Een boos en overspelig geslacht. Moderne literatuur als teken des tijds

2. De moderne literatuur als spiegel van deze tijd

De kunstenaar is spreekbuis van zijn generatie.

Niemand zal ontkennen, dat er een bepaalde verhouding bestaat tussen de literatuur én de tijd, waarin ze is geschreven. Vrijwel ieder tijdvak heeft zich samengetrokken in de literaire figuren van die tijd. Een kunstenaar wordt bepaald door de tijd, waarin hij leeft en werkt, zoals ieder mens. Hij geeft gestalte en uitdrukking aan die tijd. Tegelijkertijd drukt hij er zijn stempel op. Zo is het mogelijk voor iedere periode tijd én literatuur tegenover elkaar te stellen, waarbij de verhouding tussen die twee kan worden bestudeerd. Op grond hiervan kan men de literatuur beschouwen als een spiegel van de tijd, als een geestesuiting, waarin de tijd zich weerspiegelt.

De kunstenaar is wel eens genoemd ‘de spreekbuis van zijn generatie’ (C.G. Jung). De schrijver ‘verraadt’ zichzelf in de roman: hij geeft zijn eigen kijk op de werkelijkheid, op de menselijke verhoudingen en op de gebeurtenissen. Hij vertolkt datgene wat leeft bij zijn tijdgenoten. Een roman, toneelstuk en gedicht bevatten een kijk op het leven, onverschillig of deze levensvisie bewust aan de orde wordt gesteld. Wanneer de diepste zieleroerselen van het mensenleven openbaar worden gemaakt, blijkt daar onmiskenbaar een visie op het bestaan uit. Het geestelijk klimaat van een periode wordt vlees en bloed in de literaire figuren die de schrijver voor ons neerzet.

[p. 24]

Onze tijd weerspiegeld.

Zo kunnen we ook de moderne literatuur bestuderen als spiegel van deze tijd. De hoofdpersonen uit de romans en toneelstukken die na de Tweede Wereldoorlog zijn verschenen, hoe verschillend ze ook mogen zijn, vertonen in wezen veelal dezelfde eenzaamheid, hetzelfde constateren van de zinloosheid van het bestaan, dezelfde angst en wanhoop, dezelfde opstand tegen God en het lasteren van Zijn Naam, hetzelfde ‘eenzame avontuur’ en hetzelfde leven in de ‘donkere kamer van Damocles’.

De ‘helden’ uit deze werken zijn anti-helden, absurde helden, figuren geboren uit wanhoop en angst, uit de obsessie van de zinloosheid. Helden die niemand hebben om hen te vertroosten, hoewel ze rusteloos zoeken naar geborgenheid en veiligheid in de ijdel gebleken horizontale verhoudingen. Iets van het moderne levensgevoel wordt weergegeven door Huub Oosterhuis in zijn gedicht ‘Jij bent het antwoord niet’:

Jij bent het antwoord niet
op onze vragen God
jij hebt geen troost
als wij niet verder kunnen
en aan de grenzen raken
van ons bestaan.
jij bent geen toevlucht
voor onze onwetendheid
jij vult de gaten niet
jij bent geen weg
naar welk geluk dan ook
geen bron van welvaart.
jij bent geen wet
en geen beginsel God
je stelt geen eisen
en je weet niet alles
je bent niet blank
niet onbesproken
je bent een ander
zonder veel verweer.

[p. 25]

 

je laat maar leven

 

je bent niet hier

 

niet daar niet overal

 

je bent niet alles God

 

jij zegt zo weinig.

Steeds moet men zich bij het afleiden van de tijd uit de literatuur bewust zijn van het feit, dat er op dit terrein heel wat voetangels en klemmen liggen. Het is vaak niet zo eenvoudig als het lijkt: het is mogelijk, dat de menselijke verhoudingen in werkelijkheid aanmerkelijk ingewikkelder zijn dan uit de literatuur van het desbetreffende tijdvak is op te maken. Met betrekking tot de moderne literatuur valt op te merken, dat de meeste jonge schrijvers die uiting geven aan het moderne levensgevoel tamelijk jong zijn, waardoor hun levenservaring zekere beperkingen kent. Verder vormt het schrijvende deel van onze natie een kleine minderheid, die onmogelijk alles kan weergeven wat er onder de mensen leeft. ‘Zonder twijfel wijst hun werk, als het strootje in de rivier, de richting waarin in deze tijd ook gedacht en gevoeld wordt; maar een handjevol schrijvers vertegenwoordigt niet alle stromingen in een samenleving. Er is stroom en tegenstroom; naast de schrijvenden staan de zwijgenden, die echter ook voelen en denken’, aldus Knuvelder, een bekend literatuur-historicus.⁵

Met deze beperkingen voor ogen willen we in het vervolg de moderne literatuur beschouwen als een spiegel, waarin we deze tijd leren kennen, maar niet alleen als spiegel. Immers ook voor iemand die zich niet gebonden weet aan het Woord van God, is het mogelijk uit de literatuur van vandaag deze tijd te bestuderen, al zal hij niet tot een schriftuurlijke taxatie kunnen komen, omdat de enige Norm ontbreekt. Men zou kunnen zeggen, dat het spiegelkarakter van de literatuur zonder meer een vertekend beeld kan geven van de werkelijkheid. Zo beschouwd is de moderne literatuur voor ons meer dan een spiegel van deze tijd.

5 Gerard Knuvelder, Spiegelbeeld, 's-Hertogenbosch 1964, 10.