'Wie schaft er op de woorden?' Over de beschrijving en het beschrijvende bij Stijn Streuvels

[p. 676]

‘als vage schimmen van wie de geweldige gebaren in een droomnevel vergaan’. ‘Het leven en de dood in de ast’ (1926)

Inleiding

Met ‘Het leven en de dood in de ast’ nemen we een sprong van bijna twee decennia. De tekst vormt aanvankelijk, samen met ‘Kerstmis in Niemandsland’ en ‘De werkman’, een soort triptiek, die in 1926 verschijnt bij Veen onder de titel Werkmensen en algemeen erkend wordt als een hoogtepunt in het oeuvre van Stijn Streuvels.

Het verhaal laat zich niet zo gemakkelijk samenvatten. Terwijl het buiten regent en waait, zijn vijf mannen in een schuur bezig met het drogen van cichoreiwortels. Pas na een poosje doemen een vijftal individuen op uit de damp: de jongeren De Maf en Lot, de bejaarde Blomme, de opperdroger Hutsebolle en de gebrekkige Fliepo. Tegen de avond komen er steeds meer kijklustigen opdagen, om te schuilen en om plezier te maken. Nadat rond vijf uur het zoveelste bedrijf is afgelopen, hebben de mannen een rustpoos van vier uren. De Maf en Lot wassen en kleden zich en gaan ervan door. De andere drie, die in de ast zullen overnachten, nemen hun “vesperei” terwijl de “zondagsgasten” zich vermaken (729). Wanneer de boer plots binnenkomt, vlucht de bende naar buiten. Boer en drogers onderhouden een “vormelijke gekeuvel” (735), tot om negen uur de wortels moeten worden gekeerd en de mannen alleen achterblijven. Na deze klus verorberen ze in stilte hun avondmaal. In de ast voelen zij zich veilig tegen het slechte weer buiten.

Na een onbepaalde tijd horen ze een paard voorbijdraven: de jonge boer op veroveringspad. Het geluid zet hen alle drie aan het denken over zijn uitspattingen (al drie meiden werden op de hoeve misbruikt en op straat gezet). Hutsebolle denkt aan de herrie rond de boerderij de zomer daarvoor, die eindigde toen de boer met zijn geweer in de bende schoot en de gendarmen erbij betrok. Nochtans is er geen reden tot paniek: in zijn eigen jeugd was de boer geen haar beter, en het had er hem toch niet van weerhouden een deftige boerendochter te trouwen en zich nu als een strenge “kerkmeester” (738) te gedragen. Fliepo fantaseert over de

[p. 677]

boerenzoon en “zondigt met gedachten en begeerten tegen 't negende gebod” (738). Blomme bedenkt hoe de spaarcenten van de gierige boerin “aan schuiferfluiten en gemeen vrouwvolk” worden besteed (738).

Hij begint een jeugdherinnering te vertellen. Ooit zag hij een boer van zijn paard vallen, met de dood tot gevolg. Dat gebeurde op de Fiertel in Ronse, waarnaar hij met twee kameraden was getrokken. Het was een dag vol “amestraties” (739): geflirt, ruzie met het zijn vriendin, een vechtpartij, een woedende moeder. Fliepo vertelt een verhaal over een paraplu, Hutsebolle over een zetel die ze bij hem thuis na lang sparen hadden gekocht maar al gauw tot brandhout verwerkten omdat zoveel luxe in een werkmensenhuis niet hoort. Deze verhalen en gesprekken doen hun gedachten afdwalen. Hutsebolle mijmert over de dood, over de verleiding van drank en vrouwen om aan de last van het gezinsleven te ontsnappen en over de noodlottigheid van ieders leven. Blomme vergelijkt zijn jeugd met zijn huidige leven, denkt aan zijn ongelukkige huwelijksleven, aan een slippertje van lang geleden, en aan de manier waarop zijn kinderen het ouderlijk nest zijn uitgevlogen. Met het “droombeeld” van “een schoon, net koeiplekje” met wat akkerland bij raakt hij, zoals elke avond, in slaap (759).

Knorre, een oude zwerver, komt binnengewankeld en valt in een hoek neer. Zijn binnenkomst verstoort Blommes droom en zet Hutsebolle aan het denken over hoe de mens en de maatschappij ineen zitten: jongeren hebben een nietsontziende drang tot genot, hard werken levert toch weinig of niets op, de rijken gaan met het beste deel aan de haal maar zijn toch ook niet gelukkig. Om twaalf uur maakt hij de anderen wakker om de bonen te keren. Knorre ligt in een hoek te snurken als een varken. Na een borrel gaan ze weer slapen. Terwijl buiten de storm woedt, spelen drie soorten muizen (het “kleinvolk” (763), de rijken en de waaghalzen) een stuk dat “gelijk bij de mensen” (763) eerst over de “struggle for life” (763) gaat en dan in driftige “zottemarterije” (764) ontaardt. Wanneer een uil plots neerploft en drie muizen grijpt, vlucht de rest.

Intussen droomt Blomme over een bezoek aan notaris Knorre. Hij put uit een gevonden geldbeurs altijd maar vijffrankstukken, maar het laatste dat hij opdiept is een “peerdekeutel” (766). Iemand schaterlacht, Blomme wordt wakker en beschuldigt Fliepo. Zijn uitval verstoorde Fliepo's wellustig gemijmer over de twee boerendochters. De gedachten van de jongen drijven weer af. Hij bewondert Knorre als de verpersoonlijking van het onbekende dat hem aantrekt en hoopt dat de man, zoals altijd, aan het vertellen zal slaan. Omdat dat niet gebeurt, vreest hij dat Knorre ligt te sterven. Uiteindelijk valt hij in slaap en

[p. 678]

droomt dat hij samen met Knorre op reis is. De werkende Blomme, langs wiens koeiplekje zij voorbijkomen, wordt door Knorre uitgelachen om zijn zinloze gebeul. In Luilekkerland verhindert Knorre dat Fliepo van in een boom bengelende lekkernijen geniet. Hij wordt wakker geschud. Het is drie uur en er wacht de mannen een nieuwe opdracht. Geen van hen vertelt over hun dromen, waarvan ze het bedrieglijke maar al te goed beseffen.

Knorre ligt nog altijd onmenselijk te ronken als ze weer in slaap proberen te geraken. Hutsebolle droomt dat hij mosselman Knorre neerslaat, omdat die al ratelend verhindert dat zijn prijsduif binnenkomt. Blomme piekert over Knorres lot. Hij raakt in een gesprek verwikkeld met zijn dubbelganger/Knorre over zin en onzin van het menselijke bestaan. Het leven zal eeuwig blijven doorgaan, maar hemzelf wacht enkel de dood. Zijn jarenlange werken was “een jacht naar iets dat niet bestaat” (780) terwijl Knorre het geluk altijd heeft gegrepen wanneer hij maar kon. Blomme dommelt in en droomt dat hij na een zware val aan de hemelpoort terechtkomt en voor Sint-Pieter staat. De Knorre-achtige persoon voor hem in de rij raakt probleemloos binnen. Hijzelf echter krijgt het verwijt dat hij teveel aan zichzelf gedacht heeft, en “niet geleefd gelijk Ons-Heren vogeltjes in 't veld” (785). Hij weet daar niets tegen in te brengen.

Van angst en schaamte wordt hij wakker. Hij verwart droom en werkelijkheid. Vast staat voor hem enkel dat Knorre dood is, en dat hij uit wraak is komen spoken. Terzelfder tijd was de droom een waarschuwing van God. Hutsebolle schiet eveneens wakker, verward en “met de schrik in 't lijf om de doodslag die hij begaan heeft”. Fliepo blijkt in zijn dromen schipbreuk te hebben geleden en werd achtervolgd door Knorres lijk. Geen van de drie drogers geeft een kik of kijkt naar Knorres lichaam, tot de Maf en Lot binnenkomen en ontdekken dat Knorre overleden is. De boer wordt ingelicht en het lijk wordt in een draagbak weggebracht. Het werk “wordt aangepakt, alsof er niets gebeurd ware” (793), maar inwendig is er voor het drietal heel wat veranderd: Hutsebolle blijft met zichzelf in tweestrijd, Blomme voelt zich in de klem tussen de harde werkelijkheid en de eis van zijn geest die hogerop wil, en Fliepo begrijpt dat “er met Knorre een stuk van zich zélf is verloren gegaan” (793). Nooit zal een van hen kunnen vertellen wat ze hebben ondervonden.