'Wie schaft er op de woorden?' Over de beschrijving en het beschrijvende bij Stijn Streuvels

[p. 301]

2.2 Streuvelsreceptie. ‘Hij ziet alleen de natuur’

Het bezwaar dat Streuvels zich te zeer tot de natuur beperkt, is een constante in de Streuvelsreceptie. Nog in 1951 schrijft Van Nijlen: “De mens en zijn bestaan, zijn hartstocht en zijn wanhoop zijn voor hem nooit problemen geweest. Hij ziet alleen de natuur” (Van Nijlen in Algemeen Handelsblad 29/09/1951). Een soortgelijke uitspraak vinden we bij Closset:

Descriptive surtout, elle [= l'oeuvre de Stijn Streuvels] est consacrée à la terre et aux saisons, où l'homme apparaît comme une victime de la fatalité en lutte avec la nature implacable et toute-puissante [...] c'est une épopée de la Nature et de la Création où l'homme reste quantité négligeable (Closset 1943:59; bemerk hoe “descriptive” hier wordt gelijkgesteld met een concentratie op de natuur en niet op de mens).

Lecoutere formuleert het voorzichtiger: “De natuur, d.i. het Vlaamsche landschap, speelt een overwegende (misschien te overwegende) rol in al zijne werken” (Lecoutere 1918:230).

Dergelijke uitspraken, die het gehele oeuvre (“nooit”, “l'oeuvre de Stijn Streuvels”, “al zijne werken”) onder vuur nemen, vormen echter wel een minderheid. De zonet geciteerde bewering van Van Nijlen wordt weerlegd door Knuvelder:

Van Nijlen schreef bij gelegenheid van Streuvels' met veel luister gevierde tachtigste verjaardag: “Ik zal niet beweren dat Streuvels een groot romancier is. Dit kon hij, gezien zijn personaliteit, niet zijn. De mens en zijn bestaan, zijn hartstocht en zijn wanhoop, zijn voor hem nooit problemen geweest. Hij ziet alleen de natuur”. De grond die Van Nijlen voor zijn stelling aanvoert, bezit geen afdoende bewijskracht. Zij berust op een overbelichting van het werk van de jonge Streuvels waarvoor zijn karakteristiek eventueel gelden kan. Maar reeds in dat oudste werk blijft Streuvels' aandacht geenszins beperkt tot de zintuiglijk waarneembare dingen. Hij kent evenzeer de aandacht voor de mens, met name het kind in zijn zuivere, ongerepte staat (Knuvelder 1967:396-397).

Knuvelders reactie bevat de twee belangrijkste argumenten die in de hele Streuvelskritiek en -studie terug te vinden zijn: 1. het bezwaar geldt slechts voor een bepaald segment van zijn werk (“overbelichting van het werk van de jonge Streuvels”), en 2. het bezwaar gaat in feite niet op

[p. 302]

(“reeds in dat oudste werk”). Ik overloop een aantal spreekbuizen van beide standpunten.

Velen hebben een evolutie vastgesteld. Dat gebeurde zowel in de kritiek als in literatuurgeschiedenissen. Paul Kenis stelt dat Streuvels met De teleurgang van den Waterhoek een oud bezwaar wegneemt:

Die Broeke is een prachtfiguur. Tot nog toe gold het nagenoeg algemeen dat Streuvels, de groote schilder en landschapsbeschrijver, te kort schoot waar het er op aan kwam karakter te scheppen. In hun zoo pas verschenen “Anthologie des écrivains flamands contemporains”, door André de Ridder en Willy Timmermans, herhalen de vertalers nogmaals in hun inleiding: “l'Oeuvre de Streuvels pèche par la psychologie; ses perspectives humaines manquent d'ampleur” [...] Het is alsof Streuvels, op de volle hoogte van zijn scheppingskracht [...] heel die kritiek heeft willen beschamen. Voor de eerste maal in zijn werk staat er een figuur zoo krachtig en vol relief op den achtergrond afgeteekend (Kenis in NRC 17/12/1927).

Roelants spreekt vol lof over ‘Het leven en de dood in de ast’: “de natuur, en al wat buiten den mensch ligt, wat tijdelijke beteekenis en wat er geen heeft op het tweede plan geschoven” (Roelants in De Telegraaf 14/01/1928). Een recensent van Werkmensen benadrukt in Gazet van Antwerpen:

In dit boek weer vinden we Streuvels met al deze hoedanigheden [o.a. “leesbare, levendige beschrijvingen”], maar dan met een inslag van menschelijkheid die we in andere boeken ontberen, en die onderhavig werk boeiend maakt en beteekenisvol ([anoniem] in Gazet van Antwerpen augustus 1930).

Over ‘Kerstmis in Niemandsland’ schrijft Joris Eeckhout:

't Eerste wat hem trof, was, natuurlijk, 't spel van licht en duisternis, van wolken, wind en regen, 't ontstuimig leven der elementen, het tooverde hem een apokalyptisch visioen voor! Maar aan die loutere, zij het dan ook overweldigende, uiterlijkheid, had hij nu zelf niet meer genoeg; ze zou thans alleen als dekoratie-motief, niet als hoofdbestanddeel opgeroepen; hier diende den mensch de hoofdrol toegedacht! (Eeckhout in Dietsche Warande en Belfort 1931:756).

Aan de dingen van de natuur had Streuvels volgens Eeckhout “nu zelf niet meer genoeg”. Hij plaatst de mens centraal. In een open brief aan Querido, die hij op 7 mei 1932 in Algemeen Handelsblad publiceerde, bevestigt Streuvels dit. Hij verdedigt zich tegen Querido's bewering dat

[p. 303]

Streuvels te weinig aandacht heeft voor de mens door erop te wijzen dat hij ‘Kerstwake’, Werkmensen en De teleurgang van den Waterhoek buiten beschouwing heeft gelaten in zijn overzicht: “Juist in die boeken is er enkel kwestie van mensen en heel weinig van de natuur, - en juist die boeken brengen, meen ik, een evenwicht in 't geen gij doet uitkomen als een soort lacune in mijn werk” (Streuvels 1982:276). De recensent van Boekengids sprak zich in 1944 lovend uit over de herdruk van ‘Jantje Verdure’: “Voor het eerst wellicht ging hier de aandacht van Streuvels volledig naar den mensch en werd de natuur bewust naar den achtergrond verschoven” (P[aul] H[ardy]. in Boekengids 1944). Ook Sourie benadrukt dat het menselijke element in Streuvels' boeken aan belang en kracht wint, al wordt dat vaak niet opgemerkt:

Voor de meesten van ons zit Streuvels vast in het lands-kader. Toen de auteur zich, na 1920, uit de dwang van de aarde los rukte en de mens zou ontleden, het individu zoals het leeft en sterft, verzwakte Streuvels' roem. De meester die, na de beschrijving, tot de analyse overging moest ervaren dat hij, in het oog van de negen-tienden van zijn lezers, in het voor-oorlogse gekneld zat. De verdieping, de bloei van zijn vol-rijp talent, bleef onbesproken [...] Zo het onooglijke mensentype, althans in de eerste periode, door het machtig natuurelement opgeslorpt wordt, is ditzelfde individu natuur en leven gaan beheersen (Sourie 1946:63-64).

Zelfs de zeer negatieve Helman erkent een verbetering: “In de latere romans heeft Streuvels getracht enigermate aan het euvel der overdadige beschrijvingskunst tegemoet te komen. Hij heeft zich niet langer tevreden gesteld met de opervlakkige [sic] en vrij banale gebeurtenissen, waaromheen hij zijn landschaps- en milieuschilderingen optrok, maar ging zich steeds meer verdiepen in de gebeurlijkheden van het menselijk gemoed” (Helman in Haantjes en Smit 1948:481). Garmt Stuiveling ten slotte stelt in zijn inleiding op het vierde deel van het verzameld werk dat Streuvels, in zijn herwerking van Dorpslucht (1914/1915) tot Beroering over het dorp (1948), “een overwicht van buitenmenselijke beschrijvingen” wegliet: “het opmerkelijkste verschil tussen Dorpslucht en Beroering over het dorp is inderdaad de relatieve toeneming van de actie, de grotere aandacht voor datgene wat de personages denken en doen in hun ongewone omstandigheden” (Stuiveling 1973:92).

Naast deze grote groep critici die een evolutie onderkennen - waarbij het opvallend is dat ze die evolutie niet eenduidig afbakenen -, komen er in een latere periode ook een aantal die de overtuiging zijn toegedaan dat dit oeuvre eigenlijk nooit on-menselijk was. Zo schrijft een recensent van Gazet van Antwerpen:

[p. 304]

Op grond van zijn eerste werken vooral heeft men Streuvels gekatalogeerd als de beschrijver der natuur en die reputatie heeft hij heel zijn leven behouden. Het lijdt nu inderdaad geen twijfel dat de zich steeds hernieuwende natuurverheerlijking een hoofdelement is van zijn kunst. [...] Maar daarnaast is er in zijn werk een onvermoede rijkdom in voorstelling van mens en landelijk leven, die minstens even kostbaar is als zijn natuurlyriek en het is juist met de werken waarin hij zich als de “boeren-Streuvels” openbaarde, dat hij op zijn schoonste en meest waardevolle roem aanspraak mag maken ([anoniem] in Gazet van Antwerpen 01/10/1966).

Voor Rens ten slotte heeft de evolutie niet zozeer met het werk te maken, maar wel met de veranderende aandacht van de lezers: “Streuvels is een meester in de weidse, aangrijpende natuurbeschrijving; maar thans heeft men meer oog voor zijn machtige uitbeelding van de condition humaine” (Rens 1975:109).