Een boos en overspelig geslacht. Moderne literatuur als teken des tijds

[p. 116]

V. De eenzaamheid in de moderne literatuur

1. Eenzaamheid en de dood van God

Het gevoel van eenzaamheid.

Men zou kunnen zeggen, dat geen gevoel zo diep ingrijpt in het wezen van de mens als het gevoel van eenzaamheid. De mens is door God geschapen met een aanleg die gericht is op verbondenheid, op contact, op relatie, met name op de relatie met de Schepper. Vandaar dat het proces van vereenzaming in onze cultuur in gang wordt gezet, wanneer de mens zich losmaakt van de levende God. Een proces dat uitmondt in de diepste duisternis, waar de volstrekte eenzaamheid wordt ervaren: de hel. T.S. Eliot laat in ‘De cocktailparty’ iemand de veelzeggende opmerking maken:

Er was een deur

die ik niet openen kon. Ik kon de klink niet bereiken.
Waarom heb ik mijn kerker niet kunnen verlaten?
Wat is de hel? De hel ben je zelf,
de hel is alleen-zijn; de andere helbewoners
zijn schaduwbeelden. Je kunt nergens uit
en kunt nergens naar toe. Je bent altijd alleen.

(Vert. M. Nijhoff, 329.)

Globaal kunnen we stellen, dat de moderne eenzaamheid stamt uit de periode van de Renaissance, waarin de mens zich in principe afwendde van God en zich losmaakte uit de traditionele verbanden, die in de Middeleeuwen sterk werden beheerst door de roomse kerk en de traditie. Het individu treedt naar voren. Aanvankelijk is deze hiermee zeer ingenomen. Vol trots en

[p. 117]

hoogmoed leeft hij in de ivoren toren van zijn eigen individualiteit. Maar deze individualiteit breekt hem op. Van vrije, autonome enkeling ontwikkelt hij zich tot een eenzaam individu dat zijn lot als een ellendig kruis ervaart. Van de trotse, zelfbewuste, geëmancipeerde mens is een opgejaagde en verbijsterde enkeling overgebleven, een machteloze, eenzame mens, vol angst en wanhoop. De moderne technische ontwikkeling heeft hem zijn geluk niet teruggegeven. God is dood en daarmee is de mens gestorven. Hij is losgeslagen van zijn religieuze ankers en drijft op de wisselvallige stromen van zijn bestaan, zonder kompas en zonder roer, zijn ondergang tegemoet. Zijn wetteloosheid betekent zijn dood.

De moderne literatuur is vervuld van verschrikkelijke eenzaamheid. Anna Blaman heeft het menselijk bestaan getypeerd als ‘Een eenzaam avontuur’. En de dichter Remco Campert schrijft:

Ik geloof dat iedereen eenzaam is
gevangen in deze kou
die uit de grond komt.

De Vlaming Louis-Paul Boon tekent de eenzaamheid in deze woorden: ‘Elk van ons is een eiland, omsloten door verraderlijk water, en wat wij allen samen hebben bewerkstelligd is louter toevallig gebeurd’. De dichteres Hanny Michaelis zegt in haar bundel ‘Water uit de rots’:

Geen stem, geen vogelkreet breekt door het zwijgen.
Geen licht bloeit uit het donker op.
Duister en eenzaamheid drijven onhoorbaar binnen
totdat het openstaande raam
gevuld is met de stilte van
de naderende dood.