Dagboekfragmenten 1940-1945

[p. 448]

Tramconducteur, 38 jaar - Rotterdam
10 November 1944, Vrijdag

- Wat er nu weer aan de hand is? Toen Gree vanmorgen Willem naar school wilde brengen kwam ze niet veel verder dan de deur, want al heel gauw hoorde ze dat alle wijken in de stad afgezet waren. De tram reed niet en niemand kon gaan werken. Wat de reden was, werd niet bekend, wel waren er geruchten dat alle mannen tusschen 17 en 40 jaar opgepikt zouden worden en ook wel dat de canadeezen over het Hollandsch diep zouden zijn. Een feit is dat ik niet verder ben geweest dan het hoofdkantoor in de straat, waar alleen een paar magazijnbedienden waren die met niets of niemand contact konden krijgen. In de loop van de ochtend blijkt dat door verspreiding van pamfletten en door een luidsprekerwagen bekend wordt gemaakt dat alle mannen tusschen 17 en 40 jaar, voorzien van mondvoorraad, warme kleding en een deken, zich in iedere straat moeten verzamelen om arbeid voor de Duitsche weermacht te verrichten. Indien dit niet vrijwillig geschiedt zal geweld worden gebruikt. Er zijn heel veel menschen op straat vooral vrouwen die de winkels bestormen om levensmiddelen. Het is vandaag bonnendag en nu blijkt ook dat alle rantsoenen brood, taptemelk, boter, vleesch weer zijn verminderd. Brood met 30%, boter met 50%, vleesch met 50%, terwijl Willem nu ook taptemelk krijgt. De toestand is echter zoo verward dat niemand op deze maatregel, die de hongersnood inluidt, reageert.

Om 12 uur komen er veel soldaten op straat, geheel bepakt en met het geweer in de aanslag. Om 12 uur 30 moet iedereen binnen blijven. Ik hoor in de verte de luidsprekerwagen en 1 van de buren heeft zoo'n pamflet. Nu is het 13 uur en ik zit te wachten tot mijn straat aan de beurt is. Om 15 uur is er nog niets aan de hand, de straten zijn leeg, bijna niemand loopt meer buiten. In het Noordeinde staat een groep mannen met koffertjes en pakjes, ze worden bewaakt door Duitsche soldaten, die zelfs een machinegeweer in stelling hebben gebracht. Ik geloof dat ze ons overslaan. Ik zoek maar zoo'n beetje werk, ik ruim de boel wat op, heb een paar nieuwe wielen onder de sulk^* gezet en wacht maar af. Af en toe ga ik eens even buiten de deur loeren. Als er zich te veel menschen buiten wagen wordt er op geschoten. Voor de rest is het nogal rustig want al is het vrij behoorlijk weer, er wordt vandaag bijna niet gevlogen. Het is

* Kinderwagentje

[p. 449]

nu 17 uur en nog steeds zijn ze niet geweest, maar ze zijn nu vlak bij bezig op de Oudedijk zoodat ik ieder oogenblik kan verwachten dat ze komen. Ik heb maar vast het een en ander opgezocht want de heeren geven je niet veel tijd.

Ze zijn nu, om 17¹⁵ in de straat bezig, ze bellen huis aan huis, en als er niemand zich aanmeldt doen ze huiszoeking. Gree kookt vlug eten want god weet wanneer ik weer wat te eten zal krijgen. Het begint al donker te worden en als er dan om 18 uur nog steeds niet is gebeld en het geheel donker is begin ik weer een beetje hoop te krijgen dat ik er voor vandaag uitspring. Doordat ik niet buiten kan komen weet ik niet precies hoe dat gevorder in z'n werk gaat. Door een spleetje van de deur heb ik even een groep soldaten gezien zoowat een stuk of 10 met de bajonet op het geweer. Af en toe lossen ze een schot om schrik aan te jagen en ook hier komt er een miterailleur bij te pas. Ik heb maar flink veel gegeten.

Om 19³⁰ komen Truus en Jan even kijken, ze mogen eigenlijk niet op straat, maar ze hebben gebruik gemaakt van de duisternis. Op de Korte Kade zijn ze al geweest, ook bij moeder in huis hebben ze gezocht, maar daar was niets te halen want Jan is al 44. Ik kan daar natuurlijk nu wel onderduiken maar dat is me te riskant, er zouden al te veel kennissen te weten komen waar ik uithing en verraders zijn er ook nog volop, terwijl ik ook niet zou weten wie Gree en de jongens zou onderhouden als het eens wat langer zou duren. Voor mezelf knijp ik hem niet maar ik kan er niet toe komen om de rest er aan te wagen, alleen uit principe. Om 21³⁰ gaan we naar bed en morgen zien we wel weer verder, want voor vandaag hebben we onze portie te pakken.

11 November, Zaterdag

- De heele nacht zijn ze blijven schieten. Vanmorgen reed er weer geen tram en de brug stond ook nog open. Bij de buren hebben ze alle mannen weggehaald maar mij en nog een paar menschen naast ons zijn ze vergeten. Nu schijnen ze in Crooswijk aan de gang te zijn en ook vannacht hebben ze b.v. in de Jericholaan nog gevorderd. Met dat al weet ik nu niet meer wat ik het beste kan doen, want de straat is, hier tenminste, weer vrij. Bij de Vlietlaan en het Jaffa blijkt echter alles weer afgezet te zijn. Om 10 uur ben ik maar weer eens gaan kijken aan het hoofdkantoor, er is echter nog niemand aanwezig. Een magazijnbediende die open doet weet ook niet veel anders dan dat ik me op het abbatoir

[p. 450]

kan gaan melden. Maar als ik probeer om daar te komen pikken ze me op de Goudscherijweg onherroepelijk in en ik heb toch weinig zin om me zelf er in te luizen, nu ik door een mazzeltje nog vrij ben. Daarbij is het nog gevaarlijk ook want zoo ze zeggen moeten alle mannen van 17 tot 40 binnen blijven tot ze geroepen of gehaald worden. Ik weet ook niet hoe ik het in moet pikken en ben maar thuis gebleven. In de loop van de ochtend blijkt verder dat ze alle mannen die gister zijn verzameld af gaan voeren. Voorlopig moeten ze in groote groepen naar Gouda loopen. Niemand weet echter wat er dan verder gebeurd. Ik zit nu onvrijwillig ondergedoken, maar daar kunnen m'n zenuwen niet tegen want ik weet nu heelemaal niet meer war er gaande is en hoe ik moet handelen. De radio brengt weinig nieuws, want van acties zooals er nu in R[otter]dam een gaande is, wordt met geen woord gewag gemaakt. De fronten in Brabant zijn, nu de Duitschers over de Maas zijn teruggetrokken welhaast tot rust gekomen. Ook op Walcheren is de strijd zoo goed als afgeloopen. Van de andere eilanden daar in de buurt wordt niets bekend. Nog steeds zijn er enkele ingesloten vestingen in Frankrijk, zooals Duinkerken en S[aint] Nazaire die verzet blijven bieden. Vanavond kreeg ik m'n eerste verjaardagscadeau, n.l. een stuk vleesch van Jan en Truus en Moeder. Dat kunnen we morgen best gebruiken, want we hebben niet veel eten in huis, en het is op het oogenblik haast niet mogelijk om het kleine beetje waarop de bonnen recht geven te koopen, want alle winkels worden nog steeds bestormd en daarom verkoopen ze mondjesmaat. Gree is bijna de heele dag op straat geweest om wat melk, brood, boter en wat grutterswaren in huis te krijgen. Rien en Wil zijn ook de heele dag binnen gebleven nu het op straat zo onveilig is. Rien is trouwens niet erg in orde. Gerrit en Riek en de heele rest van de familie zijn vandaag eens komen neuzen hoe ik het maakte, want ik ben de eenige, die nog geen 40 jaar is. De laatste sensatie is de V.2, een verbeterde raketbom die de Duitschers op het oogenblik gebruiken tegen Antwerpen en Londen en waarmee veel reclame wordt gemaakt. Vanavond de kachel maar weer aangemaakt, we hadden veel rook en weinig vuur.

12 November, Zondag

- Vandaag ben ik 39 jaar, maar onder zulke ongunstige omstandigheden heb ik nog nooit een verjaardag gevierd. Gisteravond en vannacht is de stroom niet uitgeschakeld, dus wisten we dat er nog steeds gevorderd werd. Vanmorgen hoorden

[p. 451]

we dan ook al gauw dat het op de veemarkt nog niet pluis was. Gree is dan ook maar aan de overkant gaan hooren, wat ik moest doen. Ze kwam alleen te weten dat ze me het daar niet lastig zouden maken als ik me niet op straat liet zien, dus blijf ik maar weer binnen. Vanmorgen is oma de Bruin gekomen met een paar appeltaarten die ze voor m'n verjaardag had gebakken. Dat was eigenlijk het enige behoorlijke snoeperijtje wat we hadden, want al het andere had Gree zonder suiker klaar moeten maken en maak nu maar eens advocaat met slagroom zonder suiker, eieren, room en brandewijn. Toch hadden we advocaat met slagroom, geheel van surrogaat, maar lekker was het niet. Van Gree en de jongens, heb ik een scheer-spiegeltje gehad, van Marie een plukje tabak met vloe en een knaak en ook nog een pakje echt cigarettenvloe (dat is een ongekende weelde want zoo'n boekje met 50 velletjes kost minstens ƒ1.50 als je het geluk heb er nog één op de kop te tikken.) van Ans de Raat. Voor de rest allemaal geld, zoowat ƒ15,- bij elkaar.

Door de beroerde tijd is er ook een beetje heibel in de familie, waar Jan en Truus bij betrokken zijn zoodat wij ons er buiten houden, maar waardoor de stemming toch niet je dát was. Er werden heel wat verhalen opgedischt, over onderduikers en hoe zij op alle mogelijke en onmogelijke manieren, zich voor de Duitschers hebben verstopt. De één is onder het kleed van een opgebaard lijk gekropen, de ander heeft een heele middag plat op het dak gelegen, terwijl er ook veel in de weilanden om de stad zijn gevlucht. Het afvoeren van de gevor[der]de mannen gaat steeds door, alles gaat te voet in Oostelijke richting eerst naar Gouda, dan naar Utrecht, waar ze 's nachts in scholen, fabrieken en kerken worden ondergebracht. Ze schijnen veel eten en ook tabak te krijgen, ± ƒ5.- per dag. Waar het einddoel is, is nog steeds niet bekend. Bij het afscheid spelen zich nogal eens drama's af. En ik leef maar per dag. Ik ben geen onderduiker maar ga me toch ook niet melden, want er is nergens bekend gemaakt dat, wanneer ze je vergeten, je dan uit je zelf moet komen. Ook vandaag hoorden we nog af en toe een geweerschot. Ook hooren we de laatste dagen nogal eens raketprojectielen z.g. V1 en V2 door de lucht rommelen. Het front in Nederland wordt nog steeds begrensd door de Maas, alleen bij Nijmegen is er dan een uitstulping tot bij de Rijn terwijl verder Zuidelijk tusschen Venraai en Maaseik nog een Duitsch bruggehoofd aan de Westelijke oever is.

[p. 452]

13 November, Maandag

- Vanacht is de stroom weer uitgeschakeld en vanmorgen hoorden we ook de tram weer, we zijn dus weer een stapje verder. Ik heb me maar weer extra dik aangekleed want ik moet overal rekening mee houden. Om 10 uur ben ik even naar de overkant gewipt. Omdat het morgen toch de laatste dag is dat ik bij de voedselvoorziening kan werken hebben ze me daar nu maar losgelaten en me naar de tram teruggewezen. Gree is toen naar de Isaäc Hubertstr. gegaan, want al is de vordering aan de huizen afgeloopen, toch wordt er op straat en in de tram nog nage-controleerd en worden nog heel wat mannen opgepakt, dus blijf ik nog even van de straat. Voorloopig kan ik nog wegblijven tot de zaak is geregeld, want men wil probeeren het trampersoneel vrij te krijgen, en dus zet ik mijn vrijwillige, maar opgedrongen gevangenschap voort. Ik sjouw maar weer zoo'n beetje door het huis, ruim de boel op, speel wat met Wil en heb ook nog geprobeerd om Rien d'r schoenen te maken, maar dat lukt me toch niet erg. Vanmiddag is Dien van Zanten nog even geweest. Die moest ook haring of kuit hebben en ze was erg blij dat we er tot nog toe zoo af zijn gekomen. Rien is wel naar school geweest maar ze was niet lekker en is vroeg naar bed gegaan. Wil is ook niet erg in orde, hij heeft tenminste, toen hij in bed lag, veel gebraakt. Gree is nog steeds bezig haar levensmiddelenrantsoen te verzamelen, in iedere winkel wat. Het rantsoen voor een volwassene is op het oogenblik: per persoon per dag

Aardappelen	300 gram
brood	200 gram
boter en vet	9 gram
meelspijs of peulvr.	28 gram
vleesch (of kaas)	5 gram
kaas	7 gram
stroop	18 gram

Als je nu boft krijg je inplaats van een ½ pond stroop in 14 dagen 125 gram suiker voor de zelfde periode. Vleesch is een groote uitzondering, meestal wordt het kaas. Jus maken we dan met wat surrogaat jusblokjes, die ook op de bon zijn. Willem krijgt de helft aardappels en maar 85 gram brood maar 2 × zooveel boter en 18 gram suiker extra en af en toe nog wat meelspijs en ¾ Liter taptemelk. Dit is dus ten hoogste ¼ gedeelte van wat een normale werkman eet. Ik vergat nog de ± 10 gram koffiesurrogaat die per dag wordt verstrekt of 250 gr. per 4 weken. Het is te veel om te sterven maar zeker te weinig om te blijven leven. Verder brandt de kachel alleen

[p. 453]

's Zaterdags 's avonds en 's Zondags en dan nog hebben we hoogstens tot nieuwjaar kolen. Is het een wónder dat ze ons deze week verrasten met een snoepbon voor 1½ ons zuurtjes per persoon? of is het een poging om deze jammerlijke groteske op de spits te drijven?

14 November, Dinsdag

- Vannacht slecht geslapen, want Wil was ziek, hij moest braken en telkens op de po. We hebben hem maar tusschen in genomen. Vanmorgen was hij weer beter en vanmiddag is hij weer naar school gegaan, dan zit hij tenminste warm. Ik heb weer de heele dag binnen gezeten, want nog steeds is de straat niet veilig voor me. Gree is weer veel op straat geweest om eten te bemachtigen. Ze heeft wat peulvruchten meegebracht maar aardappels kon ze niet krijgen. We hebben nog voor hooguit 2 dagen en het ziet er niet naar uit dat ze dan weer aangevoerd zullen zijn. Niet voor niets heeft de centrale keuken vandaag voor het laatst gedraaid, terwijl over de massavoeding zooals die in de bedoeling lag en waarvoor wij allemaal werden overgeplaatst, niet meer wordt gepraat. Er zijn geen voedingsmiddelen meer in de stad en daarmee uit. Wat er van terecht zal komen is mij een raadsel. De naaste toekomst ziet er angstaanjagend uit. Alles loopt vast op het transport vraagstuk. Er staat bijna geen materiaal meer ter beschikking voor het civiel verkeer. De massa optochten van mannen die weggevoerd worden zijn nu afgeloopen. De meesten van hen zijn nu reeds tot diep in Gelderland geloopen. Nog steeds weet niemand waar ze naar toe gaan, al wordt er over gesproken dat ze verdediginswerken aan moeten leggen. Ze zijn in ieder geval al voorbij Amersfoort. Berichten over hen komen maar sporadisch door. Van het trampersoneel zijn er ook heel wat weg. Ook zijn er veel die, zoo als ik, niet buiten komen.

Vandaag heb ik m'n klompschoenen zitten repareeren. Erg mooi ziet het er wel niet uit, maar ik kan er weer een paar weken op loopen, Vanavond hebben we de wasch gedaan want overdag kunnen we niet aan heet water komen, omdat we nog steeds allen 's avonds van 17 tot 18³⁰ over gas kunnen beschikken. Ook met de electriciteit is het hopeloos. 's Morgens zoowel als 's avonds, zitten we, nu de dagen korter worden, een half uur in het donker. Van de fronten in Nederland geen nieuws. Bij Metz wordt hard gevochten, en ook bij Budapest wordt alles op alles gezet om de stad in handen der Russen te brengen. Duitschlands laatste slagschip ‘De Tirpitz’ is

[p. 454]

voor de Noorsche kust, door Engelsche bommenwerpers buiten gevecht gesteld. De radio speelde vanavond de marsch Funebre van Chopin.

15 November, Woensdag

- De zaak ziet er vandaag wat normaler uit. Maar nu heeft er gisteravond in de ‘Voorwaarts’ gestaan dat de vorderingsactie is afgeloopen en dat nu niet meer zal worden gecontroleerd. Omdat wij heelemaal geen krant meer ontvangen kwam ik dat vanmorgen pas te weten. Nu is het echter dubbel oppassen, want het is niet de eerste maal dat de Duïtschers hun beloften niet nakomen. Had b.v. niet enkele dagen voor dat Duitschland Holland binnenviel, nog in de courant gestaan, dat Berlijn had verzekerd, Holland niet aan te vallen? Toch ben ik maar even naar de Is. Hubertstr. gegaan. Het was er echter een warwinkel omdat ook een groot deel van het kantoorpersoneel absent is. Tevens kwamen er een groot aantal menschen zich melden die terugkwamen van de voedselvoorziening en nu moeten ze daar met een paar menschen uitkienen, wie er gevorderd is, wie terugkomen, wie vrijstelling heeft en weet ik veel wat nog meer. Ze doen daar echter hun uiterste best om het trampersoneel vrij te krijgen. Maar door de uiterst beperkte dienst hebben ze voor al die menschen geen werk. Ik heb me maar weer gedrukt en zal nog maar eens een paar dagen aanzien, want al diegeenen die voor vordering in aanmerking komen, vertrouwen de zaak nog niet erg. Het eigenaardige is ook dat er zoo weinig officieels bij die vordering is te pas gebracht. Geen oproepen door radio en door middel van aanplakbiljetten, niets in de kranten enz. We weten dan ook niet of er in andere plaatsen is gevorderd en ook niet waar al die menschen heen zijn gebracht. Een deel schijnt in Amersfoort te zitten, maar ook in de richting van Leiden en Haarlem zijn ze afgevoerd. Er schijnen verder ook mannen boven de 40 jaar meegenomen te zijn, maar die krijgen vrijstelling.

Vanmorgen hebben we de kachel aangemaakt om de wasch te drogen. Hij rookte niet meer, want Maandag hebben we de schoorsteen eens met de stofzuiger behandeld. Hij brandt nu best. Met ingang van morgen wordt de electriciteit weer ingekrompen. We krijgen dan 's morgens ook geen stroom meer. Het wordt hoe langer hoe donkerder. Het weer is vandaag iets beter, nadat het dagenlang heeft geregend. Gree zou vanmiddag met Marie den boer opgaan

[p. 455]

om appels, maar ze is niet ver gekomen want ze kreeg onderweg maagkramp, of wat het dan ook is. Ze moest in het gras gaan zitten en is toen het over was maar gauw naar huis gekomen. In West Brabant blijft alles rustig nu Walcheren niet meer bestaat. Ten Oosten van Helmond echter is door de Amerikanen een nieuw offensief ingezet om het bruggehoofd ten Westen van de Maas op te ruimen. Bij Metz nog steeds hevige gevechten. In Italië blijft het heel langzaam gaan en aan het Oostfront is buiten de gevechten om Budapest weinig te doen. Morgen wordt niet alleen korter electr. geleverd, maar ook het ½ uurtje gas wat we 's morgens hadden, verdwijnt.

16 November, Donderdag

- Ik kan er nog steeds geen touw aan vastknopen, maar er komt nog geen onderduiker op straat, dus blijf ik ook maar binnen. Het begint anders bar onaangenaam te worden, want het is in huis ellendig koud zonder kachel, ook heb ik de heele dag honger. 't Is tenminste maar goed dat ik niet werk, want ik hou het alleen nog uit omdat ik een heel kalm leven lijdt en lange nachten slaap. Ook Gree krijgt niet half genoeg, omdat de jongens voorgaan. Die laten meestal nog wat over, maar dan vliegen wij er op af. Wil heeft vandaag op school warm gezeten en Rien heeft bij een buurmeisje gespeeld, waar de kachel brandt. Gree is weer veel op straat geweest, maar heeft niets anders meegebracht dan wat takken, en nog steeds geen aardappels. We hebben gister nog een paar Kg van Marie gehad, maar we moeten nu toch onze peulvruchten aan gaan spreken. Aan de fronten komt nog niet veel verandering al wordt er bij Venlo en ten Zuiden daarvan hard gevochten Het weer werkt dan ook niet mee. We lagen om 20 uur al in bed, dan hebben we het minste last van de kou.