Dagboekfragmenten 1940-1945

[p. 185]

Leraar, 40 jaar - Gijzelaar in Haaren
16 Augustus 1942

- Dit schrijf ik op de Zondag na de dag, die op ons allen misschien wel de diepste, de schrijnendste indruk van ons leven gemaakt heeft. De ochtend heeft nu nauwelijks meer een indruk nagelaten. Het etensuur was [op Vrijdag 14 Augustus] in de war, de groente scheen niet op tijd gekomen. Na 't eten begon de simultaan wedstrijd van Mr. Rassers aan 18 borden. Hij verloor er 2, won er veertien en speelde er 2 remise, w.o. tegen mij. Ik bleef het laatst over en had toen 2 pionnen meer, maar nog een moeilijk eindspel. Na deze hele middag binnen had ik er behoefte aan 's avonds wat buiten te zitten, deed dat ook en las. Om half tien reeds werden we door de schildwacht geroepen naar binnen te gaan. Daar het bericht, dat twee van onze mensen Ruys en Bennekers geroepen zijn. Zij moesten met hun bagage komen, voorlopig naar Gestel naar men zeide. Het aflopen van de fatale termijn voor aanmelding of opsporing van de daders doet ons het ergste vrezen, ofschoon men nog altijd dit ergste niet wil geloven. In de aula, waar Ruys lag is door Ds. Heldring gebeden. Daarna is er geen woord meer gesproken. Ook Ds. Vollebregt bad op verzoek van Schaap op onze kamer.....

15 Augustus,

's Morgens om half zeven gewekt met de oproep: ‘Om half acht appèl’. Door een samenloop van omstandigheden was er geen water. Ongewassen kwamen de meesten beneden. Toen het halfacht was, werd het appèl weer afgelast. Eerst eten. Dit gebeurde. De kerkdienst was vervroegd met het oog op de RK. feestdag: Maria Hemelvaart. Ik ging naar boven om de kamer schoon te maken, maar was nog niet begonnen toen de oproep tot appèl opnieuw klonk. De stroom van mannen ging naar het tweede voetbalveld. We stelden ons in een vierkant op, telkens vier mannen achter elkaar. Het is een stralende ochtend, heldere zonneschijn. De commandant verschijnt, hij verbiedt de ‘Raucherei’. Direct daarna verschijnen twee Duitse officieren. Even klopt het hart je in de keel. Nu zullen we het weten. Want wat de mededeling, die een van hen gaat doen inhoudt, begrijpt ieder. Wat is het lot van onze twee mannen? Een lange inleiding vol titulatuur, waarin de namen Rauter en Christiaansen genoemd worden, de daders van de aanslag op een ‘Urlauberzug’ hebben zich niet aangemeld, alles in een af-

[p. 186]

gebeten Duits, dat op zichzelf al erg genoeg is om aan te horen, eindelijk de namen vijf zijn het er, waaronder Ruys en Bennekers, ‘in den frühen Morgenstunden den 15 August erschossen.’ Er waart een rilling door de gelederen, een nauwelijks hoorbaar steunen, vol afgrijzen. Volgt nog een verwijt aan de Nederlandse regering en een verklaring, dat de Duitse autoriteiten het betreuren tot deze stap te hebben moeten overgaan. Daarna leest dezelfde man in goed Nederlands dezelfde verklaring voor. Ze verdwijnen. De commandant, ‘Sie können abtreten’. Enkele doen het. Daar roept een stem: ‘Staan blijven. Stilte om onze mannen te herdenken’. De gelederen sluiten zich weer. Stil, heel stil staan we, tegen de 600 mannen, ouderen, jongeren, in de stralende zon en denken aan hen, voor wie hij deze dag niet meer is opgegaan, trachten te beseffen wat in hem moet zijn omgegaan in de weinige uren sedert ze de vorige avond uit ons midden werden weggehaald. De woorden van Goudriaan ‘Ik dank U’ breken eindelijk de stilte. We verspreiden ons. Namen worden herhaald, vragen gesteld, wie? van waar? niet slechts Rotterdammers zijn het. Verslagenheid. Dus toch! Sommigen hadden het zeker geacht, anderen dachten het ergste niet te hoeven vrezen. Ieder denkt ‘wanneer zal 't mij treffen of zal het voorbij gaan’, God geve, dat we de dood rustig en moedig zullen kunnen aanvaarden. Maar wat je bekruipt en bespringt is de afkeer, de ontzetting over het onrecht. Vijf mensen gedood, voor een daad waaraan zij part noch deel konden hebben, gekozen uit ons midden op welke willekeurige wijze.

De bibliotheek ging door. 't Was stil eerst, later wat drukker. Er lopen nog een tijdlang een paar officieren rond. Twee mensen, o bittere tegenstelling, worden dezelfde morgen uit de gijzeling ontslagen, Goudriaan deelt mee, dat er een schrijfverbod komt. Er wordt een herdenkingsplechtigheid aangekondigd 's middags. Ik ga om drie uur. Na 't eten hebben we de stoelen in de recreatie zaal gebracht. Er is een katheder gebouwd zoals bij de kerkdiensten, witte dahlia's zijn er op gezet.

Prof Kraemer leest bijbel gedeelten, waaronder het slot van Romeinen 8: ‘Wie zal ons scheiden van de liefde van Christus?’

Hij spreekt eenvoudige, doorvoelde woorden. ‘Wij zouden misschien het liefst maar lang zwijgen’. Mgr. Hendriks van den Bosch (de vicaris) beklimt dan het spreekgestoelte, een tikje rhetorisch maar mannelijk en flink klinken z'n woorden. ‘De Heer heeft gege-

[p. 187]

ven de Heer heeft genomen. De naam des Heren zij geprezen.’ Later spreekt hij een gebed uit, met de woorden uit De Navolging v. Christus. Andriesen speelt ten slotte kort een stille, gedragen melodie. Stil gaan we heen.

Bridge en voetbalwedstrijden zijn afgelast, lessen gaan niet door.

Ik heb nog een tijd op de kamer gezeten, zo maar stilgezeten. Hoeveel gedachten gaan er door je heen? Gedachten aan thuis, waar ze in angst en onzekerheid zijn misschien en waar je iets van de rust en de zekerheid zou willen geven, die bij de verslagenheid toch ons gebleven is.

't Is prachtig weer gebleven. Ik ga naar buiten en ga in de zon zitten lezen. Van kamer doen is niets meer gekomen, dat moet vanavond maar. ‘Een namiddag in September’ van Zielens heet het boek en het tragisch zelfmoordplegen van de soldaat Lucien op 29 Sept '38 bij 't dreigen van den oorlog, die toen werd afgewend is enigszins van dezelfde stemming als deze dag. 't Is stil in 't kamp, geen gelach, geen luid gepraat.

Na 't eten doe ik de kamer en ruim op. Vollebregt helpt. Daarna zit ik nog wat buiten te lezen.

't Is zoals Kraemer in z'n toespraak zei een dag geweest, die we nooit zullen vergeten, misschien de aangrijpendste van ons leven.

16 Augustus, Zondag.

We zijn wat later op, maar eten weer in de eerste ploeg. Na 't eten scheren, krant lezen. De kerkdienst wordt geleid door Prof van Holk. Hij spreekt over de Christelijke vrijheid. Gal. 5:1. Een voortreffelijke toespraak. In onze gevangenschap blijft ons de vrijheid, waarmee Christus ons vrijgemaakt heeft, de vrijheid, waaruit Paulus tegenover vorsten in alle moeilijke omstandigheden een schat heeft geput, die neergelegd in de brieven, waardevoller is dan wereldlitteratuur.

Na afloop gesprekje met not. Schaberg. die ook genoten had ... Een beetje gewandeld. Eten. Ik ga daarna zitten schrijven; maar Kortman nodigt tot schaken uit. We onderbreken dit om te luisteren naar Andriessen, die een concert geeft niet als een herdenking bedoeld, ‘omdat dit gisteren op ontroerende wijze door de spreker is geschied’, maar met de bedoeling ons uit te beuren boven het wreed gebeuren van de vorige dag. Hij speelt een Koraalvoorspel van Bach, de chromatische fantasie en fuge ook van Bach en Beethoven's laatste klaviersonate (op. 111), welke hij kenschetste als de strijd en

[p. 188]

de overwinning of beter nog strijd en innerlijke aanschouwing. 't Was mooi en deed wat Andriessen bedoelde, het bracht ons na de schrijning van leed en onrecht, rust en stilte voor ons innerlijk.