Een boos en overspelig geslacht. Moderne literatuur als teken des tijds

2. God als machteloze toeschouwer

Anna Blaman: ‘De kruisvaarder’.

In verschillende van haar werken stelt Anna Blaman het godsbestaan aan de orde, omdat zij beseft dat met het wegvallen van de aanvaarding van God als doel en zin van het leven, alleen binnen de aardse, horizontale verhoudingen nog iets van het leven te maken is. In deze aardse verhoudingen heeft men te maken met de mens, de medemens. Bij haar is essentieel, dat men de mens niet ontmoet, maar dat men gedoemd is tot eenzaamheid. Aan het adres van God kan ze alleen nog maar verwijtende opmerkingen maken. Zo schrijft ze ergens in verband met het lijden in de wereld ten gevolge van de Eerste Wereldoorlog, dat op het luiden van de kerkklokken

[p. 76]

in België ‘stellig veel moeders in het stof zouden neerknielen om de grote God te danken voor zijn ongehoorde affectie voor jongemannen in de jaren '14-'18’.

Het probleem van het godsbestaan komt ook aan de orde in haar lange novelle ‘De kruisvaarder’ (1950). De hoofdfiguur is een bijzonder lelijke, onaantrekkelijke vrouw Virginie van Loon. Van kindsbeen af heeft haar lelijkheid haar leven getekend. In het sombere bestaan was tot nu toe haar enige hoop een vriendschap met een jonge man, die haar tijdelijk haar ellende deed vergeten. Maar na enige tijd wordt deze verhouding verbroken en stond ze weer ‘voor de diepste ravijnen van diep wantrouwen’. Haar visie op het leven is er één van een strijdperk, een arena, waarin de mensen elkaar als roofdieren beloeren om ‘elkaar de buit afhandig te maken, zo nodig door de ander te vernietigen’.

Virginie besluit haar omgeving te ontvluchten door naar de tropen te gaan, waar haar lelijke uiterlijk waarschijnlijk minder zal opvallen. Aan boord van het schip de Kruisvaarder ondervindt ze dezelfde kwetsende opmerkingen als in Nederland. De stuurman is geboeid door de schoonheid van een medepassagiere en herkent in haar zijn grote liefde. Voor Virginie geldt echter: ‘Een onaantastbaar en stralend geluksgevoel in je hart, dat bestond niet. Geluk ligt in de buitenwereld als een goudader in rotsgesteente’. De kapitein maakt een nog primitievere indruk dan de stuurman. Zijn devies luidt: pluk de dag en denk vooral niet teveel over de dingen na. ‘Als je het noodlot niet tegen wilt krijgen, moet je het ook gentlemanlike behandelen; bemoei je vooral niet met zijn raadsels en grillen’.

Het noodlot is voor Virginie belangrijk. Het heeft haar van het begin af parten gespeeld door haar een onaantrekkelijk uiterlijk te geven. Ze houdt zich bezig met de vraag of ze nu God moet zeggen of noodlot. Haar zoeken naar een antwoord levert ook op het schip geen positief resultaat op. Een vrouw met wie ze aan boord een gesprek heeft, vraagt haar of ze in God gelooft. Wanneer Virginie ontkennend antwoordt, zegt de vrouw: ‘Goed zo. De zeden en wetten in een samenleving worden ons ook heus

[p. 77]

niet van bovenaf opgelegd, maar vloeien altijd voort uit de omstandigheden waarin die samenleving verkeert’.

Dit is echter niet het enige. Verderop in het verhaal laat Blaman God zelf optreden, als de Kruisvaarder op een mijn is gelopen en vergaat. Wanneer het schip in de golven verdwijnt, kijkt God toe. God ‘veegde de laatste webben van duisternis uit het heelal weg en toonde(...) Zijn aangezicht als ochtendschemering’. Zijn reacties en gevoelens uiten zich in het waaien van de wind en het bruisen van de golven, maar van ingrijpen is geen sprake. Integendeel, Hij is nieuwsgierig naar wat er in Zijn naam zal gebeuren. Hij schreit zelfs om zijn eigen machteloosheid. Als God de dode kapitein ziet liggen denkt Hij: ‘Hij zal nooit weten dat zijn dwaas Eeuwigheidsverlangen onvervuld bleef, want God zal je bewaren voor de Eeuwigheid’.

God is in dit boek een machteloze toeschouwer, die wel schiep, maar niet kan ingrijpen in de gebeurtenissen. Onmachtig in Zijn almacht. ‘Hoeveel catastrofen moesten de mensheid nog teisteren eer die begreep dat men Hem vergeefs aanriep?’ Wanneer Virginie wordt gered en de ramp overleeft weigert ‘ze te geloven in de bedoelingen Gods’. Niet God bestuurt het heelal, maar het blinde noodlot. ‘Met alle deemoed die in haar was erkende ze de menselijke grootheid, die het blinde noodlot zin en bestemming gaf’. Die menselijke grootheid bestond hierin, dat ze door de twee vrouwen, met wie ze aan boord het meest te maken had gehad, werd gered in grote opofferingsgezindheid. Dat verzoent haar met het leven. Er zijn nog mensen die iets voor een ander over hebben, zelfs hun leven.

Anna Blaman maakt van God een ongelovige. God beklaagt zich niet, omdat hij een produkt is van de menselijke verbeelding, maar omdat de mens denkt, dat Hij almachtig is, terwijl Hij dat niet is. Hij beklaagt zich, omdat de mens Zijn almacht ‘vergeefs aanriep’. Niet God bestuurt het leven, maar het blinde noodlot. Bij Blaman bestaat de grootheid van de mens hierin, dat deze dit blinde noodlot zin en bestemming geeft. De gebeurtenissen worden niet door God geleid en bestuurd. Het is de mens die het gebeuren interpreteert, in dit geval de lelijke Virgi-

[p. 78]

nie van Loon. Zij gaf aan het blinde noodlot zin en bestemming door zich te verzoenen met het leven naar aanleiding van de opofferingsgezindheid van de twee vrouwen. En God is de machteloze toeschouwer, die traag de menselijke rampspoeden gadeslaat. Virginie gelooft niet in een God, die niet in zichzelf gelooft.