Dagboekfragmenten 1940-1945

Lerares in stenografie en typen, 22 jaar
Ondergedoken in de Achterhoek
22 September 1942

- ... want wat is er eigenlijk te schrijven van de dagen, die wij hier doorbrengen in ons kamertje, dat tegelijk dienst doet als slaap-zit-eet-badkamer en zelfs als W.C.!! Als je van andere mensen hoorde spreken, die al enige tijd gedoken zijn, zou je zeggen: ‘Hoe houden die mensen 't uit!’ En toch, laat ik eerlijk zijn, de dagen gaan nog tamelijk vlug voorbij; natuurlijk niet, zoals in A'dam, waar je je werk en de nodige afleiding (de laatste tijd

[p. 192]

bestaande uit evacuatie, deportatie, werkkamp, razzia enz.) had, maar toch komen ze om. Wat ons ‘pension’ betreft, daarmee hebben wij het best getroffen. De mensen, bij wie wij zijn, zijn goed voor ons en kunnen zich niet indenken, dat een mens het leven, dat wij nu leiden vol kan houden. Maar wat weten zij van het leven dat wij sinds 't uitbreken van de oorlog hebben gehad? Wat weten zij van de angst, die wij hadden, als weet het gerucht de ronde deed, ‘dat ze weer aan 't oppakken waren’. Wat weten zij, hoe het is, 's morgens wakker te worden en elkaar nog verheugd te kunnen aanzien om dan te zeggen: ‘Hé, we zijn er nog, vannacht dus nog niet weggehaald; alweer één dag meegenomen.’ Neen, dit alles weten zij niet, kunnen zij ook niet weten, want laat ik eerlijk wezen, toen wij Donderdag 10 Sept. '42 te Aalten uit de trein stapten, kwam bij mijzelf het idee op: ‘Zou er nog oorlog zijn? Bestaat hier Jodenvervolging? Alles is hier zo rustig, zo heel anders dan wij de laatste tijd gewend waren. Hier zullen wij misschien zelf ook iets rustiger worden.’ En inderdaad, wij komen hier bij. Wij slapen heerlijk en komen slechts met moeite 's morgens 't bed uit. Van vroeg naar bed gaan komt niet veel. Om ca. 9 uur 's avonds komen we uit onze ‘cel’, praten even in de keuken en gaan dan ‘luchten’. Hierna gaan we weer in de keuken zitten, pratend totdat de pap op tafel komt. Vroeger dan 11 uur hebben we nog niet in bed gelegen tot nu toe. De boer is een goede prater en als hij eenmaal begint, is hij nog niet klaar. Ik versta wel niet altijd alles, wat er wordt gesproken, maar het meeste begrijp ik toch en anders vertolkt mijn man dit dialect wel voor mij. Juist gisterenavond kreeg ik een compliment van de dochter des huizes, die het zo geweldig vindt, dat ik hen zo goed versta. De hele familie was het er mee eens, dat de meeste stadsmensen hen vaak niet kunnen begrijpen.

Tonia, die ons hier meestal verzorgt, zou ons wel de hele dag door willen laten eten en drinken. Bij dit meisje kan het er ook niet in, dat een dergelijke toestand mogelijk is. Als zij met ons praat, heeft zij moeite om niet te huilen en vaak moeten wij haar nog troosten, i.p.v. zij ons. Dit heb ik trouwens de laatste tijd ook gemerkt met onze vrienden. Vaak zaten zij nog meer in de put dan wij. Hoe komt dat toch? Hebben wij, Joden, dan zo'n andere mentaliteit, dat wij in al onze treurigheid en diepe ellende toch nog de vrolijke kant ervan kunnen zien, of zijn wij zo hard geworden? Ik geloof, dat het laatste wel 't geval is. Ikzelf b.v. voel me soms als een kei zo

[p. 193]

hard. Soms denk ik wel, dat ik niet eens meer zal kunnen huilen. De laatste dagen voor ons vertrek heb ik menig traantje gelaten en heb vaak iets moeten wegslikken om me toch maar flink te houden, want flink moet je toch zijn, is't niet? Je weet toch, wat je begint en je moet de consequentie's ervan kunnen dragen. En verbeeld je, iemand zou je zien met een behuild gezicht en ze zouden je vragen, wat er aan scheelt; een reden zou je niet kunnen opgeven en de vrager zou er 't zijne van denken. Neen, dat betekent spelen met je leven, en een ‘duiker’ moet op z'n hoede zijn. Hoe vaak zei Moeder niet tegen mij: ‘Ik geloof, dat jij niet eens ten volle beseft, wat het eigenlijk betekent te duiken. Je denkt er zo licht over. ‘Neen, Mamsje, ik wist wel wat ik deed, toen ik er de voorkeur aan gaf met mijn man te verdwijnen i.p.v. hem naar een kamp te laten gaan, want wat daar het vervolg op is, dat weet iedere Jood en zelfs bijna iedere Ariër maar al te goed. Ik wist wel, dat het betekende jullie achter de moeten laten zonder eigenlijk te weten, of we elkaar wel ooit weer zullen zien, iets, waar ik vaak erg aan twijfel. Maar ..... ik had gekozen, dus ..... ‘try to make the best of it.’

Vandaag, 22 September 1942, een dag, zoals de voorgaande. Veel peren gingen weer door onze handen, maar zo heb je tenminste het idee je toch nog een beetje nuttig te maken. Om 4 uur zijn we klaar en gaan nog wat lezen en studeren. Ik dicteer mijn man Hollands steno, 100 lettergrepen per minuut en ben niet tevreden over zijn teruglezen. Dat zou hij wel beter kunnen, maat ik geloof, dat hij er niet al te veel voor voelt en het meer voor de afleiding een beetje opneemt. Ook ik oefen elke dag wat om geen stijve vingers te krijgen, want niemand weet, wat ons na de oorlog te wachten zal staan en als er gewerkt moet worden, doe ik mee.

Om 6 uur komt Tonia ons vragen, of we ook iets voelen voor gebakken aardappelen bij 't brood. Hierop gaan wij natuurlijk direct in. Zou zij enig idee hebben, dat zo iets in A'dam een luxe betekent, want hiervoor heeft men boter, vet of slaolie nodig en dat kan men in een stadse huishouding niet zo gemakkelijk missen. Hier is het echter in de ongeveer 10 dagen, dat we hier zijn al de 3^o keer, dat we ze krijgen. Oh, wat hebben de boeren het nog goed en wat missen wij, stadsmensen, in deze tijd veel. De vitaminen, die wij in overvloed hebben meegenomen, gebruiken wij in 't geheel niet. Dat zou werkelijk onzin zijn. Laten wij ze maar bewaren, wie weet, hoe wij ze nog eens nodig hebben, want of we hier mogen blijven

[p. 194]

tot het einde van de oorlog is nog zeer vaag. Oorspronkelijke toch wilde de boer ons wel nemen voor 14 dagen, maar nu heeft hij de toezegging gedaan ons toch met na 14 dagen (dit is a.s. Vrijdag) eruit te zetten. Wij hebben dus nog even uitstel en intussen wordt er nog steeds voor ons gezocht. Oh, denk nu niet, als je duikt, dat je dan veilig bent: Ik moet er niet aan denken, dat er ook nog wel eens een dag kan komen, dat de boer angst zou krijgen en wij dakloos zullen worden. Maar een mens is de vijand van zijn gedachte, dus geen zorgen voor de tijd! Maar toch op een dag als vandaag, met veel wind, donkere wolken en regen, ben je triestiger gestemd, dan wanneer je opstaat en je de zon ziet schijnen. Zo'n donkere dag is het vandaag en ik voel me ook niet al te opgewekt. Vaak vertoeven mijn gedachten thuis, waar Vader, Moeder en mijn broer zijn (tenminste dat hoop ik; wie weet, wat er intussen al is gebeurd!) Hoe zouden die drie het daar maken? Zou Vader nog thuis zijn, nog niet in het kamp? Zou mijn broer nog werken, of zou ook hij een gelegenheid hebben gehad weg te komen? Oh, hoe hoop ik het voor hem; wij deden hier al moeite, maar tot nu toe zonder resultaat. Hoe zou Moeder zijn? Zou zij zich wel flink houden? Ja, over haar ben ik misschien wel 't meest ongerust; maar mijn man is echter vol goede moed wat betreft een spoedig weerzien en waarom zou hij geen gelijk hebben? Zoals in alles, vertrouw ik ook hierin op hem. Of zou zijn optimisme alleen bedoeld zijn om mij op te vrolijken? Dat zal ik natuurlijk pas aan 't einde van de oorlog weten.

Op 't ogenblik zit hij te lezen, terwijl ik aan 't schrijven ben. Ja, er gaat zoveel in je om, haast teveel om alles neer te schrijven. Ik geloof dan ook, dat ik er voor vandaag maar een eind aan maak, het is trouwens al half 8. Vanavond moeten wij binnen blijven, totdat er iemand geweest is, die peren komt weghalen, want hier hebben ze haast te veel. Wij hopen, dat die persoon vroeg komt, anders kunnen wij er helemaal niet meer uit. Ja, wij zijn van veel omstandigheden afhankelijk.

Het wordt al donker en ik kan haast niet zien meer. Even nog vermelden, wat voor fruit we vandaag hebben genuttigd: perziken, pruimen, ± 3 appels, peren (per stuk wegend ± 3½ ons!) en ingemaakte pruimen. Het kan er wel mee door hé? Ik stop nu, want ik ga de laatste appel, die over is, nog schillen.