Dagboekfragmenten 1940-1945

Onderwijzeres, 35 jaar - Biesbos
27 December 1944

- Een waardig slot van de Kerstfeestviering der Duitsers gisteravond! Marianne loopt met een woedend gezicht door het gedeelte van het huis, dat haar nog gelaten is en is ongenaakbaar - Hassenfeldt en Müller trekken als geslagen honden druipstaartend af, als ze iemand van ons zien aankomen. Ze hebben het nu àl te bont gemaakt, voelen dat blijkbaar zelf ook, al zeggen ze niets. Tegen 7 uur gisteravond begon het Geburtstagfeier op hun kamer: kameraden, Schnaps èn een vrouw! Na een uur waren ze allemaal stomdronken; we hoorden hen zingen, brullen, schreeuwen, daartussen door klonk hoogop het hysterische lachen van de

[p. 480]

‘vriendin’. Zo ging het door, uren lang. We zaten bij elkaar en deden of we niets hoorden van het bacchanaal. Met grote verwonderde, vroegwijze ogen keek Lo zijn vader aan, maar vroeg niets. We hebben hem al heel gauw naar zijn bed gebracht beneden en gingen zelf ook vroeg, niet om te slapen, maar om tenminste weg te zijn - de kelderdeur plus die van de kamer op slot en zo hebben we het eind afgewacht. Na de luidruchtigheid werd het vreemd stil - een gedeelte van de gasten stommelde de trap op, anderen trokken schreeuwend af, de ‘Juffrouw’ bleef achter! - Marianne en ik lagen uren lang wakker, de anderen sliepen door. Tegen een uur of 2 bonsde iemand op de deur, riep dat er ‘kurze Sache gemacht’ moest worden, waarop we de Fräulein hoorden weggaan, uitgeleide gedaan door een paar kameraden. - Zo vierde Sanitäter Willy Müller zijn verjaardag als frontsoldaat, zoals zovelen met hem deden en doen al deze jaren door - Toen stond Marianne vastberaden op en klom naar boven, juist op tijd om te zien hoe Hassenfeldt met opgestroopte mouwen de gang begon te dweilen, in 't holst van de nacht! Het was een onbeschrijflijk toneel - Marianne met overelkaar geslagen armen als de verpersoonlijking van wrekende gerechtigheid neerziend op de Duitser, die van schrik en de koude nachtlucht bijna weer nuchter was geworden en verwoed bezig was de onsmakelijke sporen van het drinkgelag te doen verdwijnen - Er werd geen woord gezegd - ik voelde de spanning terwijl ik beneden lag te luisteren naar elk geluid van boven af. ‘En dat in mìjn huis!’ verzuchtte Marianne, toen ze weer beneden kwam, half huilend van woede - Wie had kunnen denken dat haar - keurig-onderhoudenhuis-in-vredestijd - nu op Kerstavond 1944 gedegradeerd zou zijn tot kazerne, kroeg en bordeel tegelijk? Oh du fröhliche, o du selige, gnadenbringende Weihnachtszeit!

Er hangt nu een vreemde, vijandige spanning in huis. De hele morgen heeft Marianne met water lopen sjouwen en heel demonstratief wel vier keer de gang nagedweild - als één van de zondaars verscheen, zwaaide ze des te harder met de dweil, deed of ze lucht waren, waarop ze zo gauw mogelijk verdwenen, zonder iets te zeggen -

Vlak bij het bruggetje kwam ik de Rode Kruis Feldwebel Müller op de flets tegen - hij groette niet, draaide zijn hoofd om en kreeg een kleur. Op dat moment had ik eigenlijk medelijden met de man - hebben wij het recht hem te verachten, omdat hij leeft, zoals duizen

[p. 481]

den soldaten, gedemoraliseerd door die oorlogshel - eerst in Rusland, dan in Normandië - Frankrijk - Zeeland en tenslotte vastgelopen in deze eindeloze Brabantse winter?

Is het te verwonderen dat ze, hij en alle anderen, tenslotte in de modder, letterlijk en figuurlijk blijven liggen? Waaraan ontlenen wij het recht, onszelf te verheffen boven hen, wij die altijd in een beschermde samenleving hebben verkeerd en tot nu toe nooit hebben geweten wat doodsangst, vertwijfeling, heimwee, radeloosheid en wanhoop betekenen in een mensenleven? Ik denk plotseling aan Karel - zou ook hij zich in al die bange eenzame jaren, waarin dag en nacht de dood, verraderlijk en sluipend hem op zee beloerde, hebben gehandhaafd als ‘nette burger?’ Welke maatstaf zullen zij aanleggen die alle normen van het gewone veilige leven achter zich lieten in deze oorlog - wat weten wij af van hem en al de anderen? Als zij niet door bijzondere Goddelijke macht worden bewaard, gaan ook zij geestelijk en moreel te gronde en wie van ons durft het bestaan hier de eerste steen te werpen? - Marianne is hierin hard, ik kan het me volkomen begrijpen en tòch heeft ze ongelijk, al durf ik haar dat in de gegeven omstandigheden niet te zeggen - ze zou me ontzet aankijken en me niet begrijpen -

Woensdag, 28 December

- Bij het overlezen van wat ik deze laatste dagen heb opgeschreven valt het me plotseling op, hoe eng onze gedachtengang is geworden. Iemand die in latere jaren dit nog eens onder de ogen zou krijgen, zal dan wel moeten denken: hoe is het mogelijk dat iemand, die bewust die gigantische worsteling in deze oorlog meemaakte en al de verschrikkingen van de bezetting als tijdgenoot beleefde, zich zó kan verliezen in de kleine dagelijkse gebeurtenissen in een afgelegen dorp vlak bij een stilstaand front - zo veel plaats inruimt aan beschrijvingen van willekeurige Duitse soldaten, die toch tot het vijandelijke bezettingsleger behoorden, en eigenlijk niet meer de grote lijn, die in dit alles liep in het oog heeft, alleen maar onbelangrijke détails vermeldt, die niets met de oorlog als zodanig hebben te maken! Degene die dit zou denken mag dan toch tot op zekere hoogte gelijk hebben; - ik zelf vind het niet anders, - maar het bewijst dan ook, hoe de typische situatie hier in dit geïsoleerde gebied ons maakt, tot wat we zijn geworden: mensen, die volkomen bij de dag leven, nauwelijks zich de toekomst anders kunnen denken, dan zoals de dag van vandaag zich aan ons

[p. 482]

voordoet, wel wetend dat er eenmaal iets gebeuren zal, waardoor alles ineens zal veranderen, maar dit alles verwachtend in een verre toekomst, waarin we misschien zelf er niet meer zullen zijn om er de grote vreugde van te ervaren. Zo worden we, doordat we nu al maanden geen krant (al is die ook gelijk geschakeld!) onder de ogen krijgen, nooit brieven van familie buiten dit eiland ontvangen, het geestelijk voedsel van de illegale kranten missen, geen Engelse zender meer horen (- er zijn natuurlijk wel radio's hier en daar, maar niemand weet wáár en er is geen stroom meer.) Dit alles werkt langzaam maar zeker op ons in en zonder dat we ons zelf er van bewust zijn. Totdat op een gegeven moment we plotseling tot de ontdekking komen, dat het ons alleen nog maar interesseert, of er veel of weinig wordt geschoten, of we 4 dan wel 6 Duitsers krijgen ingekwartierd. Dat zijn de reële dingen van iedere dag - al het andere begint buiten ons geestelijk en lichamelijk bereik te raken. En zo hebben wij - mensen als Ankie en ik - weinig anders meer te doen dan alle mensen, die om ons heen zijn, temidden waarvan we nu leven, dus ook de vele, vele Moffen die we dagelijks zien en horen, te observeren in de omgeving, waarin zij en wij nu al maanden verkeren. Soms is dat zelfs interessant, bij gebrek aan ander en beter materiaal. - ‘We leven nog, mensen’, zegt Herman Breedvelt vaak, als we 's morgens na een onrustige nacht in ons schuilkeldertje of op de harde vloer van de kamer wakker worden en elkaar verdwaasd slaperig aankijken; hij zegt het met een lach en een opgewekte stem, maar er is een ondertoon van diepe ernst in zijn woorden.

Dat is werkelijk bijna het enige, waar het nu voor ons nog op aankomt; we moeten leren, heel veel van wat ons nog belangrijk toeschijnt, los te laten, Wie kan nu zeggen, wat ons nog zal overkomen hier, vóór het laatste bedrijf van dit grote werelddrama zal zijn uitgespeeld? Al onze gesprekken, die we nog trachten te voeren omtrent de ‘toestand’, eindigen onveranderlijk met het niet erg intelligente, maar apatische: ‘We zullen maar afwachten’ -