milton, // door // L. van den Broek. // vignet // Te Amsteldam, // By Steeve van Esveldt, Boekverkooper // in de Beurssteeg. 1742.

Het frontispice van 1730 werd gehandhaafd, maar het daarop voorkomende drukkers-adres is gewijzigd; de sporen van de verandering zijn duidelijk zichtbaar. Oorspronkelijk stond er: ‘T'Amsteldam by Evert Visscher, 1730’, maar het slot daarvan werd nu: ‘by S.V. Esveldt, 1741’. Dat is nièt hetzelfde jaartal als op het nieuwe titelblad. Opnieuw hebben wij hier dus te doen met een geval, dat frontispice en titelblad een verschillend jaar van uitgave opgeven. Ongetwijfeld moet het verschil ook ditmaal worden toegeschreven aan een onvoorziene vertraging bij het gereedmaken van de uitgave.⁶⁶

Die vertraging wordt verklaarbaar, wanneer wij zien dat het voorwerk herdrukt en uitgebreid werd, o.a. met twee lofdichten; het is denkbaar dat de nieuwe uitgever daarop enige tijd heeft moeten wachten.

Opmerkelijk is, dat Paludanus in 1742 de voorkeur geeft aan het gebruik van zijn niet-gelatiniseerde naam: Van den Broek. Niet minder opvallend is, dat de Opdracht ditmaal alléén tot Van Zanten is gericht en dientengevolge tot de helft van zijn oorspronkelijke omvang werd teruggebracht. Voor het eerste durf ik mij niet aan een verklaring wagen. Voor het tweede zou men kunnen denken aan de mogelijkheid, dat Abraham van Loon inmiddels was overleden, al maakt dit niet duidelijk waarom zijn naam dan uit de Opdracht moest verdwijnen. Wellicht wilde Paludanus - of nu liever: Van den Broek - zijn voorwerk zoveel mogelijk actualiseren; daarop zou kunnen wijzen, dat hij ook de datering van zijn Opdracht verandert. In plaats van ‘Amsteldam, den eersten van Wintermaand MDCCXXIX’ laat hij nu afdrukken: ‘Den eersten van Wintermaand MDCCXLII’.

Na de Opdracht wordt het oude Voorbericht onveranderd herdrukt. Maar Van den Broek voegt er een Nader bericht aan den Dichtlievenden Leezer aan toe, waarin hij zich uitspreekt over twee punten die hem kennelijk zwaar op het hart lagen. In de

66 In de K.B. te 's-Gravenhage bevindt zich een exemplaar, dat wèl het veranderde frontispice heeft, maar nièt het nieuwe titelblad en voorwerk (signatuur: 756 H 2). In tegenstelling tot Wilh. C. Niewenhous (Paradise Lost in Dutch, blz. 101) en H. Scherpbier (Milton in Holland, blz. 148), die daaruit tot nog een andere (titel-)uitgave dan die van 1742 concluderen, meen ik dat wij hier slechts met een onnauwkeurigheid te doen hebben. Bij het gereedmaken van de titel-uitgave werd in het bewuste exemplaar wèl het nieuwe frontispice aangebracht, maar verzuimd het oude titelblad en voorwerk te vervangen door wat er voor in de plaats had moeten komen.

[p. 286]

eerste plaats: nog altijd is hij van plan ‘ter kwytinge van myne belofte, voor eenige Jaaren, in de Boekzaalen gedaan’ ook ‘de overige Dichtkundige werken des Hooftdichters van 't geleerdt Brittanje ter drukpersse te vervaerdigen’.⁶⁷ Ondanks ‘de knibbelingen der Bedilachtige Lettervitters’, die zich ongunstig over zijn werk hebben uitgelaten, gelooft hij nog altijd in zichzelf. En daarmee komt hij tot zijn tweede punt. Tot die lettervitters wil hij Pieter le Clercq niet rekenen, al blijkt uit zijn woorden dat hij zich door deze zwaar gegriefd voelt. Wat daarachter steekt, zal in de volgende paragraaf ter sprake komen.⁶⁸ Hier laat ik slechts zijn ontboezeming volgen over

den Heere P. le Clercq, die, schoon hy, in twee fraaye uittrekzels der maandelyke Boekzaalen van den Jaare 1730. en in eenen eygenhandigen Brief, in het zelve Jaar, aan my geschreeven, met Lof en achting van myne navolging heeft gesprooken, echter gelieft heeft in de Voorreden van het achtste deel⁶⁹ der door hem uit het Engelsch vertaalde Spectators van den doorluchtigen Addisson, zich lasterlyk, en ten nadeele van de Waarheid, zo ten opzichte der Beryming van dit onwaardeerlyk werk des Engelschen Dichters, als nopens my zelven uit te drukken.

Ook nu volgen de lofdichten na Het Leeven van John Milton. Maar behalve het sonnet van ‘Lenté’ zijn er ditmaal ook drempeldichten van Van Zanten en Pieter Langendijk. De eerste dankt, in een onhandig rijmsel van acht regels, Paludanus Voor 't berymen van myn Paradys verloren,⁷⁰ De eerste helft daarvan luidt:

Myn ongerymd Gedicht tot een gerymd te kneeden,
En daar een beeter uit, als 't ongerymd, te smeeden,

Was 't werk van u, Myn Heer?

Ik dank u voor die eer.

En Langendijk, die voor Van Zanten's vertaling geen lofdicht over had gehad, eert de berijming van Paludanus met niet minder dan negen acht-regelige strofen, die nog eens nadrukkelijk zijn afwijzing van ‘rymelooze Maat’ onderstrepen. In zijn slot-strofe concludeert hij:

Het Hollands oor aan 't rym gewoon,
Zal Paludaan voor zyne klanken
En heerlyk maatgezang bedanken;
Dewyl hy Miltons hoogen toon
Uit Heer Van Zantens Dicht kon treffen.
De Zangberch zal zyn naam verheffen,
Terwyl hy werdt bestraald met glans
Uit Miltons schoone Sterre-krans.

67 ‘The Boekzaal of May, 1730, announced the publication of all Milton's poetical works by L. Paludanus’ (H. Scherpbier, Milton in Holland, blz. 147, noot 2). Het plan van Paludanus berustte ongetwijfeld op de verschijning van een Franse vertaling, die ‘de overige Dichtkundige werken’ van Milton voor hem toegankelijk maakte: Le Paradis reconquis, traduit de l'Anglois de Milton: avec quelques autres Pieces de Poesie (Parijs 1730). Uit de bespreking daarvan in de Journal Literaire van 1731 leidt Scherpbier af, dat daarmee ‘practically the whole of Milton's oeuvre had now been introduced into Holland’ (blz. 160-161).

68 Zie beneden, blz. 288-289.

69 Paludanus/Van den Broek vergist zich hier. Het gaat niet om het achtste, maar om het zevende deel (zie beneden, blz. 288).

70 Zie boven, blz. 269.

[p. 287]

§ 4. Receptie en invloed

Met de hem eigen grondigheid heeft Scherpbier ook aan de receptie van Van Zanten's vertaling en Paludanus' berijming de nodige aandacht besteed.⁷¹ Aan de hand daarvan laat ik hier een overzicht volgen, waarbij ik op enkele punten wat uitvoeriger inga dan mijn voorganger.

71 In zijn achtste hoofdstuk: ‘The reception of Milton's poetry in Holland’ (Milton in Holland, blz. 149-162).

Receptie van Van Zanten

De verschijning van Van Zanten's vertaling werd in het augustus-nummer 1728 van Maendelyke Uittreksels, of Boekzael der geleerde Werelt onder ‘Letternieuws’ aangekondigd (blz. 223), maar een bespreking is daar in dit tijdschrift nooit op gevolgd.

In de Journal Literaire van 1729, deel XIV, blz. 337-362, kwam het daar wel toe. De anonieme recensent bespreekt hier vergelijkenderwijs de eerste Nederlandse en de eerste Franse vertaling van Paradise lost (die van Saint-Maur, in 1729 te Parijs verschenen). In het algemeen geeft hij de voorkeur aan de eerste, omdat deze dichter bij de oorspronkelijke tekst blijft. Hij vat zijn oordeel aldus samen:

La Version Hollandoise s'éloigne peu de l'Original, & en exprime d'ordinaire le sens avec force: il seroit seulement à souhaiter qu'une bonne partie de ce Poème eut été rendue d'une maniere moins Prosaïque, & que les enjambemens d'un Vers sur l'autre fussent moins fréquens. Ces Vers en auroient été plus coulans & moins durs; & la Lecture en auroit été moins fatigante. (blz. 362)

Receptie van Paludanus

Een jaar later besprak dezelfde recensent in hetzelfde tijdschrift het werk van Paludanus (Journal Literaire van 1730, deel XV, blz. 319-328). Hij herinnert met waardering aan de rijmloze vertaling van Van Zanten:

Mr. Van Zanten, Auteur de cette Traduction, s'en est tiré avec gloire, & a invité ses Compatriotes par son Exemple à secouer le joug d'une Rime qui coute d'ordinaire plus qu'elle ne vaut. Cependant, comme ce genre de Poesie est peu connu, & peut-être encore moins gouté, dans nos Provinces, Mr. Paludanus a cru ne pas desobliger les Amateurs de la Poësie Hollandoise, en rendant le Paradis perdu en vers Alexandrins. (blz. 319)

Na - op grond van het Voorbericht - te hebben aangegeven hoe Paludanus te werk is gegaan, concludeert hij: ‘C'est donc ici une espece de Paraphrase rimée d'une Traduction déja connue’ (blz. 320). Vervolgens geeft hij enige proeven van Paludanus' bewerking, ‘&, pour qu'on puisse mieux les comparer avec l'Original Hollandois, nous rapporterons deux des mêmes que nous avons alleguez dans l'Extrait de la Traduction de Mr. van Zanten’ (blz. 320). Deze vergelijking laat naar zijn mening niets van Paludanus over:

En voilà assez, pour qu'on puisse comparer les deux Traductions. Entr' autres differences, l'Ouvrage de Mr. van Zanten nous paroît prouver que la Poësie Hollandoise peut fort bien se passer de Rime: celui de Mr. Paludanus fait plus, & prouve que quelquefois elle doit s'en passer. (blz. 328)

[p. 288]

Het is een oordeel, dat voor zijn tijd even uniek is als Van Zanten's blank verse: de enige erkenning van diens streven en de enige waardering voor wat hij had bereikt!

- Heel anders is de reactie van de Maendelyke Uittreksels, of Boekzael der geleerde Werelt, die het werk van Van Zanten geen bespreking waardig hadden gekeurd. Men vindt ze in het dertigste deel, 1730, nummers van april en juni, resp. blz. 428-457 en blz. 698-722. De recensent - blijkens het Nader bericht van Paludanus was dit Pieter le Clercq⁷² - maakt van het verschijnen van de berijmde vertaling gebruik om aan de hand daarvan een reeks ‘Uittrekzels’ over Paradise lost op te zetten. Naar het voorbeeld van Addison wil hij Milton's epos boek voor boek gaan bespreken en zijn opmerkingen toelichten met citaten uit Paludanus. Maar verder dan de eerste twee boeken is hij niet gekomen. Reeds in zijn ‘Twede Uittrekzel’ (in het juni-nummer) deelt hij mee van zijn voornemen te moeten afzien: ‘de menigvuldigheit van andere Boeken, waer van wy verschuldigt zyn onzen Lezer ook iets te zeggen, belet het ons’⁷³ (blz. 698). Hij volstaat dus met ‘enige omstandigheden van het Leven des Dichters’ mee te delen, en nog een treffende passage uit diens epos (met de nodige citaten uit Paludanus) naar voren te brengen: de verzoening tussen Adam en Eva na hun zondeval. Tenslotte geeft hij dan zijn oordeel over de berijming:

Wat de Vertaling belangt, die is stout, gelyk men in dit Uittrekzel heeft kunnen bespeuren. En het is byna onbegrypelyk, hoe de Heer Paludanus dit groote Dichtwerk zo spoedig heeft kunnen berymen, het welk hy echter spelende en zonder moeite gedaen heeft. [...] Hy heeft ze echter⁷⁴ voltooit; en 't en ware men zeer dikwils tekens van zyne schielykheit in 't rymen bespeurde, zou men kunnen zeggen volmaektelyk wel. Doch gelyk enige sproeten of wratjes een schoon aengezicht niet lelyk maken, zal deze vertaling den Lezer, in weerwil van enige vlekken, quas incuria fudit,⁷⁵ om zyne grootsheit en deftigheit behagen; en elk zal met ons moeten bekennen, dat weinige Dichters in staet zouden zyn, om dit den Heer Paludanus in zo kort een tyt zodanig na te doen. (blz. 719-721)

Geen wonder dat Paludanus zich door deze lof gevleid voelde, ondanks de restrictie van te veel ‘schielykheit in 't rymen’. Des te groter moet daarom zijn teleurstelling zijn geweest, toen Le Clercq achteraf de lof terugnam en van de restrictie een veroordeling maakte.

Men zal zich herinneren, dat deze in 1724 in het vierde deel van zijn vertalingen uit The Spectator uiteengezet had, waarom hij de beroemde vertogen van Addison over Paradise lost niet had opgenomen: ‘vermits zy een Werk tot onderwerp hebben dat niet in Nederlands overgezet is en mogelyk nooit staat te worden’.⁷⁶ Nu dit bezwaar was weggevallen, ging Le Clercq alsnog tot vertaling van die vertogen over. In de Voorreden voor het zevende deel van zijn Spectator-reeks⁷⁷ kondigt hij aan:

72 Zie boven, blz. 286.

73 Scherpbier ziet daarin niet de werkelijke reden. ‘We may safely consider this proceeding as a sure sign of lack of interest in the subscribers’, meent hij (Milton in Holland, blz. 152). Ik zie echter geen reden om aan de juistheid van Le Clercq's verklaring te twijfelen.

74 Dit ‘echter’ slaat terug op de moeilijkheden, die Paludanus bij zijn werk moest overwinnen en waarvan hij in zijn Voorbericht gewag maakt (zie boven, blz. 280). Le Clercq heeft ze even tevoren vermeld.

75 quas incuria fudit: die door slordigheid zijn veroorzaakt.

76 Zie boven, blz. 263.

77 De Spectator, of Verrezene Socrates. Zevende deel. Uit het Engelsch vertaald door P. le Clercq (Amsterdam 1735).

[p. 289]

Het geval nu veranderd zynde, door twee Nederduitsche Vertalingen van dat heerlyk Dichtstuk,⁷⁸ heb ik in dit 7de Deel de voorgemelde 17 Vertoogen⁷⁹ over het Paradys Verlooren, die in den Engelschen Spectator in Verscheide Deelen verspreid zyn, op elkander laaten volgen in hunne orde.

En dan volgt onmiddellijk de passage, waarop Paludanus in zijn Nader bericht van 1742 met zoveel bitterheid doelt:

De vaerzen die de Heer Addisson uit het bovengemelde Dichtstuk bybrengt, dacht ik te neemen uit de berymde Nederduitsche Overzetting; echter om dat ik wist dat zy veele tekens droegen van de schielykheit des Dichters in het berymen van dit meesterstuk, begost ik aan derzelver verbetering te arbeiden, beschaafde in der daad eenige plaatsen, en bragt ze in den staat waar in men [ze] hier vinden, en niet voor de slechtste houden zal: maar verre de meeste vond ik zoo gesteld dat zy geheel op nieuws berymd mosten worden. Ik vergenoegde my met deeze in prosa te vertaalen, zoo net by de letterlyke beteekenis blyvende als de aart onzer taale toeliet, en deed die Prosa op nieuw berymen door L. Paludanus. Indien nu de Leezer niet voldaan is over eenige van die op nieuws berymde plaatsen, is het myn schuld niet, noch die der Drukkeren van dit Deel, welke zich zeer vaerdig getoond hebben om de kosten der nieuwe beryming te draagen,⁸⁰ om den Leezer dus cierlyker en gladder vaerzen te geeven, en die den zin en de fraayigheden van het oorsprongkelyke niet zoo jammerlyk verduisterden en bedurven.

Le Clercq had natuurlijk gelijk. Maar het pleit niet voor hem, dat hij de tekortkomingen van Paludanus eerst in tweede instantie ontdekte. Voor de ‘schielykheit in 't rymen’, die hij deze verweet, doet zijn eigen ‘schielykheit in 't oordeelen’ zeker niet onder.

78 ‘Eene in prosa door Dr. van Zanten, en die Vertaling berymd door L. Paludanus’ (noot van Pieter le Clercq).

79 Le Clercq komt tot 17 vertogen, doordat hij de aankondiging van de reeks (31 december 1711) niet meetelt en het vertoog over de taal van Milton (26 januari 1712) overslaat. Aan dit laatste zouden Nederlandse lezers immers niets hebben: ‘De Leezer zal zeer ligt bevroeden, waarom men het Vertoog, waar in van de Taal van Milton gehandelt wordt, niet overgezet heeft’.

80 De ‘nieuwe berijming’ was dus een opdracht, waarvoor Paludanus betaald werd. Blijkbaar moest hij van zijn pen leven en kon hij zich niet veroorloven de grievende opdracht te weigeren.

Invloed

In het algemeen heeft Paradise lost hier te lande gedurende het derde en vierde kwart van de 18de eeuw opvallend weinig weerklank gevonden. Dat kan niet zonder meer worden toegeschreven aan de tekortkomingen van de Nederlandse vertalingen. Daarnaast was er immers ook een Franse beschikbaar, die weliswaar weinig nauwkeurig maar in ieder geval gemakkelijk en prettig leesbaar was. Geïnteresseerde lezers waren dus niet afhankelijk van Van Zanten of Paludanus, en het is zelfs niet onwaarschijnlijk dat een groter aantal Milton's epos heeft leren kennen door het werk van Saint-Maur dan door dat van hun landgenoten.

De kennismaking leidde echter niet tot de algemene bewondering, die de periodieken hadden doen verwachten, en nog minder tot navolging. In de ontwikkelingsgang van de Nederlandse epiek na 1730 valt voorlopig geen spoor van beïnvloeding door Milton te ontdekken; aan Paradise lost wordt voorbijgegaan, alsof deze nog

[p. 290]

even onbekend en ontoegankelijk was als voorheen. Weliswaar verschijnt er in 1765 een epos, dat zich naar het voorbeeld van de Paradise lost richt (De val van Adam door Carolus Vlieg) en wordt Milton in 1779 door Jan Macquet in De eerste waereld nadrukkelijk geïmiteerd - maar dat zijn incidentele gevallen, die geen wijziging brengen in het algemene beeld. Eerst aan het einde van de eeuw gaat de belangstelling voor Milton toenemen, en verschijnt ook het eerste deel van een nieuwe vertaling (in proza), die van J.H. Reisig (1791).

Het enige waarneembare effect van de vertalingen door Van Zanten en Paludanus is dan ook geweest, dat zij er Pieter le Clercq toe hebben gebracht de vertogen van Addison over Paradise lost alsnog in het Nederlands over te brengen. Te laat overigens om nog van veel betekenis te kunnen zijn: in de Franse vertaling van Saint-Maur waren zij al sinds 1729 voor het letterlievende publiek toegankelijk.

Scherpbier is uitvoerig ingegaan op de vraag, hoe dit gebrek aan waardering en belangstelling voor Paradise lost moet worden verklaard. De conclusie, waartoe hij komt,⁸¹ is ongetwijfeld juist. Terecht wijst hij op het fundamentele verschil tussen Milton's werk en de Bijbelse epiek, zoals die omstreeks 1730 ten onzent beoefend werd en in de Abraham de Aartsvader van Hoogvliet een hoogtepunt had bereikt. Naar Nederlandse begrippen sprong Milton veel te vrijmachtig met de Bijbelse feiten om. In plaats van - zoals de eerbied voor Gods Woord vereiste - zijn verbeelding in dienst te stellen van de Bijbelse Waarheid, deed hij feitelijk het omgekeerde. Hij maakte de Bijbelse gegevens ondergeschikt aan zijn verbeelding, en kwam zodoende tot een uitbreidende versie van het Bijbelverhaal, die onmogelijk nog als Schriftuurlijk kon worden aanvaard. Bovendien waren voorstellingen als die van de tot bewustzijn terugkerende duivels in de hel en - vooral - van de strijd in de hemel te ‘onwaarschijnlijk’ om voor het toenemende rationalisme van de 18de eeuw aantrekking te kunnen hebben; zij wekten integendeel eenzelfde wrevel en weerstand als het eertijds zo bewonderde magische merveilleux van Tasso. Verder maakte Milton zich schuldig aan de principiële fout, in zijn Christelijk epos goden uit de heidense mythologie als reëel voor te stellen en daarmee, naar de uitspraak van Vossius,⁸² heiligschennis te plegen. En tenslotte waren er ook nog zijn heterodoxe opvattingen op theologisch gebied. Hoe had er dan invloed van hem kunnen uitgaan op de Nederlandse Bijbel-epiek?

Maar ook voor het profane epos kon Paradise lost moeilijk een voorbeeld zijn. Daarvoor week Milton te veel van de contemporaine regels voor het epos af. Waar waren bij hem de eenheid van handeling, de waarschijnlijkheid in de voorstelling, de gelukkige afloop, de volmaakte held? Alles wat men in dit opzicht moeiteloos in de Henriade vond, ontbrak hier of stelde op zijn minst voor problemen.

De roem van Milton was door de periodieken te grondig gevestigd dan dat die nog kon worden aangetast. Maar men nam zijn grootheid voor kennisgeving aan en ging over tot de orde van de dag.

81 H. Scherpbier, Milton in Holland, blz. 202-203.

82 Zie Deel I, blz. 143.