Een boos en overspelig geslacht. Moderne literatuur als teken des tijds

2. De betekenis van Freud

Freud en de sexuele revolutie.

Was er vooral in de vorige eeuw, de Victoriaanse periode, een bijna maximale verwerping van de sexualiteit, vandaag is er een bijna maximale aanvaarding. Het lijkt of men in onze tijd letterlijk behekst is, geobsedeerd is door alles wat met het sexuele leven te maken heeft.

Vooral in de na-oorlogse bekentenisroman die vaak geschreven is in de ik-vorm, wordt met grote vrijmoedigheid over de persoonlijkste en intiemste daden van de mens geschreven. Er kan gesproken worden van een gebrek aan de meest elementaire schaamte die wordt tot onbeschaamdheid. Het blijkt uit de verkoopcijfers, dat vele lezers die onbeschaamdheid niet aan de kaak stellen, maar dat deze veel eerder op prijs wordt gesteld of zelfs geëist.

Zo is de sexualiteit tot een consumptie-artikel geworden in een consumptiemaatschappij, dat verhandeld wordt volgens de wet van vraag en aanbod. We leven in een maatschappij die over-sexed is, waarin de porno-business tot een wereld-business is geworden. De moderne literatuur is door de belangstelling voor het sexuele leven van de mens een middel geworden, waaraan een schrijver

[p. 153]

een goede boterham kan verdienen. Met Paulus kunnen we zeggen, dat er gretig winst wordt geslagen uit allerlei onreinheid (Ef. 4:19).

Deze sexuele revolutie is ondenkbaar zonder de activiteit van Freud, die bij de verklaring van het menselijk gedrag zozeer de nadruk legde op het sexuele instinct. Daardoor werd het toen heersende normbesef aangetast, dat voor een belangrijk deel bepaald werd door de gegoede burgerij. Deze werd toch al in haar machtspositie bedreigd door de economische en sociale ontwikkelingen, die zich uitten in emancipatieverschijnselen van de arbeider, van de vrouw en van de jeugd.

Door Freud en zijn collega's werd een onherstelbare schade toegebracht aan het rationalistische mensbeeld, toen hij de sexualiteit als drijfveer achter het menselijk handelen benadrukte. Freud zag de mens als een zuiver materieel, als een alleen maar stoffelijk wezen. Dit stoffelijk wezen wordt grotendeels beheerst door de sexualiteit als een zinnelijk instinct dat eigen is aan de mens. Freud was wel van mening dat de sexuele liefde tere vormen aan kon nemen, zelfs zo, dat het zinnelijke element bijna onzichtbaar wordt. Maar dat neemt niet weg, dat de mens voor hem een stoffelijk wezen bleef. Verder achtte hij het mogelijk, dat de zinnelijke liefde zich richt op geheel andere onderwerpen dan op het andere geslacht. Ze kon zich dan uiten in vormen van kunstzinnigheid of zelfs van godsdienstigheid. Maar ten diepste zijn deze uitingen niet anders dan sublimering, veredeling van het sexuele instinct dat de basis vormt van het doen en laten van de mens.

Na de Eerste Wereldoorlog zien we in de kleding, dat het sexuele een steeds grotere plaats ging innemen. Er is dan sprake van een zekere ontbloting en van het doen uitkomen van de lichaamsvormen, waardoor de aandacht van het andere geslacht getrokken moest worden. Deze versexualisering van de kleding die vandaag uitzonderlijke vormen heeft aangenomen, ging gepaard met een zekere vrijheid op het gebied van de sexualiteit. We kunnen hier naast de invloed van de tijdsomstandigheden, zeker ook de invloed van Freud constateren. Ook in de literatuur tussen de wereldoorlogen zien we de openhartige beschrijvingen van het sexuele gedrag regelmatig opduiken, waarbij vooral in de buitenlandse literatuur

[p. 154]

enkele werken de aandacht trokken, zoals ‘Lady Chatterley's Lover’ van D.H. Lawrence, verschenen in 1928. De grote doorbraak van de sexualiteit vindt echter plaats na de Tweede Wereldoorlog, vooral in de zestiger jaren.

Invloed van Freud op Marcuse.

Iemand die vandaag een levende illustratie is van de betekenis van Freud voor onze tijd, is Herbert Marcuse (geb. 1898). Deze heeft de theorieën van Freud verder uitgewerkt en een essentiële plaats gegeven binnen zijn eigen revolutionaire ideeën. Deze invloedrijke denker kan als een van de geestelijke vaders van de revolutionaire studentenbeweging worden beschouwd.

Marcuse is namelijk van mening, dat de fundamentele vernieuwing van onze maatschappij niet langs lijnen der geleidelijkheid kan verlopen, want dan komt er niets van terecht. Dat heeft de geschiedenis aangetoond. Van de arbeiders, het proletariaat, waarop Marx zijn hoop had gevestigd, behoeven we voor een maatschappijverandering niets meer te verwachten. Die zijn al ingepakt door de comsumptiemaatschappij. De oppositie tegen de bestaande orde, het verzet tegen de hedendaagse maatschappij kan alleen nog maar komen van buitenstaanders, die zich nog niet door de kapitalisten hebben laten paaien, zoals studenten, kunstenaars en intellectuelen.

Marcuse is van mening dat de maatschappij in wezen vol is van geweld en onderdrukking door de gevestigde orde die ten behoeve van het kapitalisme de consumptiemaatschappij in stand houdt, waarin de prestatiezucht, de onderlinge wedijver en het streven naar eer en aanzien centraal worden gesteld. De mensen worden dom gehouden door de vele consumptiegoederen en de vrije tijd, maar in wezen is hun de vrijheid en de menselijkheid ontnomen, doordat ze geboeid zijn, gekluisterd aan hun zucht naar prestatie, naar steeds meer en steeds mooier. Het zijn ééndimensionale, gestroomlijnde mensen geworden die hun waarachtige menselijkheid kwijt zijn door hun slavernij in dienst van het kapitaal. Eigenlijk zijn het geen mensen meer, want hoe kun je nog vriendelijk kijken naar je medemens met dezelfde ogen die erop moeten letten dat ze je niet voorbijstreven? Hoe kun je nog strelen en omarmen met

[p. 155]

handen en armen die je moet gebruiken om carrière te maken ten koste van de ander door met de ellebogen te werken?

Door revolutie wil Marcuse komen tot een nieuwe maatschappij, waarin de mens volkomen vrij is. En die vrijheid bestaat dan onder andere in het ongeremd kunnen uitleven van de sexuele driften. De kunstmatige behoeftenbevrediging, zoals die door het kapitalisme is geschapen, moet plaats maken voor werkelijke behoeftenbevrediging in de vorm van vrije sexualiteit, waarbij iedere vorm van verdringing en frustatie teniet wordt gedaan. In zijn beschouwingen over de mens in die nieuwe maatschappij beroept Marcuse zich herhaaldelijk op Freud.

In de moderne literatuur komen we al iets van deze versexualiseerde wereld tegen. Ongeremd wordt de levensdrift bevredigd, waarbij allerlei vormen van liefde en van de ontaarding daarvan in perversiteiten kennelijk zonder enige terughoudendheid worden getekend. Zo ligt de blauwdruk, het ontwerp voor een nieuwe maatschappij klaar, waarin de ideeën van Freud van groot belang zullen zijn.