Gedichten (2 delen)

[423] Op de reedenstryd, oover de kooninghlyke siekte, te Leiden gehouden, door Geeraard Worst, voor syn geneesheerschap (p. 725)

toelichting

Gerard Worst, uit een vermogende Amsterdamse familie, had zich op 22 april 1652 laten inschrijven als student medicijnen in Leiden. Hij was toen 20 jaar oud. Op 21 juni 1655 promoveerde hij er op de these De morbo regio (Over de koninklijke ziekte). Waarschijnlijk vestigde hij zich na zijn promotie als arts in Amsterdam, waar hij in 1665 trouwde met Cornelia van Eijssen. Zijn sterfjaar is mij niet bekend (Lindeboom, 1984, 2207). Dit gedicht staat op p. 549-550 van Six' Poësy.

[p. 729]

annotatie
titel	de Reedenstryd: de verdediging van het proefschrift
	de kooninghlyke siekte: letterlijke vertaling van ‘morbus regius’, de Latijnse benaming voor de geelzucht (vgl. wnt vii, ii, 5281 onder ‘koningszeer’ en de annotatie bij r. 33 hieronder)
	voor: dwz. ter verkrijging van
1	geeluwe: geelzucht (wnt iv, 1326)
	geen klein gebrek: een ernstige ziekte
2	verdek: bedekking, bekleding (wnt xix, 1100)
5	Niet ongelyk: In een kleine overeenkomst met, In enige mate gelijkend op
6	zoo: om die reden (de eerste van een zestal naamsverklaringen die Six min of meer gekscherend geeft)
7	uit: ‘vanuit’, vanwege de situatie in
	de schuifflers: de tafelschuimers, de klaplopers (wnt xiv, 1140, deze plaats)
8-9	vet en grof, Te gulsigh slokkende: doordat ze te gulzig vette en zware spijzen opslokken
10	nimmermeer geleeghde: dwz. altijd met enig voedsel belaste
11	Staagh: Bij voortduring
12	jonghst: uiteindelijk (wnt vii, i, 393: ‘In deze opvatting alleen bij six v. chand. aangetroffen’)
13	is het: dwz. luidt de eigenlijke naam
	booghgeel: ‘booggeel’ of ‘booggeluwe’ (vgl. wnt iv, 665)
	naa: naar
13-14	den boogh Van Iris spansel: het gebogen uitspansel van Iris, dwz. de iris in het oog. De iris (of het regenboogvlies) dankt zijn naam aan Iris, de godin van de regenboog (wnt vi, 2244).
14	geel in 't oogh: dwz. dat bij die ziekte een gele kleur in het oog vertoont
15	geelvink: omdat de geelvink ook ‘koninkje’ heet?
	't foret: de fret, de speciaal voor de jacht op konijnen gekweekte albinovorm van de bunzing (wnt iii, iii, 4675, deze plaats)
16	Van oogen geel: Die (de fret, die) gele ogen heeft
	waar mee: nl. 't foret, waarmee
17	Om duinehoolen loos gehangen: Dat op sluwe wijze in de duinen rond konijneholen wordt gespannen
18	Het knyn: Het konijn. De op het eerste gezicht weinig terzakedoende uitweiding over de jacht blijkt de gekscherende verklaring te bevatten van de etymologische samenhang tussen de benaming voor de geelzucht en de fret met zijn gele ogen: de kooninghlyke siekte zou aanvankelijk wel eens de ‘konijnelijke’ geheten kunnen hebben ...
	werd: wordt
19	werd [...] gedoopt: komt ... aan zijn naam. In r. 19-30 noemt Six een drietal kwalen die op soortgelijke wijze aan hun naam komen: nl. wegens hun symptomen (vgl. r. 4-6 en r. 13-18) of wegens het soort mensen dat aan de kwaal lijden (vgl. r. 7-12). De redenering op basis van analogieën moet zijn gekscherende naamsverklaringen ondersteunen.
21-22	Zoo werd er pest [...] Genoemt: Evenzo heet een vorm van pest
22	peeperkool: peperkool, peperkoren of pestkool, naam voor de pestziekte die zweren op de huid veroorzaakt (wnt xii, i, 1159, 1172 en 1393)

[p. 730]

23	Uitslaande korlwys: Die een korrelgewijze uitslag veroorzaakt (als van peperkorrels)
	verven: kleur
24	baastigh: spoedig
25	werd: wordt
	gicht: jicht, artritis
26	lien: mensen
27	Geseit: Genoemd
28	verslampampt: zich ... te buiten gaat (wnt xiv, 1560)
28-29	veel keurs Van: allerhande
29	geilheit: overmatigheid, weelderigheid (vgl. wnt iv, 910)
	Rhynsche struiken: wijn van Rijnse wijnstokken
31	wel eer: vroeger
32	van een Hongersch heer: door een ‘Hongaars heer’, een kwakzalver (vgl. wnt vi, 920 en 925 en x, 116)
33	Of Kooningh: Of door een koning. De handoplegging van een koning werd beschouwd als heilzaam voor geelzuchtlijders. Het wnt meent dat in dit bijgeloof de oorsprong van de benaming ‘koningszeer’ (morbus regius) te vinden is (wnt vii, ii, 5281).
34	Gelyk: Zoals inderdaad
35	erflik aan 't regeeren: dat ... erfelijk regeert
36	Met raaken: Met aanrakingen, handopleggingen (wnt xii, iii, 73)
	heilt: geneest
	de gorgelseeren: dwz. de lijders aan een geelzuchtgezwel in de hals. Ik neem echter aan, dat Six hier sarcastisch bedoelt dat de Franse koning wel eens iemand ‘van de pijn in zijn hals geneest’, nl. door hem te laten onthoofden. In deze opvatting krijgt Met raaken de betekenis ‘Met slagen die doel treffen’ (wnt xii, iii, 73). Hier blijkt nog eens dat Six zijn naamsverklaringen als een spelletje geeft en daarbij niet serieus is.
37	Zoo: Evenzo
	Adriaan: keizer Hadrianus. Toen Hadrianus eens koortsig was, raakte een oude blinde man hem aan. Op hetzelfde moment was de keizer genezen en de blinde weer ziende. De anecdote gaat terug op Hadrianus' biografie door Aelius Spartianus (xxv, 3-4).
38	Gelyk: Evenals
	de Keiser Vespasiaan: Suetonius' biografie van Vespasianus (vii, 2-3) vermeldt dat de keizer eens een blinde heeft genezen door in diens ogen te spuwen.
40	nu: in deze tijd nog. Six weet immers alleen twee Antieke en door hem kennelijk als obscuur beoordeelde exempla te geven en laat de ‘genezingen’ door een kwakzalver en door de Franse koning verder voor zichzelf spreken.
	was: zou zijn
41	niet wou keeren: zich niet ... zou willen wenden
42	ontbeeren: moeten missen
43	sieke, aan: lijder aan
45	op stoel: vanaf het spreekgestoelte
46	syn prysliker gevoel: zijn gevoelen dat, zijn visie die lofwaardiger is dan het genoemde bijgeloof

[p. 731]

47	Al eer: Voordat
	geneesheer wyen: tot medisch doctor promoveren
49	Dat: Nu kan het zijn, dat
	Weesop: Weesp. Bij de promotie werd Worsts geboorteplaats aangeduid als ‘Wesop-Batavorum’, bij zijn immatriculatie heette hij nog ‘Amstelodamensis’, hetgeen dus waarschijnlijk alleen betrekking had op zijn toenmalige woonplaats (vgl. Lindeboom, 1984, 2207).
50	vry: vrijelijk, zonder terughoudendheid
	een tree te hooger tree: nog een trede stijgt in de achting van de mensen
51	Als Koërs, met hun voesteres: Evenals de bewoners van het eiland Cos met hun min, dwz. met het eiland zelf (wnt xxii, 134, deze plaats)
52	Verheeven: Die in de achting zijn gestegen
	om Hippokrates: vanwege Hippokrates, die afkomstig was van Cos
53	keert: komt terug (nl. naar Amsterdam)
	met Febus blaaren: met lauwertakken. De laurier is Phoebus Apollo gewijd wegens zijn liefde voor Daphne, die in een laurier is veranderd.
54	haare Vecht: haar Vecht, waarlangs Weesp immers ligt
	vermaaren: de lof van ... verkondigen